سوادآموزی سرعتی، بخش دوم: سوادآموزی سرعتی از نگاه پائولو فریره

پرسش بنیادین این است: آیا سوادآموزی سرعتی پدیده‌ای اصیل و بجا است یا پدیده‌ای کاذب و ساختگی؟

پدیده سوادآموزی سرعتی در جهان امروز به عنوان پدیده‌ای اصیل و بجا شناخته می‌شود، زیرا یکی از بزرگ‌ترین آموزشگران سده بیست‌ام، پائولو فریره پایه‌های نظری آن را ریخته است. بدون درک و شناخت پایه‌های نظریی که او ریخته است، و بدون شناخت بستر کنش‌های او  نمی‌توان شالوده‌های روش‌های سوادآموزی سرعتی را در هر زبانی ریخت و آن را اساس آموزش به کودکان کار و محروم قرار داد.

چرا روشی که پائولو فریره بنیاد گذاشت، چنین موثر بود؟ برای پاسخ به این پرسش باید کودکی‌های او و چگونگی باسواد شدن خودش را جست و جو کرد. فریره خودش در این باره گفته است: آن‌ها (پدر و مادر) که به من آموختند چگونه نخستین واژه‌ها را بخوانم و سپس با یک تکه چوب روی خاک کنار درخت انبه خانه‌مان بنویسم، می‌دانستند که این واژه‌ها و جمله‌ها باید در پیوند با تجربه‌های خودم باشند نه تجربه آن‌ها. به جای یک کتاب مقدماتی آموزش الفبا که مجبور باشیم، واک‌های آن را به حافظه بسپاریم، خاک حیاط خانه ما نخستین کتاب مقدماتی سوادآموزی من و نخستین مدرسه‌ام بود. [1]

مقاله سوادآموزی کارکردی با کودکان کار و محروم - کتابک

مقاله مروری بر سوادآموزی سرعتی در ایران و پاکستان - آموزک

در این روش خانگی از سوادآموزی، نخستین واژگانی که در چارچوب تجربه پائولو بود، می‌توانست چه باشد؟ جز واژگانی مانند مادر، پدر، نام بازی‌ها و پرندگان و درختان؟ این واژگاه همه آشنا و جان دار بودند. این ویژگی سبب شد که فریره در روش‌سازی سوادآموزی خود به جادوی واژگان پی ببرد و متوجه شود که برخی واژگان هستند که جهان هرکسی را می‌سازند. این جهان واژگان اگر به درستی در سوادآموزی به کار برود، سبب انگیزش فراوان سوادآموزان می‌شود. به همین دلیل هنگامی که او نظریه‌های آموزش ستمدیدگان را تدوین می‌کرد، پیوسته روی قدرت واژگانی که در سپهر زندگی این مردم بود، تاکید داشت و سوادآموزی با این واژگان را فقط رمزگشایی واژه نمی‌دانست، بلکه کشف معنای جهان می‌دانست. به این شیوه او واژگان را به دو گروه واژگان زایا[2] یا با انرژی یا واژگان بی‌بر‌‌بخش کرد و سوادآموزی سرعتی‌اش را روی این واژگان زایا استوار ساخت. و البته کار بزرگی که او در این زمینه انجام داد، آمیختن این واژگان با نشانگان تصویری بود که درک آن‌ها را برای گروه‌های سوادآموز کودک یا بزرگسال محروم آسان می‌کرد. در این روش او موفق شد که در یک برنامه کوتاه مدت  برخی از سوادآموزان را با جهان واژگان آشنا کند. اما از منظر او این سوادآموزی یا رمزگشایی مقدمه‌ای بود بر سوادآموزی اصلی که همان کشف جهان و روابط میان ستمگران و ستمدیدگان بود.

نکته‌ای دیگر که در کار فریره موثر بود، پویایی یا دینامیکی کردن متن‌های سوادآموزی پایه بود. در این روش کتاب‌ها، برای مثال برای مردم کل برزیل یا مردم افریقا تدوین نمی‌شد. بلکه گروهی پژوهشگر به او کمک می‌دادند که بانک واژگانی مردم هر منطقه که در آن برنامه سوادآموزی اجرا می‌شد، شناسایی شود. به طور کلی واژگان این مردم هم یکسان بود و هم متفاوت. او واژگان متفاوت را در برنامه درسی هر منطقه می‌گنجاند. البته معیار گزینش این واژگان همان واژگان زایا یا مولد بود. و البته در این میان او در گزینش واژگان وجه آواشناسی یا خوش آوایی و درست آوایی را هم در نظر می‌داشت.

نکته دیگری که سوادآموزی فریره را در چارچوب سوادآموزی سرعتی بامعنا می‌کرد، جدایی انداختن میان سوادآموزی بانکی و سوادآموزی رهایی‌بخش بود. به طور مشخص فریره در نقد سوادآموزی بانکی که سواد آموختن برای نظام سرمایه داری و به قصد تامین نیروی کار آن‌ها است، نه باسوادی به قصد آگاهی بخشی و رهایی بخشی نیروی کار و کودکان کار به شدت با سوادآموزی‌هایی که به قصد رمزگشایی است، مخالفت می‌کرد

در حقیقت او به طور روشن به این نکته اشاره دارد که رمزگشایی یا دیکودینگ همان ترفندی است که در سوادآموزی بانکی به کار می‌رود، بدون این که با جهان واقعی و نیازهای کودکان کار و محروم پیوند داشته باشد.

فریره برای این که میان سوادآموزی سرعتی خود و سوادآموزی‌های سرعتی که در نظام‌های اجتماعی سرمایه‌محور وجود دارد، فاصله بیاندازد، تاکید بر یک نامواژه بنیادین در کار خود دارد که نام آن «جهان واژگان» است. [3]  از نگاه و نظریه او، مردم محروم چه کودک و چه بزرگسال که برای آموزش خواندن و نوشتن جلب می‌شوند، باید پیش از آغاز آموزش خواندن و نوشتن به آن‌ها آموزش داد که جهان را خوب ببینند. جهان جایی است که پیش از واژه بوده است، و واژه از جهان آفریده شده است. برای باسواد شدن باید به این کودکان و بزرگسالان آموزش داد که جهان را به درستی و با چشمان باز کاوش کنند. این کاوش جهان، میان زبان آموزان و متن‌ها ارتباط برقرار می‌کند. در دنیای آن‌ها چه چیزهایی دیده می‌شود؟ اگر آن‌ها کارگر کارخانه آجرپزی باشند، و هر روز با آجر سروکار داشته باشند، آجر یکی از آن واژگان زایایی است که می‌تواند در سوادآموزی به آن‌ها قرار بگیرد. هم چنین این کارگران در خانه‌های چوبی یا کلبه زندگی می‌کنند. هر روزه با این پدیده سروکار دارند. چنانچه خود او از این واژه برای بیان روش آموزش‌اش استفاده کرد.