مضامین فلسفی در داستان های متون کلاسیک ادب فارسی ( بخش پایانی)
ب) زیبایی شناسی در متون کلاسیک ادب فارسی
یکی دیگر از موضوعات در مقوله ارزش شناسی بحث زیبایی شناسی است. سجادی اظهار می‌دارد که زیبایی شناسی با سلایق، ذائقه‌ها، و مطالعه زیبایی موجود در طبیعت و هنر و همچنین کیفیات احساس شده ناشی از تجربه سروکار دارد. سؤالی چون « چه چیزی یک شیء را زیبا جلوه می‌دهد؟» از سؤالات مطرح شده در این مقوله است.
کیفیات زیبایی شناختی ارزشمندند اما همیشه به آسانی قابل وصول نیستند. پرداختن به چنین مقوله و سؤالاتی را می‌توان به کمک داستان برای بچه‌ها مطرح کرد. در ادامه نمونه داستان ارزش شناسانه که به مقوله زیبایی شناسی پرداخته، به شکل خلاصه نقل شده و بعد از آن مواردی چون تأمل در داستان برای تفکر بیشتر، پرسش کلیدی برای استخراج سؤال مهمی که برای کودک ایجاد می‌شود و سؤالات احتمالی مطرح شده توسط کودکان درباره داستان ذکر شده و در پایان داستان نیز به ذکر دلایلی پرداخته شده که مناسبت داستان را برای استفاده به عنوان محتوای فلسفه نشان می‌دهد.
طاووس و زاغ
جامی در بهارستان داستانی دارد با نام طاووس و زاغ که حکایتی مشهور در میان حکایات داستانی است، با این مضمون:
طاووسی و زاغی در صحن باغی فراهم رسیدند و عیب و هنر یکدیگر را دیدند. طاووس به زاغ گفت: این موزه سرخ که در پای توست، لایق اطلس زرکش و دیبای منقّش من است. همانا که آن وقت که از شب تاریک عدم، به روز روشن وجود می‌آمده‌ایم در پوشیدن موزه غلط کرده‌ایم. من موزه کیمخت سیاه تو را پوشیده‌ام و تو موزه ادیم سرخ مرا. زاغ گفت: حال بر خلاف این است؛ اگر خطایی رفته است، در پوشش‌های دیگر رفته است، باقی خلعت‌های تو مناسب موزة من است؛ غالباً در آن خواب آلودگی، تو سر از گریبان من بر زدهای و من سر از گریبان تو.
در آن نزدیکی کشَفَی سر به جیب مراقبت فرو برده بود و آن مجادله و مقاوله را می‌شنود. سر برآورد که ای یاران عزیز و دوستان صاحب تمیز! این مجادله‌های بی حاصل را بگذارید و از این مقاوله بلاطائل دست بدارید. خدای تعالی همه چیز را به یک کس نداده و زمام همه مرادات در کف یک کس ننهاده. هیچکس نیست که وی را خاصه ای داده که دیگران را نداده است و در وی خاصیتی نهاده که در دیگران ننهاده، هر کس را به داده خود خُرسند باید بود و به یافته خُشنود.
تأمل در داستان
در حکایت طاووس و زاغ به زیبایی تن و ملزومات آن و اینکه هر موجودی در خود زیبایی‌هایی را دارد و همه زیبایی‌ها به یک موجود تعلق ندارد، اشاره شده است. زیبایی شناسی از مقولات مورد علاقه فلاسفه است که در طول تاریخ مورد توجه فراوان بوده است. همچنین بحث از مطلق و نسبی بودن زیبایی از مسائل مهم فلسفی است. دادبه اظهار می‌دارد که زشتی‌ها و زیبایی‌ها ثابت و مطلق نیستند و در زمان‌ها و مکان‌های مختلف و نسبت به افراد و اجتماعات مختلف تغییر می‌کنند. چنانکه وحشیان زیبایی را در لب کُلفت و خالکوبی َسبز می‌دانند و یونانیان آن را در نوع جمله‌های انشایی می‌دانند.
سؤالاتی که ممکن است برای کودکان مطرح شود:
منظور و مفهوم داستان چیست؟
چرا طاووس همه زیبایی‌ها را برای خود می‌خواست؟
چرا زاغ پرهای طاووس را در شأن خود می‌پنداشت؟
آیا طاووس با پاهای زاغ زیباتر می‌شد؟
آیا می‌توان همه زیبایی‌ها را در یک موجود دید؟
مناسبت داستان
این حکایت که گفت وگوی مستمری است بین زاغ و طاووس است، به فهم بهتر مقوله زیبایی کمک می‌کند. مقوله زیبایی و ملزومات آن بحثی فلسفی است و سال‌ها فیلسوفان با آن روبهرو بوده‌اند. ارسطو معتقد است زیبایی عبارت است از هماهنگی و تناسب و نظم آلی اجزا در کل به هم پیوسته. بدین معنی که یک کل یا یک چیز وقتی زیباست که اجزای آن متناسب و هماهنگ باشد.
استفاده از غنای ادبی و گفتمان شخصیت‌های داستان در یک اجتماع پژوهشی امکان فلسفیدن را برای کودکان فراهم می‌سازد. برخی دیگر از نمونه داستان‌های ارزش شناسانه (زیبایی شناختی) در جدول ۵ آمده است.
جدول.۵ نمونه داستان‌های ارزش شناسانه (زیبایی شناختی) متون کلاسیک ادب فارسی
با توجه به آنچه گفته شد، داستان‌های متون کلاسیک ادب فارسی مضامین مهم در طول تاریخ فلسفه را در خود جای داده‌اند و به سبب غنای ادبی بالا برای استفاده کودکان و ایجاد علاقه در آن‌ها مناسب است. همچنین داستان‌های مذکور بدان سبب که از متون کلاسیک ادب فارسی استخراج شده‌اند، مشکل فرهنگ وابستگی همچون متون داستانی لیپمن را نخواهند داشت. بنابراین چنانچه این داستان‌ها به گونه ای بازنویسی شوند که بتوان از آن‌ها در اجتماع پژوهشی استفاده کرد، امکان دستیابی به جنبه‌های بیشتری از واقعیت فلسفه برای کودکان فراهم می‌شود. نحوه استفاده از چنین داستان‌هایی در شکل ۲ آمده است.
شکل.۲ نحوه استفاده از داستان‌های متون کلاسیک ادب فارسی
همان طور که در شکل ۲ نشان داده شده است، چنانچه محتوایی (داستان‌های متون کلاسیک ادب فارسی) با حکایاتی همچون خیاط و کوزه، تو نیکی می کن و در دجله انداز، طوطی و بازرگان، اشتر و ابله، پادشاه و کنیزک، سه ماهی که در آبگیری بودند، اختلاف کردن در چگونگی و شکل پیل، خرگوش و شیر، عشق مورچه، نصیحت پرنده، گربه سفید، شیخ گَرَکانی و گربه، طاووس و زاغ، بقال و طوطی، مریضی ملأ و تعطیلی مکتبخانه و ... که سرشار از مضامین فلسفی هستند و از متون کلاسیک ادب فارسی همچون شاهنامه، مثنوی، کلیله و دمنه، مرزباننامه، سندبادنامه، قابوسنامه، الهی نامه، اسرارنامه، مصیبتنامه، منطق الطیر، حدیقه الحقیقه، گلستان، بوستان، بهارستان، مخزن الاسرار و ... به دست آمده‌اند، بازنویسی و در یک اجتماع پژوهشی به کار برده شوند، ضمن مرتفع نمودن ایراد رویکردهای فرایندی و محتوایی، ارتباط فلسفه و ادبیات و فرهنگ وابستگی متون کلاسیک داستانی را نیز مد نظر قرار می‌دهند..
۴. نتیجه گیری
نتایج این پژوهش نشان داد که داستان‌های موجود در فلسفه برای کودکان به رغم برخی تفاوت‌ها، دارای وجوه مشترکی نیز هستند، از جمله اینکه به مسائلی در فلسفه همچون هستی، شناخت یا ارزش اشاره دارند و همچنین از نظر ادبی خاصیت داستانی داشته و کودکان را برای تلاش فکری برمی انگیزاند. بنابراین با نظر به اینکه متون کلاسیک ادب فارسی از غنای ادبی و مضمونی ارزشمند برخوردارند به جست وجوی مضامین فلسفی چون هستی شناسی، شناخت شناسی، و ارزش شناسی در این داستان‌ها پرداخته شد. در پاسخ به این سؤال پژوهشی که آیا داستان‌های متون کلاسیک ادب فارسی دارای مضامین فلسفی‌اند نتایج این پژوهش نشان داد، در متون کلاسیک ادب فارسی داستان‌هایی با مضمون هستی شناسانه، شناخت شناسانه، و ارزش شناسانه وجود دارد که در برخی از این داستان‌ها می‌توان چندین مسئله فلسفی را نیز دنبال کرد.
به علاوه نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که به جای توجه به رویکردهای منفرد در برنامه فلسفه برای کودکان، رویکرد بدیلی را تعبیه کرد تا فلسفه به مثابه روش، محتوا، ادبیات و فرهنگ به صورت توأمان مورد توجه قرار گیرد. در چنین برداشتی می‌توان مفهوم فلسفه برای کودکان را از یک سو با سایر فعالیت مربوط به آموزش تفکر متمایز کرد و از سوی دیگر به برنامه فلسفه برای کودکان غنا بخشید. بدین ترتیب می‌توان ضمن استفاده از نقاط قوت برنامه‌های تعلیم و تربیت مرسوم همچون ساعت تفکر و پژوهش پایه ششم از ظرفیت‌های موجود در فرهنگ ایرانی به خصوص داستان‌های کهن منظوم و منثور ادب ایران زمین برای تدوین و توسعه برنامه آموزش فلسفه برای کودکان در ایران بهره گرفت.
منابع
اعتصامی، پروین. (۱۳۸۵) دیوان اشعار، به کوشش ابوالفتح حکیمیان، تهران: پژوهش.
ایروانی، شهین و خدیجه مختاری. (۱۳۹۰) جایگاه مفاهیم فلسفی در ادبیات داستانی کودک ایران، مجله علمی پژوهشی مطالعات ادبیات دانشگاه شیراز.
پناهی، مهین . (۱۳۹۰) بررسی و مقایسه شیوة آموزش تفکر نزد فریدالدین عطار و متیو لیپمن، تفکر و کودک،.
پیکمال، میشل. (۱۳۹۰) حکایت‌های فلسفی برای با هم بودن، ترجمه مهدی ضرغامیان، نشر آفرینگان.
تقوی، محمد. (۱۳۷۶) حکایت‌های حیوانات در ادب فارسی، تهران: روزنه.
جامی، عبدالرحمن. (۱۳۷۱) بهارستان، تصحیح اسماعیل حکیمی، تهران: اطلاعات.
جهانی، جعفر . (۱۳۸۰) نقد و بررسی مبانی فلسفی الگوی آموزش تفکر انتقادی ماتیو لیپمن، رساله دکتری دانشگاه تهران.
حسینی، سیدحسام . (۱۳۸۷) بررسی رویکردهای مختلف در برنامه آموزش فلسفه برای کودکان و نسبت آن با برنامه درسی دوره ابتدایی جمهوری اسلامی ایران، پایاننامه کارشناسی ارشد فلسفه تعلیم و تربیت.
خارستانی، اسماعیل. (۱۳۸۷) تبیین تطبیقی اهداف و روش‌های آموزش فلسفه به کودکان در کشورهای مختلف، پایاننامه کارشناسی ارشد فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه شاهد.
دادبه، اصغر. (۱۳۷۸) کلیات فلسفه، تهران: دانشگاه پیام نور.
رمضان پور، شیوا ». (۱۳۸۷) بررسی تأثیر روش اجتماع پژوهشی آموزش فلسفه به کودکان پایه سوم ابتدایی بر پرورش مهارت‌های شهروندی آنان، پایاننامه کارشناسی ارشد فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه الزهراء.
سجادی، سید مهدی. (۱۳۷۸) چند مبحث اساسی در فلسفه تعلیم و تربیت، تهران: امیرکبیر.
سجادیان جاغرق، نرگس. (۱۳۸۶) طراحی برنامه درسی آموزش فلسفه به کودکان در پایه اول ابتدایی در ایران، پایاننامه کارشناسی ارشد فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه تربیت معلم تهران.
سعدی، شیخ مصلحالدین. (۱۳۶۹) بوستان، تصحیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
سنایی غزنوی، مجدود بن آدم. (۱۳۶۸) حدیقه الحقیقه، به کوشش مدرس رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
عطار، فریدالدین. (۱۳۶۴) الهینامه، به تصحیح فؤاد روحانی، تهران: زوار.
علوی، سیدحمیدرضا. (۱۳۸۶) نکات اساسی در فلسفه تعلیم و تربیت و مکاتب فلسفی تربیتی، کرمان: انتشارات دانشگاه شهید باهنر.
عنصرالمعالی، کیکاوس بن اسکندر. (۱۳۳۵) قابوسنامه، به تصحیح امین عبدالمجید بدوی، تهران: ابن سینا. فردوسی، ابوالقاسم. (۱۳۸۴) شاهنامه، براساس نسخه چاپ مسکو، تهران: پیمان.
فرزانفر، جواد. (۱۳۸۹) بررسی فلسفه دوران کودکی و نقش قصه و داستان در رشد و پرورش روحیه فلسفی در کودکان، رساله دکتری فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه تربیت معلم تهران.
فرمهینی فراهانی، محسن، محمد حسن میرزامحمدی، اسماعیل خارستانی. (۱۳۸۷) تبیین تطبیقی اهداف آموزش فلسفه به کودکان در کشورهای مختلف، حکمت و فلسفه،.
قائدی، یحیی. (۱۳۸۲) نقد و بررسی مبانی، دیدگاه‌ها و روش‌های آموزش فلسفه به کودکان، پایاننامه دکتری فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه تربیت معلم تهران.
قزل ایاغ، ثریا. (۱۳۸۹) ادبیات کودکان و نوجوانان و ترویج خواندن، تهران: سمت.
قضاوی، فاطمه. (۱۳۸۶) نقد و بررسی آموزش فلسفه به کودکان در پایه سوم پیکسی، بر اساس اصول برنامهریزی درسی، پایاننامه کارشناسی ارشد فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه تربیت معلم تهران.
کارل، هاوی و گامز، دیوید. (۱۳۸۹) فلسفه به مثابه روش، ترجمه سیدمحمد علوی و همکاران، تهران: انتشارات پژوهشکدة مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
گاردر، یوستاوین. (۱۳۹۰) دنیای سوفی، داستانی درباره تاریخ فلسفه، ترجمه کورش صفوی. تهران: پژوهش‌های فرهنگی.
گریز، آرنولد. (۱۳۸۳) فلسفه تربیتی شما چیست؟ ترجمه بختیار شعبانی ورکی و دیگران، مشهد: بهنشر. مختاری، خدیجه. (۱۳۸۶) تحلیل محتوای ادبیات داستانی کوتاه در ایران از منظر جایگاه آموزش مفاهیم فلسفی، پایاننامه کارشناسی ارشد فلسفه تعلیم و تربیت دانشگاه تهران.
مرعشی، منصور. (۱۳۸۵) بررسی تأثیر روش اجتماعی پژوهشی در برنامه آموزش فلسفه به کودکان بر پرورش مهارت‌های استدلال دانش آموزان پسر پایه سوم راهنمایی مدرسه نمونه دولتی اهواز، رساله دکتری فلسفه تعلیم و تربیت، دانشگاه شهید چمران اهواز.
مگی، برایان. (۱۳۸۸) داستان فلسفه، ترجمه مانی صالحه علامه، تهران: کتاب آمه.
منشی، نصراالله. (۱۳۶۲) کلیله و دمنه، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
مولوی، جلال الدین محمد. (۱۳۸۴) مثنوی، تصحیح، مقدمه و کشفالابیات قوامالدین خرمشاهی، تهران: دوستان.
ناجی، سعید. (۱۳۸۷) کندوکاو فلسفی برای کودکان و نوجوانان، گفت وگو با پیشگامان، ج ۱، تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ناجی، سعید. (۱۳۸۳) فلسفه برای کودکان و نوجوانان مروری بر پارادایم جدید آموزش و پرورش،فصلنامه روششناسی علوم انسانی. (۴۰)
ناجی، سعید. (۱۳۸۴) فلسفه برای کودکان و نوجوانان در گفتوگو با سعید ناجی، مجله پژوهشگران، ش.۳
نظامی گنجوی. (۱۳۸۳) لیلی و مجنون، به روایت پری صابری، تهران: قطره.
نظامی گنجوی. (۱۳۸۹) هفت پیکر، تصحیح حسن وحیدی دستگردی، تهران: زوار.
وایت، دیوید. (۱۳۸۹) فلسفه برای کوچک‌ترها، ترجمه تینا حمیدی، تهران، قطره.
ویت، جرمی. (۱۳۸۷) گردش در دنیای فلسفه برای جوانان، ترجمه رضا بهار، تهران، قطره.
هاشمی، محمد. (۱۳۸۵) بررسی جایگاه تفکر انتقادی در محتوای کتاب‌های درسی پایه پنجم ابتدایی، پایاننامه کارشناسی ارشد فلسفه تعلیم و تربیت، دانشگاه شیراز.
هدایتی، مهرنوش. (۱۳۸۷) بررسی تأثیر اجرای برنامه فلسفه برای کودکان، به صورت اجتماع پژوهشی بر افزایش عزت نفس و بهبود روابط میان فردی در دانشآموزان مقطع ابتدایی شهر تهران، رساله دکتری مشاورة دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات.
Finocchiaro, M. (۱۹۹۳). “Philosophy as Critical Thinking”, In: M. Lipman (ed.), Thinking Children and Education, U.S.A: Kendall/ Hunt Publishing Company
Gina, M. (۲۰۰۴). “Democracy as Morality Using Philosophical Dialogue to Cultivate Safe Learning Communities”, Analytic Teaching and Philosophical praxis, ۲۹ (۱).
Golding, C. (۲۰۰۷). “Pragmatism, Constructivism and Socratic Objectivity: The Pragmatist Epistemic Aim of Philosophy for Children”, Proceedings of ۳۶th Annual Conference of the Philosophy of Education Society of Australasia, Wellington, New Zealand
Lipman, M. (۱۹۹۱). Thinking in Education, Cambridge: Cambridge University Press.
Lyle, S. & Thomas-Williams, J. (۲۰۱۲). “Dialogic Practice in Primary Schools: How Primary Head Teachers Plan to Embed Philosophy for Children into the Whole School”, Educational Studies, ۳۸(۱).
Murris K. (۲۰۰۰). “Can Children Do Philosophy?” Journal of Philosophy of Education, ۳۴ (۲).
Murris, K. (۲۰۰۸). “Philosophy with Children, the Stingray and the Educative Value of
Desequilibrium”, Journal of Philosophy of Education, ۴۲(۳-۴).
Vansieleghem, N. (۲۰۱۰). “What is Philosophy for Children, How do We Have to Understand Her Critical Voice? From an Educational Experiment to Experimental Education”, Proceedings of ۳۹th Annual Conference of the Philosophy of Education Society of Australasia, Wellington, New Zealand
مضامین فلسفی در داستان های متون کلاسیک ادب فارسی ( بخش اول)
مضامین فلسفی در داستان های متون کلاسیک ادب فارسی ( بخش دوم)
مضامین فلسفی در داستان های متون کلاسیک ادب فارسی ( بخش سوم)
آموزک در رابطه با این موضوع، مقاله‌ی زیر را پیشنهاد می‌دهد:
دیگر تصاویر
منبع
تفکر و کودک، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال سوم، شماره دوم، پاییز و …
لینک کوتاه