لجبازی پرخاشگرانه‌ی کودکان، تعریف، علت‌ها و راه‌های مدیریت آن (قسمت نخست)

«وقتی به همراه پسرم به فروشگاه می‌روم خیلی عصبی و خسته می‌شوم. چون تقریباً همیشه مواد خوراکی یا اسباب‌بازی خاصی را می‌خواهد. و اگر آن را برایش نخرم، روی زمین می‌افتد و با گریه و جیغ و داد بر خواسته‌ی خود اصرار می‌کند. در آن لحظه فقط به این فکر می‌کنم که هرچه را می‌خواهد برایش بخرم تا از سروصدا دست بردارد.»

این چند جمله تجربه‌ی بسیاری از پدر و مادرها است. همه‌ی ما در فروشگاه‌ها و خیابان‌ها کودکانی را دیده‌ایم که در صورت مخالفت والدین برای خرید چیزی، شروع به اصرار می‌کنند. این اصرار ممکن است با گریه و جیغ و داد بلند همراه باشد. پدر و مادرها درباره‌ی این رفتار فرزند خود همواره سوالاتی در ذهن دارند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• آیا لجبازی پرخاشگرانه در فرزند من طبیعی است؟
• لجبازی پرخاشگرانه‌ی کودک تا چه سنی ادامه دارد؟
• چه عواملی باعث بروز لجبازی پرخاشگرانه در کودک می‌شود؟
• بهترین پاسخ من -به عنوان پدر یا مادر- به لجبازی پرخاشگرانه‌ی فرزندم چیست؟
• بعد از تمام شدن لجبازی پرخاشگرانه‌ی فرزندم باید چه کاری انجام دهم؟
• چه زمانی باید فرزندی را که لجبازی پرخاشگرانه دارد نزد پزشک برد؟

آیا لجبازی پرخاشگرانه در فرزند من طبیعی است؟

در پاسخ به این سؤال باید گفت این نوع لجبازی‌ها بخشی از فرآیند طبیعی رشد کودک است. از ابتدای تولد میان والدین و فرزندشان دو نوع وابستگی اتفاق می‌افتد. وابستگی نوع اول که زودتر رخ می‌دهد، وابستگی «یک طرفه» (Bonding) پدر و مادر به فرزند است. به این معنا که آن‌ها از لحاظ روحی به شدت به فرزند خود وابسته می‌شوند و این وابستگی کمک می‌کند که از نوزاد خود مراقبت زیادی داشته باشند. با گذشت زمان وابستگی نوع دوم یعنی «وابستگی دوطرفه» (Attachment) ایجاد می‌شود. به این صورت که نوزاد نیز از لحاظ روحی و جسمی به پدر و مادر خود -خصوصاً مادر- وابسته می‌شود. این وابستگی به قدری زیاد است که از 9- 18 ماهگی به بعد، نوزاد در غیاب مادر دچار اضطراب شدید می‌شود که به آن «اضطراب جدایی» می‌گویند. این وابستگی برای بقای نوزادان و کودکان بسیار مهم است. اما از 2-3 سالگی به بعد، کودک کم کم مهارت‌های اجتماعی، شناختی و رفتاری را فرا می‌گیرد و تمایل به «مستقل شدن» دارد. از این سن به بعد، از کودکان جملاتی مانند: «خودم می‌خواهم انجام دهم» را زیاد می‌شنویم. همچنین این کودکان در مقابل خواسته‌ی دیگران «نه» می‌گویند و با مخالفت کردن، استقلال خود را به دیگران نشان می‌دهند. بنابراین لجبازی پرخاشگرانه در این سنین طبیعی است. از طرفی به دلیل کامل نشدن دایره‌ی لغات کودک و همچنین ناتوانی او در انتقال دقیق خواسته‌ی خود، این مخالفت و لجبازی، معمولاً همراه با حرکات بدنی است. کودک سعی می‌کند با بدن خود کاری کند که پدر و مادر را متوجه مخالفت خود نماید. چرا که هنوز نمی‌تواند احساسات خود را به طور کامل از راه کلامش منتقل کند. برای همین ممکن است مثلاً روی زمین بیفتد، چشمان خود را بگیرد یا حرکت والدین را در یک فروشگاه متوقف کند و یا این که بر زمین بیفتد و با تکان دادن شدید دست و پا، با خواسته‌های پدر و مادرش مخالفت و از طرفی بر خواسته‌ی خودش پافشاری کند. بنابراین لجبازی پرخاشگرانه‌ی کودکان و تظاهرات بیرونی آن‌ها طبیعی بوده و بخشی از فرآیند رشدشان محسوب می‌شود و پدر و مادر باید آن را با حوصله مدیریت کنند. یادمان باشد که بروز لجبازی پرخاشگرانه نشانه‌ی ضعف در توجه به تربیت فرزند نیست. بنابراین اگر در یک جمع -مثلاً در یک مهمانی- کودکی شروع به لجبازی پرخاشگرانه کرد و باعث آزار جمع شد، نباید والدینش را متهم به کم‌کاری و کم‌توجهی به تربیت فرزند نمود. چرا که این اتفاق، یک اتفاق طبیعی است.

خرید  کتاب کودک درباره نافرمانی و لجبازی

نکته‌ی دیگری که وجود دارد این است که لجبازی پرخاشگرانه‌ی کودک متناسب با شرایط نیست. به عبارت دیگر کودک ممکن است برای یک اتفاق ساده -مثلاً اگر مادر به او اجازه ندهد که به بیرون از خانه برود- یک واکنش شدید –مثل گریه و فریادهای شدید- نشان دهد. بنابراین پدر و مادر باید در نظر داشته باشند که هر لحظه کودکشان ممکن است نشانه‌های لجبازی پرخاشگرانه را از خود نشان دهدچه در مهمانی‌ها، چه در رستوران و مراکز تجاری و فروشگاه‌ها و چه در خانه.

البته باید دانست که لجبازی پرخاشگرانه‌ی طبیعی، بین 2 تا 15 دقیقه طول می‌کشد. اگر فرزند شما حالت‌های پرخاش ناشی از لجبازی را بیش از 15 دقیقه از خود نشان داد، این نشانه‌ی اختلال عصبی دیگری است. و باید حتماً فرزند خود را به روانشناس کودک نشان دهید.

لجبازی پرخاشگرانه‌ی کودک تا چه سنی ادامه می‌یابد؟

به عقیده پژوهشگران زمانی که رشد مغزی کودک به حدی می‌رسد که قدرت تکلمش تا حدود زیادی تقویت شده باشد (سن بالای 4 سال)، معمولاً لجبازی پرخاشگرانه‌ی کودک کاهش پیدا می‌کند. این سن زمانی است که معمولاً کودک باید به پیش‌دبستانی و مهدکودک برود و با ایجاد تعامل سازنده با دیگران، مهارت‌های اجتماعی خود را تقویت کند. هرچه مهارت ایجاد رابطه‌ی کلامی در کودک بهتر شود، میزان بروز لجبازی‌های پرخاشگرانه نیز کم می‌شود. بنابراین اگر در سنین بالاتر-مثلا در 8 سالگی- کودک باز هم دچار لجبازی پرخاشگرانه باشد، این اتفاق نشانه‌ی عدم رشد کلامی و مهارت ضعیف او در برقراری ارتباط اجتماعی است. در این صورت کودک باید توسط یک روانپزشک از لحاظ رشد مغزی مورد بررسی قرار بگیرد. اغلب کودکانی که به درجاتی از ناتوانی ذهنی مبتلا هستند، در سنین بالاتر لجبازی پرخاشگرانه دارند.

چه عواملی باعث بروز لجبازی پرخاشگرانه در کودک می‌شود؟

در پاسخ به پرسش سوم نیز باید گفت پژوهشگران علت‌های زیادی را برای بروز لجبازی پرخاشگرانه برشمرده‌اند که مهمترین آن‌ها موارد زیر است:

1. خواستن چیزی (مانند خوراکی یا اسباب بازی)
2. پرهیز از انجام کاری (مانند نظافت یا تمام کردن بازی با دوستان)
3. جلب توجه
4. خستگی
5. گرسنگی

همان طور که گفته شد، کودکان از سن 2-3 سالگی (این سن در کودکان مختلف متفاوت است)، تمایل به مستقل شدن دارند و سعی می‌کنند بر خواسته‌های خود پافشاری نمایند. بنابراین طبیعی است از محدودیت‌ها و قوانینی که پدر و مادر برای آن‌ها وضع می‌کنند سرپیچی نمایند. بنابراین وقتی چیزی که می‌خواهند در اختیارشان قرار نمی‌گیرد و یا مجبور می-شوند کاری انجام بدهند که با استقلال آن‌ها در تضاد است (مثلاً اصرار والدین برای تمام کردن بازی)، مخالفت می‌کنند. و این مخالفت آن‌ها اغلب به صورت لجبازی پرخاشگرانه بروز می‌کند.

جلب توجه نیز عامل دیگر بروز نشانه‌های لجبازی پرخاشگرانه است. درست است کودکان بعد از شیرخوارگی تمایل به مستقل شدن پیدا می‌کنند ولی همچنان فرآیند وابستگی دوطرفه (Attachment) در آن‌ها فعال است. به همین دلیل وقتی از طرف پدر و مادر مورد بی‌توجهی قرار می‌گیرند، در ناخودآگاهشان بقای خود را در خطر می‌بینند. چرا که کودک در این سنین ادامه‌ی حیات خود را وابسته به وجود پدر و مادر می‌بیند. بنابراین شروع به انجام حرکاتی می‌کند که باعث جلب نظر و توجه پدر و مادر شود. در میان رفتارهای مختلف، لجبازی پرخاشگرانه برای رسیدن به این هدف بهتر است. چون تجربه‌ی کودک نشان داده است که بروز این حالات، او را در مرکز توجه والدین قرار می‌دهد و والدین برای حفظ آبروی خود و تمام شدن قائله هم که شده، به او و خواسته‌هایش توجه می‌کنند.

خستگی و گرسنگی نیز می‌تواند باعث بروزرفتارهایی مانند لجبازی پرخاشگرانه در کودک شود. چرا که وقتی کودک خسته و گرسنه است -حتی در سنین بالاتر- انرژی کافی برای بیان خواسته‌هایش متقاعد کردن پدر و مادرش ندارد. از طرفی، کودک سعی می‌کند با بروز حالت‌های لجبازی پرخاشگرانه توجه والدین را به خود جلب کند و آن‌ها را متوجه شرایط سخت خود نماید و از این طریق کاری کند که آن‌ها به کمک او بیایند و خستگی و گرسنگی‌اش را برطرف کنند.