نمایش خلاق چیست؟
خلاقیت را می‌توان جزء جدانشدنی هر هنری دانست از جمله هنر نمایش. از هنر نمایش نیز می‌توان به نمایش خلاق اشاره نمود که براساس بازی نمایشی بوجود می‌آید و یک شکل طبیعی نمایش برای کودکان است. درحقیقت نام دیگر نمایش خلاق را می‌توان نمایش غیر رسمی دانست که در آن صحنه‌ای وجود ندارد و اعمال و گفتار کودکان بداهه شکل می‌گیرد. مربی با کودکان حرف می زند تا نظرهای آنها شکوفا شود. این نظرها در تمرین‌ها و بازیهای نمایشی پرورش می‌یابد. در اصل مربی نقش راهنما را ایفا می‌کند.
در نمایش خلاق لباس و لوازم مهم نیستند، چون شخصیت پردازی درست، از حرکت بدن، پانتومیم و گفتار بداهه ناشی می‌شود. ممکن است از وسایل ساده و در دسترس نیز استفاده شود ولی الزامی نیست.
در نمایش خلاق تفاوتی بین بازیگران و تماشاچیان وجود ندارد، وقتی گروهی از کودکان صحنه‌ای را بازی می‌کنند، دیگران تماشا می‌کنند و اغلب با ایجاد صداهای لازم در نمایش شرکت می‌کنند، در بازی بعدی جای این دو گروه عوض می‌شود و در نهایت کودکان و مربی راههایی را برای بهتر شدن نمایش پیشنهاد می‌دهند.
هدف نمایش خلاق فراهم آوردن تجربه‌ای خلاق و ارزشمند برای کودکان است که در آن می‌توان مسائل آموزشی و پرورشی بسیاری را با ظرافت هرچه تمام جای داد.
توجه به این نکته ضروری است که کودکان اجرا را بسیار دوست دارند، بعد از آنکه مدتی با یگدیگر کار و نسبت به نمایش خود احساس آرامش کردند، می‌توانند آنرا برای گروهی از کودکان و حتی بزرگسالان اجرا کنند. در حقیقت نمایش خلاق را می‌توان یکی از پایه‌های تئاتر رسمی به حساب آورد.
در نمایش خلاق تأکید ما بر خلاقیت است، بنابراین برای طراحی دورهٔ آموزشی آن نیز باید یک طرح کاملاً خلاقانه در نظر گرفته شود، با وجود قدم‌های دقیقی که برای ارایهٔ آن وجود دارد توجه داریم این برنامه قابل انعطاف باشد، برای تغییرات و پیشرفت‌هایی که توسط گروه پیشنهاد می‌شود، همیشه باید جایی در نظر گرفته شود. برای تنظیم و ارایهٔ آن نیز توجه به سن افراد گروه، اولین قدم می‌باشد که براساس آن محتوای برنامه شکل می‌گیرد، چون هر گروه سنی در شرایط خاصی از رشد همه جانبه (ذهنی، جسمی، اجتماعی، هیجانی و ...) قرار دارند که این شرایط، پایه و اساس تمرین‌ها و فعالیت‌های موجود است.
در طراحی نمایش خلاق برای هر گروه سنی روش‌های کلی زیر مورد استفاده قرار می‌گیرد:
- حرکات ریتمیک
- پانتومیم
- شخصیت سازی
- بداهه پردازی
در بکارگیری این روش‌ها می‌توان به نکات اساسی زیر اشاره نمود:
۱ - با توجه به شرایط هر گروه سنی، تغییرات لازم در آنها اعمال می‌شود.
۲ - هر کدام از این روش‌ها را می‌توانیم بطور جداگانه بررسی کنیم اما در تمرین‌ها، آنها یکدیگر را کامل کرده و با ترکیب‌های متفاوت مورد استفاده قرار می‌گیرد.
۳ - این روش‌ها را می‌توان بنا به موقعیت و سن شرکت کنندگان از ساده تا پیچیده انتخاب و کار نمود.
۴ - در بکارگیری این روش‌ها تأکید ما بر مفرّح بودن و ایجاد فضایی مناسب برای احساس امنیت روانی است، که در سایهٔ این امنیت، حس پیوستگی گروه شکل می‌گیرد.
۵ - اهمیت دیگر این روش‌ها را می‌توان در سازمانده بودن آنها دانست، وجود این ویژگی ما را یاری می‌کند تا محتوای روش‌های موجود را طبقه بندی کرده و آنها را بر اساس پیشرفت و مهارت افراد گروه در طول کار، از آسان به مشکل ارائه دهیم.
۶ - بکارگیری این روش‌ها برای گروه کودکان باید به نحوی مطلوب، مورد پسند و قابل پذیرش و فهم صورت گیرد که انجام موفقیت آمیز آنها را برای کودکان امکان پذیر نماید.
شرح مختصری در مورد روش‌های نمایش خلاق
حرکات ریتمیک
برای اغلب گروه‌ها حرکت ساده‌ترین راهِ آغاز است و نوع حرکت بر اساس نوع گروه تعیین می‌شود.
هرگونه حرکات بدنی مثل انواع راه رفتن: راه رفتن معمولی، راه رفتن با طناب فرضی که به سر، بینی، شکم، لگن، زانو و پنجه‌های پا بسته شده است.
راه رفتن حیوانات: از بچه‌ها می‌خواهیم نشان دهند هر حیوانی چطور راه می‌رود.
راه رفتن آدمهای مختلف، شخصیتهای مختلف، راه رفتن در سنین مختلف زندگی، راه رفتن با پای شکسته، راه رفتن با دست چسبیده به بدن، راه رفتن روی شن، راه رفتن روی شیشه، راه رفتن با وزنه، راه رفتن تند، راهپیمایی، ایستادن، دویدن، پریدن و...
در ابتدا تمام افراد گروه باهم حرکات را انجام می‌دهند تا شرایط لازم برای ایجاد اعتماد به نفس و از بین رفتن کم رویی و خجالت بین کودکان فراهم شود. کم کم تمرین‌ها را گسترش می‌دهیم تا جایی که هر کودک به تنهایی توان انجام حرکات و حتی بیان دیالوگها را بدست آورد.
برای ایجاد حرکات مختلف می‌توانیم از ریتم‌ها و ضرب آهنگ‌های مختلف و متفاوتی استفاده کنیم، برای ایجاد ریتم و ضرب آهنگ هم می‌توان از وسایل و ابزار مختلف نظیر دستگاه پخش موسیقی یا ابزارهای سادهٔ ساخت صدا که مخصوص کودکان است نظیر دایرهٔ زنگی- طبل- چوبهای صدادار- خاش خاشک- دّقک- قاشقک- سنچ- مثلث- زنگوله‌ها و ... استفاده نمود.
تهیه و ساخت این وسایل با کمی دقت و صبر و توجه به مواد دور ریز پیرامون، توسط خودِکودکان، امکان پذیر می‌باشد.
برای ایجاد حرکات ریتمیک می‌توان از بازیهای نمایشی و آوازی که بسیار مورد پسند و پذیرش کودکان است نیز بهره جست. بازی‌هایی نظیر عموزنجیرباف- گرگم وگله می‌برم - ماه تی تی کلاه تی تی- گنجشک و پنبه دونه- قربون دستت عمو جون و...
اساتید برجستهٔ کار کودک مانند افسانه شعبان نژاد و اکرم قاسم پور و مرحوم حمید عاملی در این زمینه آثار ارزشمندی را از خود به جای گذاشته‌اند که منابع ارزشمندی برای کار با کودک به حساب می‌آیند.
پانتومیم
پانتومیم از همان مراحل اولیهٔ نمایش خلاق آغاز می‌شود و شباهت زیادی با حرکات ریتمیک دارد با این تفاوت که در آن برای بیان موضوع و احساسات فقط از حرکت استفاده می‌شود بدون بکارگیری کلام. برای ارایهٔ آن حتی می‌توان از هیچ موسیقی و صدایی استفاده نکرد.
پانتومیم را می‌توان با اعمال سادهٔ انفرادی، خلق تصویر با بدن، و پانتومیم روایی یعنی روایت داستان با بازی و بدون استفاده ازکلام، به کار گرفت. در اینجا هم بسته به موقعیت و سن افراد گروه می‌توان از آشناترین اعمال و ساده‌ترین آنها شروع کرد. برای نمونه تمرین‌های زیر ارائه می‌شود:
سفر با اتوبوس-گفتگوی تلفنی- تماشای تلویزیون- بریدن درخت- نخ کردن سوزن- دِرو کردن- مورچه‌ای که دنبال غذاست- نان پختن- میوه چیدن از درخت- بوی دود و کشف آتش- کمک به کور- بازی با توپ خیالی- راه رفتن در شن، روی شیشه، با پایی شکسته- ساختن شکلهای هندسی (مثلث، مربع، دایره و...) در فضا- بدن شما بادکنکی است که کم کم باد می‌شود و در یک آن خالی می‌شود. مسواک زدن- بستن بند کفش و ....
برای ارایهٔ تمرین‌ها می‌توانیم از طرح و نظر کودکان نیز استفاده نماییم.
پانتومیم باعث می‌شود ذهن شفاف و دقیق عمل کند همچنین کودکان را عادت می‌دهد تا هم ازحرکات بزرگ بدنی و هم از رفتارهای جزئی مؤثر استفاده کنند. (ماهیچه‌های بزرگ و کوچک کودکان تقویت می‌شود.) به این ترتیب در شخصیت سازی به آنها کمک می‌کند.
شخصیت سازی
در بازیهای ابتدایی کودکانه، کودک خود را به جای تمام آدم‌ها، حیوانات، و اشیا تصور می‌کند بازیهای ابتدایی کودکان اساس شخصیت سازی در نمایش می‌باشد. این همزاد پنداری نه تنها در ارائه نمایش بسیار کمک کننده است، بلکه در زندگی واقعی کودک نیز تأثیر مهم و بسزایی دارد، از این طریق کودک با مردمان مختلف (از نظر شخصیتی و صنفی و ....) آشنا می‌شود، که این شناخت برای زندگی آیندهٔ او بسیار ارزشمند است. همچنین هر کدام از این شخصیت‌ها در شرایط و موقعیت‌های مختلف بررسی و تحلیل می‌شوند، آشنایی با این شرایط و موقعیت‌ها نیز برای کودکان لازم و ضروری است زیرا این شناخت و آشنایی در بزرگسالی برای انتخاب مسیر و برخوردهای درست در زندگی، راهنمای خوبی برای آنها خواهد بود. برای کسب این مهارت روش بعدی که در نمایش خلاق بکار می‌رود بسیار مؤثر است.
بداهه پردازی
در نمایش خلاق گفتار بداهه که در لحظه ساخته می‌شود، به جای کلام نوشته و حفظ شده استفاده می‌شود. برای بداهه پردازی خوب، کودکان نیاز دارند شخصیتی را که بازی می‌کنند، به طور کامل بشناسد. مربی، کودک را راهنمایی می‌کند تا چگونگی حرکت و نوع صدایی که شخصیت می‌تواند داشته باشد را پیدا کند همچنین برای بداهه پردازی، لازم است بررسی شود آن شخصیت در موقعیت‌های تعیین شده چه می‌گوید.
بعضی از تمرین‌های ساده که در آن حرکت و گفتار ترکیب می‌شوند، باید در مراحل ابتدایی کلاس‌های نمایش خلاق انجام شود.
در مورد کودکان خجالتی یا خیلی کوچک پانتومیم پیش از گفتار انجام می‌شود.
نکات مهم در اجرای نمایش خلاق
در ابتدا تمام کودکان در یک گروه واحد در تمرین‌هایی مانند پانتومیم و گفتارهای کوتاه شرکت می‌کنند، انجام چنین تمرین گروهی باعث ایجاد فضای شادی می‌شود که در آن بچه‌ها احساس امنیت و راحتی می‌کنند و اعتماد به نفسشان برای ارائه کار بالا خواهد رفت در این صورت است که می‌توانیم یک گروه بزرگ را به گروه‌های کوچک‌تر تقسیم کرده و هر کدام تصمیم می‌گیرند چه شخصیتی باشند و چه کاری انجام دهند. این گروه‌ها در اطراف اتاق پخش می‌شوند تا صحنه‌هایی را تمرین کنند، صحنه‌هایی مثل مادری که سعی می‌کند بچه‌هایش را بخواباند، آدم‌هایی که از یک دست فروش پر حرف خرید می‌کنند و... هر گروه کودک می‌تواند صحنه‌اش را برای تمام گروه بازی کند.
ابتدا گروه‌های کودکان موضوع‌های متفاوتی را که هیچ ارتباطی باهم ندارند، تمرین و ارائه می‌دهند، در این قسمت تنوع موضوع و روش‌های مختلفی که هر گروه برای ارائه کارش درنظر می‌گیرد برای کودکان جذابیت خاصی خواهد داشت. انتخاب این موضوع‌ها را نیز می‌توان به عهدهٔ خود کودکان گذاشت.
در نهایت مربی می‌تواند داستان نمایشی را بطور واحد در اختیار کودکان قرار دهد و در اصل گروه کودکان بعد از تمرین‌های خود بهم پیوسته و یک نمایش واحد را ارائه دهند.
در هر مقطع سنی و هر برنامهٔ نمایش خلاق، انگیزش بسیار مهم است. انگیزش نه تنها برای ایجادعلاقه برای پانتومیم، حرکات ریتمیک یا یک بازی مهم است بلکه برای ایجاد فضای نمایش خلاق نیز لازم است. موارد متعددی می‌تواند برای ایجاد انگیزش بکار روند. برای مثال اتفاقی که در تعطیلات افتاده است، وسیلهٔ جالبی که مربی برای ایجاد علاقه به داستانی خاص انتخاب می‌کند، عکس‌هایی از انسان‌ها یا حیوانات که کارهای متفاوتی انجام می‌دهند، صداها یا ابزارهای موسیقی، کاری که یکی از افراد گروه انجام داده است و می‌خواهد برای دیگران تعریف کند و... تمرینات بدنی، حرکات ریتمیک، پانتومیم یا صحنه‌های کوتاه بداهه سازی نیز برای ایجاد انگیزش مناسب هستند.
توجه به این نکته ضروری است که نمایش خلاق با سرعت و عجله پیش نمی‌رود و برای اعضای گروه در کنار هم جلسه‌های معینی، برای کار کردن و فکر کردن برگزار شود. تشکیل این جلسات و زمانی که به آن اختصاص داده می‌شود درست مانند مدّت زمانی است که برای مهارت در درس ریاضی لازم است. بهتر است نمایش خلاق در کودکستان آغاز شود و در طول سال‌های تحصیلی ادامه یابد، البته نمایش خلاق در هر سنی می‌تواند شروع شود و به یاد داشته باشیم که دیر انجام شدن آن بهتر از هرگز انجام نشدن است.
گروه‌های مبتدی با هر مقطع سنی باید در آغاز با حرکات ریتمیک، پانتومیم و ساختن داستان‌های ساده شروع بکار کنند و در ادامه، بتدریج به شخصیت پردازی و بازی نمایش بپردازند.
کار مربی هم هدایت کودکان برای شکوفایی ایده‌ها و فکرهای آنها برای طراحی و دادن فرصت به آنها برای بازی بدون وقفه یک صحنه از نمایش است. مربی باید به اندازه‌ای کار کند تا کودک بتواند شخصیتِ خودش را به خوبی بازی کند ولی تقلید نکند، آنها را جداگانه تشویق نماید و از آنها بخواهد به روش خودشان بازی کنند. این مسئله بخصوص در جلسه‌های اول نمایش خلاق بسیار مهم است.
وجود فضا و جایی که کودکان بتوانند آزادانه حرکت کنند، با سازهای موسیقی کار کنند، داد بزنند، بخندند یا هر تلاشی که لازم است انجام دهند تأثیر مثبتی در پیشرفت کار دارد.
توسط نمایش خلاق می‌توان مفاهیم ارزنده‌ای را که فراگیری آنها برای کودکان لازم و ضروری است با روشی دلچسب ارائه داد. مفاهیمی مانند آزادی، دوستی، گذشت و... این مفاهیم انتزاعی هستند و رشد ذهنی کودکان در گروه سنی پیش دبستان و دبستان در مرحلهٔ عینی می‌باشد بنابراین قادر به درک مفاهیم انتزاعی نمی‌باشند از طرفی لازم و ضروری است که با این مفاهیم آشنا شوند، از طریق نمایش خلاق و به کارگیری حواس پنج گانهٔ کودکان، مفاهیم انتزاعی جنبهٔ عینی گرفته و به راحتی قابل انتقال هستند.
مربی گروه نمایش خلاق مانند یک معلم یا کارگردان نیست که به بچه‌ها بگوید چه کنند و یا به آنها نشان دهد چگونه عمل کنند، بلکه آنها را با استفاده ازحرکات موزون و پانتومیم و... راهنمایی و دربارهٔ همهٔ ابعاد داستانی که می‌خواهند بصورت نمایش درآورند با آنها گفتگو می‌کند، کودکان از طریق این پرسش و پاسخ که خود محور آن قرار دارند با همهٔ شخصیتهای داستان آشنا می‌شوند و اتفاقهای نمایش را می‌فهمند، بعد از این شناخت، مربی به آنها اجازه می‌دهد یک صحنه یا کل نمایش را بدون هیچ قطعی بازی کنند.
یک مربی خوب باید تخیل و هیجان داشته باشد تا بتواند اعتماد کودکان را بدست آورد و با آنها دوست شود. مربی با پرسیدن سئوال های هدفدار یا پیشنهاد نظرهای متفاوت و قابل توجه می‌تواند گروهی را آماده کند تا آنچه را که می‌خواهند به انجام برسانند.
همهٔ مراحل هدایت نمایش خلاق براساس پرسش و گوش دادن به جواب‌های داده شده و جمع بندی جواب‌ها تنظیم می‌شود این کار یک نتیجهٔ ارزنده را نیز به همراه دارد و آن عادت دادن کودکان به گوش دادن است. امید است از این روش آموزشی ارزنده و مناسب برای کودکان بیشتر بهره گرفته شود.
منابع مورد استفاده:
شفیعی، ک.، ۱۳۷۹ - نمایش بازی خلاق، مؤسسه نشر صالحین
شفیعی، ک.، ۱۳۸۳ - آموزش نمایش، بازی خلاق در مدارس دورهٔ ابتدایی، آزمون نوین
مسعودی، ش.، ۱۳۸۵ - کارکرد آموزشی نمایش عروسکی و نمایش خلاق، نوروز هنر
آقاعباسی، ی.، ۱۳۸۴ - نمایش خلاق: قصه گویی و تئاترهای کودکان و نوجوانان، قطره
نویسنده: نگین مهرانی
منبع
پرشین بلاگ
لینک کوتاه