خلاقیت چیست؟

خلاقیت یعنی توانایی دیدن چیزها به شیوه‌های جدید، شکستن مرزها و فراتر رفتن از چارچوب‌ها، فکر کردن به شیوه‌ای متفاوت، ابداع چیزهای جدید، استفاده از چیزهای نا مربوط و تبدیل آن به شکل‌های جدید. برای درک و فهم خلاقیت ابتدا باید آن را تعریف کرد. قابل قبول‌ترین تعریفی که از خلاقیت ارائه شده است عبارت است از «توانایی دیدن چیزها به شیوه‌های جدید، شکستن مرزها و فراتر رفتن از چارچوب‌ها، فکر کردن به شیوه‌ای متفاوت، ابداع چیزهای جدید، استفاده از چیزهای نا مربوط و تبدیل آن به شکل‌های جدید».

برخی دیگر از متخصصان، خلاقیت را بعنوان یک تولید،‌ فرایند، یکسری مهارت‌ها و ویژگی‌های شخصیتی توصیف می‌کنند.

 خلاقیت به عنوان یک تولید:
ادیسون (با اختراع برق) و گراهام بل (با اختراع تلفن) هر دو مولد چیزهای جدیدی بودند که جامعه بشریت را منقلب کرد. همین طور پیشرفت‌های پزشکی، کارهای هنری، اصول و قوانین علمی نیز از جمله تولیدات خلاق محسوب می‌شوند.

 خلاقیت به عنوان یک فرایند:
طبق این توصیف، خلاقیت فرایندی است که فرد با آن درگیر می‌شود حتی اگر به تولید چیز خاصی منجر نگردد. همه افراد می‌توانند عملکرد خلاقی داشته باشند. عملکرد خلاق شامل فکر کردن، صحبت کردن، بازی، نوشتن، رقصیدن، آواز خواندن، نواختن موسیقی، آزمایش و دستکاری کردن ایده‌ها و اشیا باشد. بنابراین هر فعالیت هنری کودک خردسال می‌تواند خلاق باشد. خلاقیت کودکان در سال‌های اولیه زندگی بیشتر مبتنی بر فرایند است؛ یعنی کودک، یک نقاشی را شروع می‌کند اما آن را کامل نکرده و رها می‌کند. این عملکرد یعنی قرار گرفتنی در فرایند خلاقیت حتی اگر منجر به تولید کلی اثر نشود.

خلاقیت به عنوان یک مهارت:

• گرچه همه کودکان بالقوه خلاق هستند اما این توانایی بدون تمرین خاموش می‌شود.
• خلاقیت برای شکوفایی نیاز به تمرین دارد. بعنوان مثال مهارت در بازی تنیس بدون تمرین، به سرعت از بین می‌رود. یک بازیکن خوب، دائماً تمرین می‌کند. بدون تمرین، توانایی نوشتن، موسیقی، آواز، رقص، نقاشی و بسیاری دیگر ... ممکن است متوقف شود.
• خلاقیت به عنوان یک سری ویژگی‌های شخصیتی: برخی از محققان ویژگی‌هایی را برای افراد خلاق مطرح می‌کنند.
  این ویژگی‌ها عبارتند از: جسارت، کنجکاوی، انعطاف پذیری، استقلال، درون گرایی، ناهم نوایی، شوخ طبعی گرایش به تجربه کردن و.....

خلاقیت به عنوان یک سری شرایط محیطی:
منظور از شرایط محیطی، افراد، مکان‌ها، اشیا، و تجربیات است. کودکان از هیچ قادر به خلق چیزی نیستند. آن‌ها برای ترسیم کردن یا خلق چیزی نیاز به تجربه دارند. به عنوان نمونه، کودکی که فرودگاه یا مرز هوایی را ندیده است به سختی می‌تواند در بازی‌ها یا فعالیت دیگرش، فعالیت خلاقانه‌ای داشته باشد. به همین ترتیب، در بیان خلاقیت، هرچه زمینه تجربیات فرد یا مکان‌ها، اشیا و سایر افراد بیشتر باشد، عملکرد وی در فعالیت‌های خلاقانه بیشتر است.
محیط خانه یکی از عوامل مهم در پرورش خلاقیت محسوب می‌گردد. اگر در محیط خانه دیدگاه خوش بینانه ای نسبت به این موضوع وجود داشته باشد. کودکان بیشتر استعدادهای خود را بروز می‌دهند.

تحقیقات نشان داده است که اگر:

• والدین به کودکانشان احترام بگذارند،
• نسبت به توانایی فرزندشان اعتماد داشته باشند،
• به کودکانشان اجازه کشف کردن و تصمیم گیری بدهند،
• ارزش‌های خانواده همیشه بر مبنای صداقت، شایستگی، منطق و موفقیت باشد، به پرورش و رشد خلاق کودکان خود کمک کرده‌اند.

 موانع خلاقیت:
همان طور که محرک‌های محیطی و عوامل خانوادگی می‌توانند خلاقیت را افزایش دهد، شرایط منفی هم می‌تواند آن را محدود کند.
۴ نوع شرایط محیطی که مانع توانایی خلاقیت می‌شوند عبارتند از:

• والدین:
  والدین اغلب انتظارات خاصی از کودکانشان دارند، متأسفانه کودکان خلاق ممکن است با این انتظارات هماهنگ نباشند. کودکان خلاق اغلب اقتدار، محدودیت‌ها، منطق و انتظارات والدین را زیر سؤال می‌برند. این کودکان به صورت متفاوتی عمل و رفتار می‌کنند. والدین ممکن است این رفتارهای خلاق را نوعی بی ادبی قلمداد کنند یا رفتارهای کودکشان را خیلی عجیب و غریب، نابالغ، غیر عادی یا شیطانی بداند. بنابراین لازم است والدین اطلاعات کافی و لازم درخصوص ماهیت خلاقیت و فرایند آن داشته باشند.
• مدرسه:
  معلم ممکن است ارزش کودک خلاق را درک نکند. اغلب کودک خلاق باید در موقعیت مدرسه بر اساس همنوایی کامل عمل کند. کودک یاد می‌گیرد شب سیاه است و اگر در نقاشی‌اش از رنگ دیگری غیر از آن استفاده کند مورد تمسخر قرار می‌گیرد.
  اخیراً تأکید بسیاری در این خصوص وجود دارد که در مدارس فرصت بسیار کم و نا محدودی برای فعالیت‌های خلاق کودکان در نظر گرفته می‌شود. همچنین برخی از کودکان در کلاس‌های درسی غیر خلاق زندان می‌شوند و به آنها گفته می‌شود «بنشین سرجایت». به همین دلیل یکی از ضروریات نظام آموزشی، توجه به استعدادهای خلاق کودکان و پرورش معلمان در خصوص فراهم آوردن فضای مناسب برای پرورش آن استعدادهاست.
• نقش‌های جنسی:
  در هر جامعه‌ای نقش‌های جنسی خاصی وجود دارد، در اغلب مواقع این نقش‌ها علاوه بر محاسنش محدودیت‌هایی برای کودکان فراهم می‌کند. وقتی ما انتظار داریم کودک پسرمان فعال، مستقل و قوی باشد و برعکس دخترمان منفعل، وابسته و از خود گذشته و فداکار باشد با این شیوه به کودکانمان آسیب می‌رسانیم اگر نقش‌های جنسی به این صورت برای کودک دیکته شود، پسرها از رسیدن به فعالیت‌های آرام خودداری می‌کنند و دخترها از دستیابی به فعالیت‌ها و تجربیات فعال و زنده دوری می‌کنند. در حالی که هر دو نوع تجربه برای فرایند خلاقیت ضروری است.
• جامعه، سنت و فرهنگ:
  مفاهیم متفاوتی هستند اما هر یک، رفتارها، ارزش‌ها و نگرش‌های خاصی را دیکته می‌کنند، این‌ها به شکل انتظارات منتقل می‌شوند. متأسفانه ممکن است کودکان خلاق با یک دستور کار متفاوت عمل کنند. مشکل زمانی بروز می‌کند که بزرگسال همه پاسخ‌ها را دارد و از کودک انتظار دارد که در قالب چارچوب‌ها رفتار کند. مثلاً اغلب گفته می‌شود: «این شیوه‌ای است که خانواده من اینطور عمل می‌کند». بدیهی است که احترام به انتظارات جامعه، سنت‌ها و فرهنگ از اهمیت بسیاری برخوردار است به شرط آنکه قید و بندهای دست و پا گیر برای افراد بوجود نیاورد.

چگونه خلاقیت کودکان را افزایش دهیم:
۱- محیطی مناسب برای انجام کارهای خلاق آنها فراهم نمایید.
۲- امکانات و وسایلی در اختیار آنها قرار دهید تا به کمک آنها خلاقیت‌های خود را ابراز نمایند. (به عنوان مثال وسایل موسیقی، نقاشی و طراحی و...)
۳- کارهای خلاق کودکان را تشویق کنید و آنها را در معرض نمایش قرار داده و از ارزیابی بیش از حد آنان خودداری کنید.
۴- به عنوان بزرگسال، خود به انجام کارهای خلاق بپردازد و اجازه دهید کودکان شما شاهد کارهای خلاقتان باشند.
۵- به شیو ه های آموزشی در خانواده خود توجه داشته باشید.
۶- برای کارهای خلاق دیگران ارزش قائل شوید.
۷- از تأکید بر تصورات قالبی در خصوص جنسیت کودکان شدیداً خودداری نمایید. (به عنوان مثال دختر ماشین بازی نمی‌کند، پسر عروسک بازی نمی‌کند یا پسر گریه نمی‌کند).
۸- امکان شرکت در فعالیت‌ها و کلاسهای ویژه را برای آنان فراهم نمایید.
۹- اگر مشکلات یا گرفتاریهای در خانواده وجود دارد از آن مشکلات به شیوه مثبتی استفاده کنید و با تشویق به کودک خود اجازه ابراز احساسات و اظهار نظر بدهید.
۱۰- توجه داشته باشیید که استعداد فقط سهم کوچکی از خلاقیت است و تمرین و نظم بخشیدن به آن از اهمیت بیشتری بر خوردار است.
۱۱- اجازه بدهید کودک خودش باشد حتی اگر رفتارهای عجیب از او سر بزند و سعی کنید در حضور جمع کودک خود را خلاق معرفی نکنید؛ در غیر این صورت اطرافیان انتظارات بیش از حدی از کودک شما خواهند داشت.
۱۲- با کودک خود شوخ طبع و مهربان باشید.