«کلید یادگیری» و وضعیت ناهم‌زمانی در آموزش پیش‌دبستان در ایران
برای بیش از نیم‌سده است که آموزش پیش‌دبستان در ایران هیچ‌گاه به معنای اصولی، فنی و علمی آن شکل نگرفته است. آن چیزی که ما به نام آموزش پیش‌دبستان در ایران می‌شناسیم، ملغمه‌ای شگفت از روش در بی‌روشی و محتواهای درهم‌جوشی است که یک سر آن ایدئولوژی‌زدگی است و سر دیگر آن ناهم‌زمانی. ناهم‌زمانی در این‌جا به معنای دورافتاده از زمان خود است. برای مثال توران میرهادی در بیان وضعیت آموزش و پرورش ایران در دوره زمانی خود این نظر را مطرح کرد که آموزش و پرورش منسوخ فرانسویان را گرفتیم و به نام آموزش و پرورش نو به کار بستیم. سخن توران میرهادی درباره آموزش دبستانی و دبیرستانی بوده است. اما در مورد آموزش و پرورش پیش‌دبستانی وضع بسیار ناگوارتر است. زیرا ما به مفهوم فنی و علمی کلمه هیچ‌گاه آموزش و پرورش پیش‌دبستانی که برای خودش نظریه، رویکرد و راه‌برد داشته باشد، نداشتیم. زیرا آموزش و پرورش پیش‌دبستانی مانند موجودی رانده شده از جامعه بوده است که هیچ نهادی مسئولیت آن را تمام و کمال برعهده نگرفته است.
چندسالی است که قانون این مسئولیت را برعهده وزارت آموزش و پرورش گذاشته است، اما این نهاد از هر جهت چه از جنبه مادی و چه از جنبه نظری و رویکردی فرسنگ‌ها و دهه‌ها دور است از آن چیزی که به نام آموزش و پرورش پیش‌دبستان در جهان پیشرفته جاری است. آموزش پیش‌دبستان از جنبه تاریخی نخست از سوی مهاجران برگشته از قفقاز مانند ارمنیان تبریز شکل گرفت و کسانی مانند جبار باغچه‌بان که خود فرزند مهاجری برگشته از ایروان بود، ابتدا در تبریز و سپس در شیراز راه‌اندازی شد.
در سایت کتابک بخوانید: نگاهی به زندگی دشوار و کارنامه پربار جبار باغچه‌بان، از پیشگامان آموزش پیش‌دبستان و بنیان‌گذار آموزش کودکان ناشنوا در ایران
کودکستان‌هایی که در همه این یک سده در ایران راه‌اندازی شده‌اند، در خوش‌بینانه‌ترین حالت تنها ده درصد کودکان را پوشش می‌داده‌اند. اما اکثریت مطلق همین‌ها هم هیچ‌گاه از جنبه رویکردهای آموزشی همگام با زمانه نبوده‌اند. برای مثال آن چیزی که در ابتدای سده بیست‌ام به «آمادگی برای خواندن» شناخته شده بود، و برنامه آموزشی آن آموزش نقاشی یا رنگ کردن فضای خالی شکل‌ها یا آموزش پیش‌خط و به طور کلی آموزشی کاغذمحور بود برنامه درسی کودکستان‌ها را پر می‌کرد. در این باره نباید استثناهایی مانند کودکستان باغچه‌بان، یا بعدها کودکستان‌هایی مانند مهر(مهران) یا کودکستان فرهاد را به شمار آورد. این‌ها استنثا در قاعده بودند و روند کلی چیز دیگری بود.
از ۵۰ سال پیش هم که آمادگی برای خواندن جای خود را به رویکرد سواد شکوفایی داد که یک برنامه درسی جامع برای کودکان در خود داشت، باز هم آموزش و پرورش پیش دبستانی در ایران تاکنون به طور مطلق با این رویکرد بیگانه است. برای نمونه در بهترین مراکز پیش‌دبستانی در تهران چیزی به نام آموزش بیداری آوایی نداریم. اما در همین مراکز آموزش سه زبان هم زمان را که با فخر بر بالای تابلوی خود می‌نویسند داریم. این‌ها همه دلیلی است که آموزش پیش‌دبستان در ایران دست‌کم نیم سده از آموزش کنونی پیش‌دبستان در جهان عقب است. کسانی که علاقه‌مند هستند در این باره بیش‌تر بدانند می‌توانند فصل اول کتاب سواد شکوفایی را بخوانند.
خرید کتاب سواد شکوفایی – از پژوهش تا عمل – چه‌گونه کودکان با سواد می‌شوند؟
در چنین وضعیتی نسل به نسل کودکان خردسال ایرانی بدون این که در روند و مسیر درست یادگیری در دوره پیش‌دبستان قرار بگیرند، وارد دوره دبستان می‌شوند. آن جا است که تمام مشکلات و کم‌کاری‌ها سرریز می‌کند و برای نمونه اگر آموزگاری بخواهد به کودکان الف‌بای فارسی بیاموزد متوجه می‌شود که بیش‌تر آنها درکی از آگاهی یا بیداری واج‌شناختی ندارند، در فاین‌موتورها یا ریزحرکت‌ها چنان هستند که کودک هفت‌ساله نمی‌تواند به درستی قلم‌گیری کند، در آموزش ریاضی پیش‌دبستان چنان هستیم که بخش بزرگی از مربیان و دست اندرکاران اصل موجودیت آن را انکار می‌کنند و در سال اول یا دوم دبستان با کودکانی برخورد می‌کنیم که جهت‌های فضایی را به سختی درک می‌کنند. این وضعیت پیچیده که ما در آن گرفتار شده‌ایم بیش از همه برآمده از نبود یک نگاه راه‌بردی در ضرورت آموزش پیش‌دبستان در ایران بوده که با خود زنجیره‌ای از وضعیت‌های دیگر را شکل داده است.
آموزش پیش‌دبستان نیاز به سرمایه‌گذاری گسترده دارد. ایجاد فضاهای غنی از خواندن و فضاهای مناسب برای آموزش‌های چندحسی چیزی نیست که بتوان در فضای دبستان آن را ساخت یا در فضاهای محصور و فاقد نور و رنگ مناسب آن را ایجاد کرد. در همه جا البته این وضعیت حاکم نیست. در کلان‌شهرهایی مانند تهران و شیراز یا مشهد و اصفهان و کرج پیش‌دبستانی‌های خوش‌آب و رنگی ساخته شده است که با شهریه‌های سنگین ادعا می‌کنند که دانش و محتوا و روش لازم برای تربیت کودکان این دوره سنی را دارند. اما کمی بررسی در وضعیت بیش‌تر آنها نشان می‌دهد که با دانش روز ناهم‌زمان هستند. گاهی مدیران و کارشناسان آنها کم‌ترین اطلاعات و دانش را درباره سواد شکوفایی که بنیاد نظری دوره پیش‌دبستان را می‌سازد ندارند و گاهی چنان درگیر آموزش‌های دهان‌پرکن اما فاقد مسیر یادگیری هستند که فضایی برای درک مسیر یادگیری پیشرفته و امروزی نمی‌گذارند.
ممکن است گروهی از والدین یا مربیان باشند که این پرسش برای آنها به وجود بیاید که چه طور می‌توانیم یک الگوی درست برای آموزش پیش‌دبستان را بشناسیم که دست‌کم در نقش والدین بتوانیم از مراکز پیش‌دبستانی به درستی طرح پرسش کنیم یا اگر در جایگاه پیش‌دبستانی هستیم بتوانیم از آن بهره ببریم. والدین می‌توانند هنگامی که می‌خواهند کودکان خود را به مراکز پیش‌دبستانی بسپارند کار خود را از بررسی کتابخانه‌های آنها شروع کنند. گویاترین شاخص برای یک مرکز پیش‌دبستانی افزون براین که باید مجهز به افزارهای مناسب آموزشی باشد، فضای سرشار از سواد است که مسئولان آن باید درک روشن خود را از این موضوع ثابت کنند. کتابخانه گروه سنی خردسالان که برپایه کودک محوری آماده شده باشد سرشار از کتاب‌های مناسب و با کیفیت است. در این نقطه است که می‌توان متوجه شد که آن پیش‌دبستانی تا چه اندازه از ناهم‌زمانی در آموزش پیش‌دبستانی دور است.
خرید کتاب الفباورزی با کاکاکلاغه
در زمینه برنامه درسی اما می‌توان یک الگوی کامل معرفی کرد که با مطالعه و بررسی آن هرکسی می‌تواند ظرفیت‌ها و گرایش هم‌زمانی یا ناهم‌زمانی را در یک مرکز پیش‌دبستانی ارزیابی کند. این کار را حتا والدین می‌توانند انجام دهند. برای این که بدانیم آموزش پیش‌دبستان کودکان ما در چه وضعیتی است، آشنایی با کتاب «کلید یادگیری» برپایه رویکرد ویگوتسکی بهترین ابزار است. زیرا به راستی کلید یادگیری تنها یک کتاب نیست. از آن کتاب‌ها که نظریه‌های قشنگ دارند اما راهی برای اجرای آن وجود ندارد. این کتاب راهنمای عملی است برای آموزش در دوره پیش دبستان و برای کودکان از سه تا هفت ساله. کسانی که با ویگوتسکی روان‌شناس بزرگ بلاروس آشنا هستند می‌دانند که نقش او اگرچه در سده بیست‌ام در سایه نظریه‌های ژان پیاژه تا اندازه‌ای گم شده بود اما در سده بیست و یک‌ام با درآمدن از این سایه با گذشت هر سال برجسته‌تر می‌شود.
ویگوتسکی - روان‌شناس بلاروس
کتاب کلید یادگیری اثری است که با توجه به رویکردهای ویگوتسکی گام به گام کودکان را با ماتریس پیچیده آموزش در این دوره حیاتی از رشد آشنا می‌کند. در این کتاب از ادبیات تا ریاضی چندحسی، از ادراک و شناخت تجسم فضایی، تا بازی‌های پرورشی و نمایشی و بسیاری موارد دیگر وجود دارد که می‌تواند دلیلی بر هم زمانی در آموزش و پرورش کودکان پیش‌دبستانی باشد.
«لویس هولزمن، روان‌شناس رشد درباره این کتاب می‌گوید: «کلید یادگیری» اثری چشم‌گیر است، کاری زنده، ژرف، قوی، انعطاف‌پذیر، دارای بینش و همه شمول است. این کتاب به درستی رویکرد ویگوتسکی را بازگو، و کشف‌های سترگ او را به سده بیست و یکم منتقل می‌کند: این که یادگیری و تکامل انسان، کاری واحد و یکپارچه است. برخلاف برنامه‌های درسی دیگر، «کلید یادگیری» به گفته ویگوتسکی، کودکان را «یک سر و گردن بلندتر از خودشان» توصیف می‌کند، ویژگی‌ای که لازمه هر فضای پرورشی و آموزشی است.
الکس کوزولین نظریه‌پرداز در حوزه روان‌شناسی ویگوتسکی درباره این کتاب می‌گوید: کارشناسان نظریه ویگوتسکی، پس از چندین دهه پژوهش، نخستین نمونه «کلید یادگیری» را در روسیه تدوین کردند. این برنامه درسی، اکنون به زبان انگلیسی و مناسب‌سازی شده با نیاز کودکان در سده بیست و یک‌ام، در اختیار همگان قرار گرفته است. این اثر توانسته است یکی از دشوارترین کارها در زمینه آموزش پایه را با موفقیت انجام دهد، یعنی آماده کردن کودک برای آموزش رسمی و جدی، در همین حال که رفتار و خلاقیت ویژه سنی را نیز مدنظر گرفته است.
نویسنده کتاب کلید یادگیری «گالینا دالیا» نظریه‌های ویگوتسکی را برای کودکان سه تا هفت ساله به یک رشته فعالیت‌های عملی تبدیل کرده است. او با تشکیل دو نشست گروه‌های کوچک در روز (بخشی از برنامه درسی متمرکز بر زبان‌آموزی و بازی شامل دوازده بخش برنامه درسی تکاملی/شناختی) جعبه ابزاری در اختیار کودکان قرار می‌دهد تا بتوانند توانایی یادگیری را در خود پرورش دهند و به زمینه‌های دانش انسانی دست یابند.
«دکتر مادلین پرت وود، کارشناس ارشد روان‌شناس آموزشی درباره نقش این کتاب در مرکز پیش‌دبستانی‌ای که خود اداره می‌کند می‌گوید: دو سال است که من کار با برنامه «کلید یادگیری- برنامه درسی شناختی/ پرورشی» و تأثیر آن را روی گروهی نوآموز ارزش یابی کرده‌ام. پیشرفت آنها در طیف مهارت‌ها و به ویژه در زمینه زبان و ایجاد ارتباط، چشم گیر است. در مدت چهل سالی که من در کار پژوهش در آموزش بوده‌ام، برنامه‌ای ندیده‌ام که در رشد زبانی و ارتباطی به اندازه «کلید یادگیری» تاثیرگذار باشد.
خرید کتاب کلید یادگیری، آموزش کودکان سه تا هفت سال با رویکرد ویگوتسکی
آن چه در برنامه درسی «کلید یادگیری» باید به آن توجه کرد، همه شمولی این برنامه است. کودکانی که پیش‌تر در یادگیری مهارت‌های نو مشکل داشتند، همان قدر از فعالیت‌ها لذت می‌بردند که کودکان توان‌مند‌تر. کودکان دختر و پسر به شکل برابر و با به کارگیری خلاقیت، غرق در کار و بازی می‌شدند. بسیار روشن است که «کلید یادگیری» تأثیر درخور توجهی بر تکامل شناختی کودک دارد. «کلید یادگیری» از مرزهای فرهنگی می‌گذرد. پیش نهاد می‌کنم مربیانی که با کودکان «سال‌های نخست» کار می‌کنند، این کتاب را بخوانند و از مرکزی که با این برنامه کار می‌کند، بازدید کنند، زیرا تجربه‌ای فراموش نشدنی است.[1]
کلید یادگیری تنها به کار مراکز پیش‌دبستانی نمی‌آید بلکه وجود آن در هر خانه‌ای که کودک پیش‌دبستانی دارد لازم است، زیرا برنامه‌های آن را می‌توان در بستر یادگیری خانگی انجام داد.
کلید یادگیری یک کتاب نظری نیست که آگاهی‌بخش است، اما کاربردی نیست. کلید یادگیری کتابی کاربردی است که برپایه نظریه‌های اجتماعی و فرهنگی ویگوتسکی بنا شده است. در این کتاب یک برنامه درسی جامع هست که با کاربرد آن در مرکز پیش‌دبستانی یا خانه می‌توان زندگی کودک را متحول و با آموزش‌های در جهان پیشرفته کنونی هم‌زمان کرد. سرفصل‌های این برنامه درسی در کتاب کلید یادگیری چنین است:
ریاضی حسی
بخشی ناگزیر از زندگی است که ریاضی ارتباط روزانه با کودک دارد. دو قاشق بده! کاسه را خالی کن! این‌ها همه مفاهیم ریاضی پایه و حسی است که کودک در بستر زندگی می‌آموزد. در این چارچوب و با استفاده از استانداردهای حسی مانند رنگ، شکل و اندازه، که خود پایه رشد توانایی ذهنی هستند، کودکان توانایی تحلیل ویژگی‌های بیرونی/دیداری اشیاء را پیدا می‌کنند.
منطق
موجب رشد توانایی تحلیل اشیاء، رخدادها، دیدن بخشِ ناپیدای آنها، شناسایی ویژگی اصلی آنها، اندیشیدن پی‌درپی، نتیجه‌گیری، طبقه‌بندی و سازمان‌دهی اطلاعات می‌شود.
ریاضیات استاندارد
با استفاده از نمونه‌های دیداری، کودک، زبان ریاضی و مفهوم اندازه‌گیری را کشف می‌کند و یاد می‌گیرد چگونه چندی و چونی اشیاء را سنجیده و رابطه بیش‌تر، کم‌تر و برابر را بفهمد.
دستور زبان داستان
در این برنامه کودک در دوست داشتن داستان، تسلط یافتن به زبان داستان، درک کردن ساختار داستان و توالی روایت را با نمونه‌سازی دیداری درک و تفسیر می‌کند.
بازی‌های پرورشی
بازی کردن در گروه‌های کوچک و بزرگ، سبب رشد تجسم خلاق، سواد نمادین، مهارت در زبان و ایجاد ارتباط، اندیشه انعطاف‌پذیر، از میان برداشتن دشواری‌ها به شکل خلاقانه، خود- سامان ده و اعتماد به نفس کودک می‌شود.
هنری/گرافیکی
این برنامه، مهارت‌های اصلی و لازم برای نوشتن و بیان احساس هنری خلاق را تقویت می‌کند، «نگاه هنری» در کودک به وجود می‌آورد و او را با ابزار‌های نمادین مانند رنگ، ضرب‌آهنگ و ترکیب و تلفیق آشنا می‌کند.
دیداری/مکانی (فضایی)
ایجاد آگاهی مکانی و توانایی «خواندن» نقشه را در کودک پرورش می‌دهد، کودکان در فضا به اشیاء نگاه می‌کنند و با استفاده از نمادها آن چه را خود و دیگران می‌بینند، از راه نمونه‌های دیداری، نقشه، طرح و شکل، بازنمایی می‌کنند.
نمونه‌سازی خلاق
با مشارکت در فعالیت‌ها، کودک تقارن و نقش را کشف می‌کند و با جابه جایی شکل‌های هندسی و درست کردن ترکیب‌های هنری، دنیای پیرامون خود را بازنمایی می‌کند و بدین ترتیب مهارت‌های اجتماعی و همکاری را فرا می‌گیرد.
ساختن/ساختمان
این برنامه، موجب رشد زبان ریاضی و رفتار هدف‌مند می‌شود. کودک، ساختار اشیاء را تحلیل و برنامه‌ریزی می‌کند، سپس آن را به روشنی بیان و با مکعب‌های چوبی برنامه را به مرحله اجرا درمی‌آورد.
کاوش
از راه بازی، داستان و تجربه‌های ساده و اثرگذار، کودک مفاهیم مهم علمی را کشف می‌کند، از جمله وضعیت ماده، کیفیت‌های متفاوت مواد و موسیقی.
حرکت‌های بیان‌گر
از راه حرکت‌های بدن، مهارت‌های رابطه‌های بدون کلام، ایما و اشاره، حالت چهره و موسیقی، هوش عاطفی، خلاقیت و تجسم خلاق پرورش پیدا می‌کند.
من، تو، جهان
با استفاده از نمادها و نمونه‌های دیداری، کودک خود را به عنوان موجودی جسمانی، عاطفی و اجتماعی می‌شناسد و درباره دنیای مادی و طبیعی، موجودات جاندار و بی‌جان می‌آموزد.
هر یک ازبرنامه‌های بالا شامل 60 نشست است: 30 نشست برای کودکان کوچک‌تر (کرم‌های ابریشم) و 30 نشست دیگر برای کودکان بزرگ‌تر (پروانه‌ها). برنامه‌ها به گونه‌ای تدوین شده‌اند تا کودک «مبتکرانه» و مربی «سازمان‌یافته» عمل کند. افزون بر این، پیشنهادهایی هم برای پیگیری فعالیت‌ها در نظر گرفته شده که می‌توان آنها را با پدران و مادران در میان گذاشت.
دوازده برنامه درسی مجموعه‌ای منسجم تشکیل می‌دهند: برنامه‌ها با نگاهی ویژه به نقش مربی تدوین شده‌اند، روی کار گروهی تمرکز دارند و این امکان را برای کودک فراهم می‌کنند که به پنج مهارت شناختی تسلط پیدا کند. هر برنامه در جنبه‌های گوناگون.
کلید یادگیری نشان دهنده این است که آموزش بی‌سامان پیش‌دبستان در ایران چه‌گونه در میان دو نیروی مهیب نظام فرسوده و ناکارآمد آموزشی از یک سو و از سوی دیگر تاجرانی که در نقش ناشر به ترویج ابتذال و در بهترین حالت به ترویج ناهم‌زمانی یعنی انتشار آثار کهنه و منسوخ مشغول‌اند گرفتار آمده است. فریادرسی نیست جز این که خودمان جریانی از آگاهی را پیش ببریم که خانه به خانه و کوچه به کوچه و شهر به شهر و روستا به روستا پیش برود و دست‌کم بدانیم آن چیزی که امروزه به نام آموزش پیش‌دبستان در ایران جاری است از زمانه خود و از روند و تراز جهانی آن بسیار دور و وامانده‌تر و واپسگراتر است.
پانویس
1- گالیا دالیا، کلیدیادگیری. افسانه اشرفی، انتشارت موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان، ۱۳۹۵. تهران
نویسنده
لینک کوتاه