کتاب‌هایی که نمی‌آموزند
تولید کتاب‌های کمک درسی مناسب نیازمند تعامل و همکاری ناشران فعال با مدیران آموزش و پرورش است.
نویسنده: ساره گودرزی
تولید کتاب‌هایی که به نوعی کتاب‌های رسمی و درسی نیستند اما در ارتباط با برنامه‌های درسی و کتاب‌های درسی دانش آموزان قرار دارند از سال ۱۳۶۰ مورد توجه اولیای دانش آموزان و مسئولان در وزارت آموزش و پرورش بوده است. اما هیچ گاه تعریفی جامع و کامل درباره این کتاب‌ها مطرح نشده است، عده ای معتقدند باید عنوان کتاب‌های «كمک درسي» را به این آثار اختصاص داد، برخی به عنوان کتاب‌های «حل المسائل» از آنها نام می‌برند، جمعی به این آثار عنوان کتاب‌های «كمک آموزشي» می‌دهند و عده ای آنها را کتاب‌های «آموزشی» می‌نامند، اما هر یک از کتاب‌ها با این عناوین مشخصه‌های ویژه‌ای دارند و نمی‌توان تمام آنها را یک نوع کتاب دانست.
دانش بیشتر با کتاب‌های بهتر
فتح الله فروغی، مدیرمسئول انتشارات شورا که از سال ۱۳۶۹ در زمینه تولید کتاب‌های آموزشی برای کودکان و نوجوان در مقاطع تحصیلی ابتدایی و راهنمایی فعالیت می‌کند، درباره تعریف کتاب‌های این حوزه می‌گوید: شاید بهترین تعریفی که تاکنون ارائه شده است، همانی است که دبیرخانه طرح سامان بخشی کتاب وابسته به دفتر انتشارات و فناوری آموزشی سازمان پژوهش و برنامه ریزی وزارت آموزش و پرورش ارائه داده است. در این طبقه بندی کتاب‌ها از منظر ورود به محتوا دسته بندی شده است که این محتوا چه نسبتی با برنامه درسی داشته باشد یا چه رابطه ای با مباحث کتاب درسی پیدا می‌کند.
وی ادامه می‌دهد: به غیر از این تعاریف، واقعیتی وجود دارد و آن این است که کتاب‌های آموزشی و کمک آموزشی به عنوان یک واقعیت نظام آموزشی کشور تلقی شده و چه بخواهیم یا نه در کشور ما وجود دارند، اما آیا استفاده از این کتاب‌ها ضروری است یا خیر؟ در این میان باید توجه داشته باشیم که نظام آموزشی کشور ما یک نظام آموزشی متمرکز است که بر محوریت کتاب درسی استوار است، بنابراین بهره گیری از کتاب‌های مکمل می‌تواند مورد نیاز باشد. محتوای کتاب‌های درسی ما برای دانش آموزان میانه و متوسط انتخاب شده است، یعنی برای دانش آموزانی که اطلاعات بیشتری می‌خواهند ممکن است کافی نباشد و برای دانش آموزان بسیار ضعیف نیز محتوایی تالیف نشده است و ظرفیت میانه و متوسط در دستور کار قرار دارد. فروغی در این باره می‌گوید: اگر معلمی خود خلاق و مبتکر باشد لازم ندارد از کتاب‌های حل المسائل استفاده کند اما معلمی که فرآیندگراست و نمی‌خواهد دانش آموزان تک بعدی داشته باشد و سعی دارد ذهن دانش آموزان را بارور کند نیازمند منابع مختلف آموزشی است تا به عنوان یک ابزار آموزشی از این رسانه‌ها بهره گیرد. با مراجعه به کتابفروشی های خیابان انقلاب زمانی که نام یکی از کتاب‌های درسی را به فروشنده اعلام می‌کنیم، حجم گسترده ای از کتاب‌ها روبه رویمان صف آرایی می‌کنند که اگر مولف ها را نشناسیم برای انتخاب اثر مناسب دچار سردرگمی می‌شویم.
مدیرمسئول انتشارات شورا، چاپ و توزیع انبوه این کتاب‌ها را بیانگر نیاز جامعه آموزشی به این آثارها می‌داند و معتقد است، مخاطبان و والدین باید بین سره و ناسره این کتاب‌ها تفاوت قائل شوند. البته دستورالعمل‌های مسئولان تصمیم گیرنده برای معرفی این نوع کتاب‌ها باید بیشتر از همه، جنبه حمایتی و تشویقی داشته باشد و نه بازدارنده. اما به راستی چگونه می‌توان کتاب‌های کمک درسی و آموزشی مناسبی تولید کرد که به رشد تحصیلی دانش آموزان کشور منجر شود؟ فروغی این راهکار را در نشست‌های جمعی بین مسئولان آموزشی کشور و ناشران فعال در این حوزه می‌داند که می‌تواند در این زمینه موثر باشد.
نکته: کتاب‌های رنگارنگ آموزشی و کمک آموزشی برای این که مخاطبان را دچار سردرگمی نکند باید ضابطه مند شود تا دانش آموزان از حافظه محوری به سمت یادگیری مفهومی سوق داده شوند
به گفته وی، بهره گیری ناشران آموزشی از مولفان و نویسندگان آشنا به برنامه‌های درسی از نکته‌های مهمی است که ناشران آموزشی باید به آن توجه داشته باشند، شفاف تر شدن موضع مسئولان نظام آموزشی کشور نسبت به کتاب‌های آموزشی و کمک آموزشی نیز در این زمینه موثر است، یعنی دست اندرکاران این حوزه تصمیم گیری مشخصی را برای استفاده از این کتاب‌ها داشته باشند تا محتوای کتاب‌های جدیدالتالیف برای ناشران این حوزه در دسترس باشد تا در مدت زمانی مناسب این فرصت را در اختیار ناشران آموزشی قرار دهد تا بتوانند محتوای مناسب را برای برنامه‌های درسی در کتاب‌های آموزشی و کمک آموزشی خود اعمال کنند.
نقش کلیدی نویسندگان
نویسندگان اغلب کتاب‌های آموزشی و کمک آموزشی را دبیران و معلمان مقاطع مختلف تشکیل می‌دهند، افرادی که با تکیه بر تجربیات تدریس و دانش خود، کتاب‌هایی را با عناوین حل المسائل، خودآموز، کمک آموزشی و... تالیف می‌کنند. زهرا حریرفروش، مولف حدود ۴۰ جلد کتاب کمک آموزشی درس علوم در مقطع ابتدایی، راهنمایی و متوسطه است که ۳۰ سال سابقه تدریس درس‌های علوم و زیست شناسی را پشت سر گذاشته است. او درباره ضرورت استفاده دانش آموزان از کتاب‌های کمک آموزشی می‌گوید: وقتی تدریس در کلاس‌ها شروع می‌شود دانش آموز نیازمند اطلاعات بیشتری است که اگر قرار است همه آنها به کتاب درسی بیاید حجم کتاب زیاد می‌شود اما وقتی کتاب کمک درسی باشد آن مطالب در آنجا می‌آید و دانش آموز علاقه مند می‌تواند از آن منابع استفاده کند. حریرفروش ادامه می‌دهد: اما مشکل اینجاست که هر کتابی که در بازار وجود دارد کتاب کمک درسی و کمک آموزشی نیست و نمی‌تواند به دانش آموز کمک کند، برخی از آنها به جای این که ماهیگیری را به دانش آموز یاد بدهند به آنها فقط ماهی می‌دهند که این موضوع موجب کاهش یادگیری در آنان می‌شود و حل مسائل کتاب را خیلی راحت در اختیار آنان می‌گذارد.
به گفته وی، هر کتابی خودآموز نمی‌شود. کتاب‌های خودآموز باید هدفدار و بر مبنای هدف و محتوای مشخصی باشد، در این میان هدف را برنامه درسی مشخص می‌کند و براساس آن سطوح یادگیری مشخص می‌شود، سپس یکسری سوال بر مبنای سطوح آموزشی مانند دانش اولیه، درک، کاربرد و به کارگیری اطلاعات، تجزیه و تحلیل مباحث همچنین ترکیب و ارزشیابی تهیه می‌شود. این مولف کتاب‌های کمک آموزشی می‌افزاید: کتاب‌های کمک آموزشی برای دانش آموز انگیزه ایجاد می‌کنند و به عنوان مکمل استفاده می‌شوند، البته نویسنده کتاب و چگونگی نگارش اثر هم مهم است. گاهی کتاب نمونه سوال است و دانش آموز فقط طوطی وار مسائل را یاد می‌گیرد اما گاهی برای این که دانش آموز را وادار به مطالعه بیشتر و تحقیق و عمق یادگیری کنیم، باید کتاب‌هایی در رده کتاب‌های درسی مناسب را به او معرفی کنیم، مثلادر برخی کتاب‌ها انواع فعالیت‌ها و نمونه سوالات تکمیلی را ارائه دهیم و اینجاست که نویسنده می‌تواند تاثیر بیشتر و موثرتری را بر روی دانش آموز ایجاد کند و زمانی که دانش آموز هنگام مطالعه به مشکل بر می‌خورد بتواند به این آثار مراجعه کند.
و بالاخره کدام کتاب‌ها؟
برخی از کارشناسان آموزشی معتقدند کتاب‌های حل المسائل یا همان کتاب‌های کمک آموزشی موجب تعطیل شدن فکر و اندیشه دانش آموزان است و کارهای کمک آموزشی که بیرون از آموزش و پرورش انجام می‌شود، کمک به فکر کردن نیست. اما مساله اینجاست که هنوز تشخیص این دو گونه کتاب برای خانواده‌ها مشکل است. هنوز هم بسیاری از خانواده‌ها فکر می‌کنند اگر فرزندشان کتابی با موضوع کمک آموزشی را بخواهد یعنی می‌خواهد حل المسائل داشته باشد و با خریداری این آثار مخالفت می‌کنند، کتاب‌های ممنوعه ای که به تنبل‌ها اختصاص دارد و بچه درسخوان‌ها نیازی به آن ندارند. در این میان ساماندهی بازار آشفته و به دور از اهداف آموزشی کتاب‌های کمک آموزشی غیراستاندارد از سوی مسئولان وزارت آموزش و پرورش ضرورتی انکارنشدنی است.
کتاب‌های رنگارنگ آموزشی و کمک آموزشی برای این که مخاطبان را دچار سردرگمی نکند باید ضابطه مند شود تا دانش آموزان از حافظه محوری به سمت یادگیری مفهومی سوق داده شود. رشد و پرورش خلاقیت‌ها و استعدادهای دانش آموزان از مهم‌ترین اهداف وزارت آموزش و پرورش است اما فقط ۵۰ درصد کتاب‌های کمک درسی که توسط دفتر انتشارات کمک آموزشی در سازمان پژوهش‌ها چاپ می‌شود، مورد تائید وزارت آموزش و پرورش است، اگر چه این وزارتخانه عظیم در سال‌های اخیر در فهرست برخی از کتاب‌های درسی، اسامی کتاب‌های کمک آموزشی تهیه و در اختیار والدین و دانش آموزان قرار گرفته که خانواده‌ها می‌توانند با مراجعه به کتابفروشی های معتبر آنها را تهیه کنند.
منبع
روزنامه جام جم، شماره ۳۵۲۸، به تاریخ ۹۱/۷/۱۸، صفحه ۸
لینک کوتاه