معلم و برنامه درسی، دانسته‌ها و بایسته‌ها
آموزش و کار معلم در هدایت و ساماندهی کار آموزش بخش مهم و عظیمی از خرده نظام برنامه ریزی درسی در نظام کلان تعلیم وتربیت است. تحقق هدف‌های برنامه درسی که حاصل برنامه ریزی است، در گرو اجرای درسـت فراینـد یاددهی- یادگیری در کلاس درس اسـت کـه هدایتگری آن برعهده معلم نهاده شده است.
اصول کلی برنامه ریزی درسی و تولید برنامه درسی در نظام‌های آموزشی متفاوت، اعم از متمرکز، نیمه متمرکز و غیرمتمرکز یکی اسـت، اما انتظارات از عاملان و مجریان برنامه‌های درسـی در نظام‌های متفاوت با هم فرق دارند. در نظام‌های غیرمتمرکز آموزشی مدارس و معلمان مسئولیت برنامه ریزی درسی و تهیه و تولید برنامه‌ها را برعهده دارند، در نظام‌های نیمه متمرکز مناطق آموزشی، سازمان‌ها یا نهادهای منطق‌های آموزشـی این مهم را انجام می‌دهند، اما در نظام‌های متمرکز آموزشی، از جمله در نظام کشور ما، گروه‌های رسمی برنامه ریز در تخصص‌های گوناگون امر برنامه ریزی درسی را ساماندهی می‌کنند. اگرچه در این گروه‌ها که در نهایت به تهیه و تولید برنامه‌های درسی می‌پردازند و تهیه تدوین کتاب‌های درسـی را نیز مدیریت می‌کنند، معلمانی از کشور به عنوان نماینده، در تمام مراحل کار حضور دارند، اما قاطبه معلمان از کم و کیف محتوا و چگونگی برنامه ریزی و برنامه‌ها بی اطلاعاند.
آموزش‌های محدودی هم که همان نماینده‌ها و یا افراد ذیصلاح دیگر به جمعی محدود از معلمان می‌دهند، خود به خود به دلیل محدودیت وقت و امکانات نمی‌تواند تمامی بایسته‌ها و شایسته‌ها، در ارتباط با برنامه‌ای جدید، را در کلاس‌های آموزش ضمن خدمت مطرح کند. لذا قاطبه معلمان، که با تغییر برنامه درسی موضوع مورد آموزش خود مواجه‌اند، غالباً سردرگم می‌شوند و چالش‌های متعددی را پیش روی خود دارند که تلاش برای مقابله با آن‌ها، هم انرژی زیادی از آن‌ها می‌گیرد و هم موجب تشـویش و اضطرابشان می‌شود.
در این نوشتار برآنیم با اشاره به اهم موارد بایسته در ارتباط با دانستنی‌های لازم درباره هر برنامه جدید آموزشی و ارائه توصیه‌هایی ساده برای کسب اطلاعات و دانش و بینش مورد نظر، راه تدریس و هدایت فرایند یاددهی- یادگیری را برای معلمان گرامی هموارتر کنیم.
پیش دانسته‌های لازم برای اجرای موفق برنامه درسی
قبل از شروع سال تحصیلی، در فرصت لازم، درباره برنامه درسی جدید اطلاعات زیر را به دست آورید:
چرا برنامه درســی تغییر کرده است و تفاوت آن با برنامه درسی قبلی چیست؟
مؤلفه‌های تغییــر چــه چیزهایی هســتند؟ آیا رویکردهــا تغییر کرده‌اند؟، آیا گســتره حوزه دانشــی یا بینشــی و تربیتــی فرق کرده اســت؟ آیا هدف‌های آموزشی کم و زیاد شــدهاند یا تغییر اساسی یافتهاند؟ آیــا راهبردهای جدیــدی مورد توجه قــرار گرفتهاند؟ محتــوای آموزش چه تفاوتی کرده اســت؟ آیا شــیوه ارائه مطالب بهگونهای اســت که نیازمند تغییر شــیوه آموزش شماســت؟ آیا فکر می‌کنید دانش آموزان هم باید شیوه های جدیدی برای یادگیری برگزینند؟ آیا در کل تغییرات انجام شده را مثبت ارزیابی می‌کنید؟ و آیا خود را برای اعمال تغییر آماده می‌بینید؟
اگر پاســخ شما مثبت است که باید به شما تبریک گفت، چون به احتمــال زیاد برای اجرای برنامه جدید پیــشرو مشــکلی ندارید و به خوبــی از عهده مدیریت فراینــد یاددهــی- یادگیری و تحقــق هدف‌های مورد نظــر برمی آیید. اما چنانچه پاســخ شــما منفی اســت یــا در دادن پاســخ مثبت تردید دارید، بهتر اســت که اطلاعــات و دانش خود را در زمینه‌های لازم، با مطالعه بررســی اسناد مرتبط، افزایش دهید و به بینش لازم برای گرفتن سکان هدایت یادگیری دانش آموزان دست یابید.
آنچه باید بدانید عبارت است از
- فلســفه و ضــرورت تحــول بنیادیــن نظــام تعلیم و تربیت؛
- مبانی اساسی و مبانی برنامه درسی جدید؛
- سیاست‌ها، چشم اندازها، رویکردها و هدف‌های غایی برنامه جدید؛
- اصــول حاکــم بــر برنامــه جدیــد، بایدهــا و آیین نامه‌های مورد نظر؛
- رویه‌های آموزشــی توصیه شــده، راهبردها و فنون آموزش و ارزشیابی؛
- انتظارات آموزشــی در سطوح متفاوت درسی، در طول سال، پایه و دوره تحصیلی.
منابع مکتوب کسب دانش و بینش
منابع مورد مراجعه شما عبارتاند از اسناد کلان و خرد مرتبط با برنامه ریزی درسی جدید، شامل:
- راهنمای برنامه درسی،
- گزارش اعتباربخشی برنامه،
- سند برنامه درسی، کتاب درسی،
- کتاب‌های راهنمای تدریس معلم یا کتاب کار،
- آیین نامــه یا توصیه نامه پیوســت برنامه، متضمن روش های یاددهی- یادگیری و شیوه‌های ارزشیابی
- و همچنین جزوه‌های آموزشــی تهیه شده برای راهنمای تدریس که معمولاً در اختیار سازمان‌های آموزش وپرورش قرار دارند. مدیر مدرسه می‌تواند در دسترسی به منابع لازم کمک کار شما باشد. به یاد داشته باشید، به هر ترتیب باید ســعی کنید قبل از شروع سال تحصیلی، بصیــرت لازم و کافــی را در حوزه مأموریت و مســئولیت آموزشی خود کسب کنید.
بایسته‌های شایسته معلمی
آنچه در پی می‌آید، مواردی چنــد در ارتباط بــا کار معلمی بــه معنای عام اســت که چه در برنامه جدید و چه در برنامه قدیمی، کسب آن‌ها از هر معلم شایسته‌ای انتظار می‌رود:
- اشــتیاق به یاددهی و ایفــای نقش هدایتی به نحوی مطلوب و مورد رضایت درونی؛
- احســاس تعلــق بــه مدرســه، کلاس درس و دانش آموز و مهر و عطوفت همه جانبه؛
- تقویت اعتمــاد به نفس معلمی در عزت نفس انسانی؛
- تقویت روحیه خودانضباطی و الگودهی؛
- تقویــت روحیه پیشــرفت و رشــد حرفه‌ای و تلاش در جهت پیشرفت؛
- تقویــت هــوش عقلانی، هیجانــی و مدیریت احساسات خود؛
- شــناخت توانمندی‌های حرفه‌ای، نقاط قوت و ضعف دانشی و بینشی، نگرشی و ارزشی؛
- شناخت رغبت‌ها و علاقه‌های حرفه‌ای خود؛
- تقویــت روحیــه مشــارکت جویی، تعــاون و همکاری با دیگران؛
- تقویــت روحیــه گذشــت، ایثار، ســازگاری و صبوری و بردباری در مقابله با مشکلات
- صــرف وقــت لازم بــرای آمادگــی، طراحــی، برنامه ریزی، اجرا و ارزشیابی؛
علاوه بر صفات فردی فوق الذکر، شایسته است هر معلــم اطلاعات و دانش خــود را در زمینه‌های زیر نیز ارتقا دهد:
آشنایی عمیق با:
- وظایف و مسئولیت‌های کلی معلمی؛
- هدف‌ها و برنامه‌های آموزش وپرورش در کل و در سطح کلان؛
- غایت تربیت و محدوده و گستره آن؛
- هدف‌های غایی تربیت انسان؛
- مبانی تربیت و آموزههای تربیتی؛
- هدف‌های آموزشی- تربیتی دوره‌های تحصیلی؛
- هدف‌های آموزشــی پایه‌ای و دوره‌ای برای هردرس مورد آموزش؛
- روش‌ها و تکنیک‌های متفــاوت یاددهی و سبک‌های متعدد مدیریتی؛
- روش‌ها و تکنیک‌های مناسب برقراری ارتباط با دانش آموزان و تعامل با همکاران؛
- تفاوت‌های فردی معلم و متعلم؛
- سبک‌های متفاوت یادگیری؛
- الگوهای متفاوت طراحی و تولید مواد آموزشی؛
- تکنولوژی آموزشی، تکنولوژی یادگیری و فوت
- و فنهای علم و هنر معلمی؛
- فنــاوری اطلاعــات و ارتباطــات و ابزارهــای الکترونیکی آموزشی هوشمند؛
- شبکه‌های اجتماعی آموزشــی و تجربه های بهره گیری شبکه‌ای برای آموزش و یادگیری؛
- فرهنگ مدرسه، فرهنگ کلاس درس، فرهنگ
- معلمی و معلمی فرهنگی؛
- مکاتــب یادگیــری، روانشناســی یادگیری و تجربه‌های بهره گیری از آن‌ها در آموزش؛
- مکاتب روانشناسی و کاربردهای روانشناسی تربیتــی و یادگیری در مــدارس و محیط‌های آموزشی؛
- شیوه‌های سنجش و ارزشــیابی و نقش مهم ارزشــیابی پیشــرفت تحصیلــی در فراینــد یاددهی- یادگیری؛
- شیوه‌های آموزشی انفرادی، گروهی، راه دور، مجازی و شبکه‌ای و هوشمند؛
- منابع متنوع آموزشــی اعم از برنامه درســی، راهنمای برنامه، کتاب درسی، راهنمای کتاب، کتاب‌های کار و کمک آموزشــی و مکمــل، گوشی موبایل، رایانه، نوتبوک و...؛
- خانواده‌ها و راه‌های مناســب برقراری ارتباط با آن‌ها.
سخن آخر، راهبردهای عملی
راه و روش بهینــه ایــن اســت که بــا همکاری و مشارکت ســایر معلمان و با استعانت از همکاری‌های مدیر و معاونان مدرسه، ابتدا فهرستی از منابع مکتوب مورد نظر را در جلسه‌ای همانند جلسه شورای معلمان مطرح کنیم. ســپس آن فهرســت را براساس نیازهای معلمــان اولویت بندی و منظم کنیم و ضمن تشــکیل گروه‌های کوچک مطالعه دو یا ســه نفری، موضوعات مطالعه هر گروه را مشخص و بنا بر برنامه‌ای که تنظیم می‌کنیم، حاصل مطالعــات گروه خــود را به صورت میزگرد و گفتوگو با یکدیگر مبادله کنیم.
به این ترتیــب، با برنامه ریــزی توافقی می‌توانیم ضمــن صــرف وقت و انــرژی کمتر، در مــدت زمانی کوتاه‌تر به دانش افزایی بیشــتر برســیم. در ارتباط با تبادل فکر و اندیشه، شیوه عمل و پژوهش‌های کلاسی هــم می‌توان به همین شــیوه عمل کرد و از تلاش‌ها و تجربه‌های جمعی و مشــارکتی به نفــع ارتقای فرایند یاددهی- یادگیری بهره گرفت.
همه به عنوان معلم نیک میدانیم که:
تجربه‌های شــکل گرفتــه در داخــل کلاس، آزمایشــگاه، کتابخانــه و گروه‌های کاری و پژوهشــی مدرســه همه و همه تشکیل دهنده شــخصیت و منش دانش آموزان است. معلمان مستقیم‌ترین، نزدیک‌ترین، محبوب‌ترین و بهترین الگوهای مجسم شکلگیری تجربه‌ها و شخصیت‌ها هســتند و در عین حال بهترین و مناسب‌ترین عامل هدایتگر و شکل دهنده.
فرهنگ غالب مدرســه به صورت پنهان بخشی از برنامــه درســی و تجربه‌ای دانش آموزان و حتــی معلمان را شــکل می‌دهد و هدایتگر است. مراقب باشــیم فرهنگ غنی و انسان ساز مبتنی بر ارزش‌های والای دینی و انســانی در مدرسه‌مان حکم فرما و هادی باشد.
کار تربیــت و پرورش ارزش‌ها بر مبنای نظام معیــار مورد نظــر در تعلیم وتربیــت، وظیفه و مســئولیتی حتمی برعهده همه معلمان است. درس‌های تخصصی، زبــان، ادبیــات، تاریخ، فیزیک، شــیمی و... اگرچــه اطلاعات و دانش نظری لازم برای ســوادآموزی، دانش اندوزی و کســب مهارت‌های حرفه‌ای را فراهم می‌کند، امــا غایت یادگیری همه آن‌ها تربیت و پرورش برای کســب مهارت زندگی به طریقی ســالم، عزتمند، کیفی، ارزشــی و انسان وار است. همه معلمان باید پیوســته این هدف غایی را در نظر داشته باشند.
خلاقیت‌ها، ابتکارات، اکتشــافات و نوآوری‌ها همــه از تفکر هوشــمندانه نشــئت می‌گیرند. پرسشــگری و کنجکاوی، ابراز نظر، مشــاهده دقیــق و دقت فراوان، اشــتیاق بــه یادگیری و تفکــر واگرا، پژوهش، احســاس مســئولیت در ایفای نقش درســت در هر مرحله از یادگیری و انجام دادن تکالیف و... همه نتیجه فراهم بودن بسترهای مناسب برای بروز و ظهور استعدادها و توانمندی‌ها هســتند. بدون شــک معلمان دلســوز و آگاه و مشــتاق بــه تربیــت، بهترین فراهم کنندگان این بستر خواهند بود.
نویسنده
منبع
مجله رشد تکنولوژی آموزشی, دوره سی و یکم, شماره ۲ آبان ۱۳۹۴
لینک کوتاه