استفاده از خمیر بازی در درمان کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه - بیش فعالی

یکی از شایع‌ترین اختلالات مزمن دوران کودکی «اختلال  نقص توجه / بیش فعالی»  است به طوری که در حدود ۳ تا ۷ درصد کودکان سنین مدرسه دیده می‌شود. نسبت این اختلال در پسران ۳ تا ۵ برابر بیشتر از دختران می‌باشد. برطبق راهنمای تشخیص بیماری‌های روانی DSM) -IV ) چنین تعریف می‌شود:ADHD وضعیت، عصبی –رشدی است کهبراساس وجود الگوی پایدار نقص توجهی (Attention deficit) و یا تکانشگری (Impulsivity) و بیش فعالی (Hyperactivity) به عنوان ویژگی‌هایی بسیار تکرارپذیر و شدیدتر از میزان قابل مشاهده در همتاهای رشدی فرد مشخص گردیده و علائم آن با سطح رشدی و تکاملی فرد تناسب و همخوانی ندارد. این اختلال موجب بروز اختلال و آسیب در عملکردهایی نظیر موفقیت تحصیلی، رفتاردر مدرسه وجامعه، تعامل با والدین و خواهر و برادر و ارتباط با همسالان می‌شود (۱). در اختلال نقص توجه همراه با بیشفعالی منظور از"توجه" تمرکز و حفظ آن تمرکز روی یک قسمت محدود از اطلاعات موجود است (۲). مهم‌ترین مشکل توجه در کودکان مبتلا به ADHD نقص در"توجه پایدار" است (۳). در امر یادگیری توجه پایدار، فرد را قادر می‌سازد تا توجه مستقیم و بی وقفه به یک با چند منبع از اطلاعات در طی یک دوره زمانی نسبتاً طولانی داشته باشد (۴). در ADHD"رفتار تکانشی یا تکانشگری" اغلب به عنوان فقدان مهار پاسخ در نظر گرفته می‌شود. رفتار تکانشی در اختلال کم توجهی - بیش فعالی را می‌توان به عنوان پاسخ عملکردی با هدف اجتناب و دوری از تأخیر و یا به نوعی تنفر از تأخیر در نظرگرفت (۵). از طرفی در کودکان و نوجوانان مبتلا به بیش فعالی  همراه با نقص توجه، سطوح بالای اضطراب، مشکلات رفتاری، عاطفی و عملکرد اجتماعی مشهود است. (۶)

• Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD)

بازی، اهمیت آن و اسباب بازی 

از آنجایی که کودکان بیش‌ترین ساعات بیداری خود را به بازی و فعالیت می‌پردازند. انتخاب بازی و اسباب بازی برای آن‌ها  بسیار مهم است. عواملی چون تفاوت‌های فردی، میزان سلامتی، سطح رشد جسمی و حرکتی، بهره هوشی، جنسیت، خلاقیت، فرهنگ خانواده و موقعیت جغرافیایی در انتخاب نوع بازی کودکان دخالت دارند.    

بر همین اساس بازی به انواع گوناگون تقسیم می شودکه در بازی درمانی کاربرد بسزایی دارد:

۱- بازی‌های جسمی: از قدیمی‌ترین نوع بازی‌هاست، معمولاً به ابزار مخصوص نیازمند است، هم به صورت انفرادی یا گروهی انجام می‌شود، برای مصرف انرژی اضافی بدن و نجات یافتن از خستگی و کسالت بسیار مفید است و رفتارهای ناآرام و پرخاشگری توأم با عصبانیت کودک را کاهش می‌دهد.

۲- بازی‌های تقلیـدی: کودک به تقلید نقش‌هایی می‌پردازد که آن‌ها را باور کرده است. معمولاً بهترین شخصیت‌ها برای شروع ایفای نقش، والدین، برادران، خواهران و دوستان هستند. کودک از ایفای نقش آنان لذت برده و تجربه کسب می‌کند.  .

۳- بازی‌های نمایشی: کودک در تقلید از بزرگ‌ترها از لباس و وسایل مخصوص آن‌ها نیز استفاده می‌کند.

۴- بازی‌های نمادی: زمانی که کودک دستیابی به ابزار و وسایل مورد نیاز خود را غیرممکن می‌بیند، نیازها و آرزوهای خود را با استفاده از وسایل نمادین و از طریق بازی بیان می‌کند.   

۵- بازی‌های آمــوزشی: مهم‌ترین وسیله آموزش کودک، استفاده از وسایل بازی مناسب است،   بازی‌های آموزشی موجب تقویت حواس، افزایش توجه و تمرکز، رشد قوای ذهنی و اجتماعی کودک می‌شوند، به شرط آن که سعی کنیم کنترل اصلی بازی در اختیار کودک باشد و جهت و مسیر آن را او تعیین کند.

۶- بازی‌های خلاقانه: کودک از طریق به وجود آوردن چیزی، عقاید و احساساتش را اظهار می‌کند، مانند نقاشی و کارهای هنری و یا استفاده از لغات که او را قادر می‌سازد تا در آینده داستان شعر و نمایشنامه بنویسد. کودکان باید به مجموعه‌ای از بازی‌های جسمی، اجتماعی، عاطفی و ذهنی بپردازند. هنگامی که فقط یکی از بازی‌ها را انجام می‌دهند (مثلاً بازی‌های رایانه‌ای) از رشد اجتماعی، جسمی و عاطفی محروم شده و احتمال بروز عصبانیت و پرخاشگری در آن‌ها افزایش می‌یابد.
بسیاری از کارشناسان بر این باورند بهترین و مناسب‌ترین اسباب بازی برای کودکان به ویژه در سنین پیش دبستانی، اسباب بازی‌های آموزشی است چرا که این گروه از اسباب بازی‌ها موجب پرورش تفکرو تخیل، سرگرمی، لذت و مهم‌تر از همه یادگیری در کودک شده وی را با مفاهیم و دنیای پیرامون آشنا می‌کند. از طرفی، اسباب بازی باید از ایمنی و کیفیت لازم برخوردار باشد.

به اعتقاد انجمن جهانی تعلیم و تربیت دوران کودکی " اگر اسباب بازی‌های کودکان به دقت انتخاب شوند،  موجب ارتقای کیفیت بازی و رشد کودک می‌شوند."روانپزشکان کودک معتقدند که  اسباب بازی‌های آموزشی، نقش بسزایی در رشد کودکان پیش دبستانی ایفا می‌کند و موجب بالا رفتن هوش، مهارت‌های اجتماعی و رفتارهای احساسی –عاطفی کودکان می‌شود. به طور کلی اسباب بازی‌های آموزشی دو هدف عمده دارند:

• سرگرمی
•  توسعه مهارت‌های کودکان

اولین هدف کاملاً روشن است. کودکان دوست دارند که بازی کنند. بنابراین تمام اسباب بازیها به انضمام اسباب بازی‌های آموزشی، برای کودکان جنبه سرگرمی دارند مگر اینکه کودک، خود تمایلی به بازی کردن نداشته باشد. دومین هدف اسباب بازی‌های آموزشی یعنی توسعه مهارت‌های کودکان  برای همگان کاملاً واضح و روشن نیست. به طور مثال اینگونه اسباب بازی‌ها این شانس را به کودک می‌دهند که دنیای اطراف را کشف کرده و دامنه دانستنی‌های خود را افزایش دهند. خمیربازی وگل رس از جمله اسباب بازی‌هایی هستندکه کودک می‌تواند با آن‌ها خلاقیت ونوآوری خودرابه نمایش بگذارد. کودک دوست دارد با خمیر وگل بازی کند و آن‌ها را به صورت‌های مختلف دربیاورد. 

خمیر بازی

(Play-Doh)

خمیرِ بازی، ماده نرم و شکل‌پذیری است که برای بازی بچه‌ها در خانه یا مدرسه استفاده می‌شود. اجزای اصلی خمیر بازی آرد، آب، نمک طعام و سایر افزودنی‌ها است. به بازی با این نوع خمیر، «خمیربازی» گفته می‌شود. خمیر بازی برای اولین بار در آمریکا و برای تمیزکردن کاغذ دیواری تولید شد. در دهه ۱۹۵۰ (میلادی) و با یافتن کاربرد آن به عنوان وسیله‌ای مناسب برای بازی کودکان، به سرعت بازارهای کشور آمریکا را فتح کرد. برای بسیاری از کودکان بازی با گل رس یا خمیر بازی اولین تجربه سه بعدی هنری می‌باشد. در هنگام بازی با گل رس یا خمیر بازی  انگشتان کودک تماس مستقیم با مواد دارد. کار کردن با گل رس یا خمیر باعث می‌شود مقداری از حالات مختلف (برای مثال خشونت) کودک به ماده منتقل شود . از طرفی کودک با خمیر بازی رویاها و علایق خود را بروز می‌دهد. کمک به افزایش حس عمقی و لامسه دست، افزایش قدرت  و بهبود حرکات ظریف دستو افزایش هماهنگی چشم و دست، افزایش توجه و تمرکز  ، رها کردن اندروفین در خون و کمک به بهبود سیستم ایمنی و گردش خون  ، پرورش قوه ابتکار و خلاقیت، پرورش قوة تخیل و تفکر،  افزایش اعتماد به نفس و عزت نفس ، بهبود مهارت‌های حل مشکل  ، کنترل رفتارهای خشونت آمیز و استرس زا و ایجاد امنیت و آرامش از فوائد بازی با خمیر  و گل رس است.

 ADHD بر حیطه‌های متعددی از فعالیت کودک از جمله: سرعت و میزان کار، درک دستورات شفاهی، پردازش فکر، توجه و تمرکز، مشکلات حافظه، ایجاد ارتباطات صحیح بین آموخته‌ها، رمز گشایی و رمزگردانی، نظم و انضباط، سازماندهی، درک روابط فضایی و هماهنگی چشم و دست اثر می‌گذارد. در یک بررسی که توسط سایت آموزش، توجه و تمرکز مرکز کاردرمانی رشد تحت نظارت حسین ربوبی در مورد فعالیت‌های مفید درکودکان مبتلا به اختلال نقص توجه همراه با بیش فعالی انجام گردید مشخص شد که خمیر بازی در زمینه رفع یا تخفیف مشکلات حافظه، توجه، تمرکز، درک روابط فضایی، بهبود حرکات ظریف دست هماهنگی چشم و دست، سازماندهی، تخلیه هیجانی و آرامش به صورت  مستقیم یا  غیر مستقیم اثر بسزایی دارد .

به طور مثال  درکودکی که به علت وجود رفتار تکانشیبه ظاهرپرخاشگر و خشن است و در جایی که اذیت کردن، کتک زدن، و یا پرتاب کردن شیئی بطرف سایرین قابل قبول نیست  وی می‌تواند خمیر را بکوبد آن را به روی میز بیاندازد، آنرا خم کند و البته این کارها اعمال خراب کننده نیستند زیرا دوباره می‌توان خمیر را به صورت اول در آورد. بازی با خمیر و گل برای کودک آرامبخش است. کودک می‌تواند خمیر را دستمالی کند چنگ بزند فشار دهد در آن حفره ایجاد کند. آنرا پهن کند. اشیاءکوچک رادرآن پنهان کند و سپس پیداکند.

وی از گل رس و یا خمیر بازی برای ساختن انسان، حیوان، درخت و اشیاء دیگر استفاده می‌کند. می‌توان همراه خمیر وگل به کودک اشیائی مثل دکمه، مداد، سکه یا  چوب بستنی وغیره داد تابجای چشم ودست پای آدمک خمیری بکار گیرد. در بررسی که در گروه آموزشی مرکز کاردرمانی رشد تحت نظارت دکترابراهیم پیشیاره و توسط حسین ربوبی در مورد خمیر بازی کودکان انجام شد  مشخص گردید:  برای کودکان سه ساله نهایتاً ۳۰ دقیقه بازی با خمیر کافی است ودرسنین بالاتر با توجه به علاقمندی کودکان این زمان افزایش می‌یابد. بعد از بازی باخمیر برای شستن دستهابه کودک تذکر دهید. در جلسات مشاوره و آموزش به خانواده‌ها که در مرکز کاردرمانی رشد برگذار می‌شود به والدین دو نوع روش تهیه خمیر بازی آموزش داده می‌شود:

روش اول:  ابتدا این مواد را به مقدار ذکر شده فراهم کنید: آرد سفید ۴ دسی لیتر، نمک ۲ دسی لیتر، زاج سفید ۲ قاشق غذا خوری، آب جوش  ۵  دسی لیتر ، روغن مایع  ۲ تا ۳ قاشق غذا خوری و رنگ خوراکی. سپس آرد سفید و زاج سفید را با هم خوب مخلوط کنید. بعد آب را جوش آورده، روغن مایع و رنگ خوراکی را در آب بریزید ونهایتا مخلوط آرد و زاج سفید را در آب بریزید وخوب هم بزنید. متاسفانه کودک نمی‌تواند با این خمیر شیئی درست کند که برای همیشه باقی بماند.
 
روش دوم:  خمیری معرفی می‌شود که مانند گل رس بعد از مدتی خشک و قابل رنگ کردن می‌شود. ابتدا دو فنجان آرد را با یک فنجان نمک و یک فنجان آب و دو قاشق غذا خوری روغن مخلوط کرده و سپس آن را مالش دهید تا به صورت خمیر در آید و سپس به آن رنگ اضافه کنید. توجه داشته باشید. هرچه بیشتر مالش دهید خمیر کمتر در هنگام خشک شدن ترک می‌خورد.

در انتها به یاد داشته باشید  مشارکت کودک در تهیه و ساخت خمیر بازی در نوع خود برای وی تجربه‌ای مفید ولذت بخش است.

منابع :

۱- Cormier E. Attention Deficit/Hyperactivity Disorder: A Review and Update. Journal of Pediatric Nursing ۲۰۰۸

۲- Kenemans JL, Bakker EM, Lijffijt M, Overtoom CCE, Jonkman LM, Verbaten MN. Attention deficit and impulsivity: Selecting, shifting, and stopping. International Journal of Psychophysiology ۲۰۰۵

۳- علیزاده ح. اختلال نارسایی توجه فزون جنبشی: ویژگی‌ها. ارزیابی و درمان.  چاپ اول: انتشارات رشد؛ ۱۳۸۳

۴- Tucha O, Walitza S, Mechlinger L, Sontag TA, Kubber S, Linder M, Lange KW. Attentional functioning in children with ADHD- predominantly hyperactive-impulsive type and children with ADHD- combined type. Journal of Neural Transmission ۲۰۰۶

۵- پیشیاره ا. مبانی عصب روانشناختی یادگیری (هیجان و حافظه و توجه) چاپ اول: انتشارات دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران؛ ۱۳۸۸

۶- Fliers E, Rommelse N, Vermeulen SHHM, Altink M. Motor coordination problems in children and adolescents with ADHD rated by parents and teachers: effects of age and gender. Journal of Neural Transmission ۲۰۰۸

۷- (Johnson, Brian D.  “Parent training through play: Parent-child interaction therapy with a hyperactive child.”  Family Journal ۸٫۲ (۲۰۰۰

۸- (Wilson, Kate and Virginia Ryan.  “Helping parents by working with their children in individual child therapy.” Child & Family Social Work ۶٫۳ (۲۰۰۱

۹- Gil, Eliana.  The Healing power of play: Working with abused children.  New  York: Guildford Press, ۱۹۹۱

 ۱۰- McNeil, Cheryl Bodiford.  Short-term play therapy for disruptive children.  King of Prussia, PN: Center for Applied Psychology, ۱۹۹۶

۱۱- ربوبی ح. کاربرد یوگا درمانی در کودکان مبتلا به اختلال کم توجهی – بیش فعالی، چهاردهمین کنگره کاردرمانی ایران؛ ۱۳۸۷

۱۲- Wilson, Tracy .How Play-Doh Modeling Compound Works. How Stuff Works.   Retrieved ۱۹ February ۲۰۰۹

۱۳- Walsh, Tim (۲۰۰۵). "Play-doh". Timeless Toys: Classic Toys and the Playmakers Who Created Them. Kansas City: Andrews McMeel Publishing. pp. ۱۱۵–۱۲۰. ISBN ۹۷۸۰۷۴۰۷۵۵۷۱۲ 

حسین ربوبی