کتابهایی برای استفاده در کتابدرمانی
کتاب خواندن برای کودکان تاثیر زیادی بر رشد آنها دارد. کتابها، رسانههایی امن برای بچهها هستند که امکان بررسی مفاهیم، احساسات و رفتارهای مختلف را برای آنها ایجاد میکنند و در عین حال باعث شناخت بهتر آنها از محیط، جامعه و انتظارات اجتماعی میشوند. کتاب خواندن برای کودکان باعث افزایش اعتماد به نفس و آرامش آنها می شود و میتواند برای کنار آمدن با مسائل در شرایط سخت به آنها کمک کند. و کتاب درمانی می تواند بسیار مفید باشد.
گفتگو با کودک درباره ی بیماری به ویژه کودکانی که به بیماریهای مزمن مبتلا هستند، سوالات و توضیحات پی در پی به دنبال خواهد داشت. برای پزشکان آموزش دیده توضیح احتمال رویارویی با شرایط تهدیدکننده زندگی برای یک کودک بیمار و یا توضیح شرایط بیماری تشخیص داده شده برای او کاری بسیار دشوار است و برای والدین کودک نیز عموما ترس و اضطراب زیادی به همراه دارد. غم، از دست دادن و مرگ باعث به هم ریختگی عاطفی و آسیبهای روحی میشود و عموما افسردگی و اضطراب را به دنبال خواهد داشت.
کتاب درمانی - که استفاده از محتوای نوشتاری برای آگاهی از نیازها و کمک به حل مشکلات مربوط به نیازهای درمانی فرد است- به عنوان یک روش موفق برای ارتباط برقرار کردن با کودک در مورد بیماری، مورد توجه قرار گرفته است. عبارت «کتاب درمانی» را نخستین بار اس ام کروترزدر سال ۱۹۱۶ به معنای استفاده از کتاب برای کمک به بیماران برای آشنایی با مشکلات سلامت و علایم بیماری به کار برد.
بریج و پرسون در سال ۲۰۰۸ در گزارشی اعلام کردند که برخی کتابداران در سال های ۱۹۳۰ فهرستی از کتابها با اهدافی مشابه آنچه امروزه در کتاب درمانی مطرح میشود برای کمک به مراجعان خود گردآوری کرده بودند. تیبالت در سال ۲۰۰۴ تاکید کرد که امتیاز کتاب درمانی استفاده از داستان به عنوان راهی برای شروع گفتگو در مورد مسائل است و بایستی به عنوان روشی جایگزین برای برخورد با مشکلات به کار گرفته شود.
اولین گام برای موفق شدن کتاب درمانی این است که کودک بتواند با شخصیتهای داستان که مشکلاتی مشابه او دارند، همزادپنداری کند. پس از آن کودک بایستی به صورت عاطفی درگیر داستان شود و در آخر به این دریافت و درک برسد که شخصیتهای داستان به دنبال راهحلهایی برای مشکلات خود بودهاند. به این ترتیب ممکن است کودک کمکم متوجه شود که مشکلات او هم میتواند با راهحلهای مشابه حل شود.
کودکانی که در مراحل اولیه بیماری اطلاعات روشنی درباره ی تشخیص و پیشبینی روند بیماری خود دریافت میکنند، به طور قابل ملاحظهای اضطراب و افسردگی کمتری از خود نشان میدهند. استفاده از ادبیات به عنوان ابزاری برای کمک به کودکان برای کنار آمدن با مشکلاتشان باعث میشود آنها به دلیل ارتباط موضوعات داستان به مشکلاتشان متوجه شوند که در مشکلات خود تنها نیستند. کتابهای کودک فرصت ابراز احساسات را برای کودکان فراهم میکند و همچنین زمینه گفتوگو در مورد سایر موضوعات سخت مانند بیماری مزمن یکی از اعضای خانواده، دوستان یا خودشان را ایجاد میکند.
کتاب همچنین ساختاری برای گفتگو میان دو نفر ایجاد میکند که به ویژه در روبهرویی با موضوعات سخت میتواند کمککننده باشد. کتاب درمانی برای گفتگوی آزاد میان کودکان، اولیاء و آموزگاران به کار رفته است. استفاده از کتاب درمانی در محیطهای بیمارستانی برای دستیابی به نتایج درمانی بهتر در سالهای اخیر افزایش یافته است.
روایتهای داستانی در بارهی دیگران با مشکلات مشابه، به کودکان کمک میکند تا احساسات خود را بهتر شناسایی کنند و بدانند تنها کسانی نیستند که با این مشکلات روبه رو بوده اند. با انتخاب کتاب مناسب، شخصیتهای داستان میتوانند به عنوان الگوهایی برای عبور از نگرانی و چالش به کمک کودک بیایند.
تحقیقات همچنین نشان دادهاند که استفاده از شخصیتهای داستانی به عنوان الگو میتواند در افزایش مهارتهای خودباوری و حل مسئله بیمار موثر باشد گرگوری و ویسی در سال ۲۰۰۴ استفاده از کتابهای کودک را به عنوان یک استراتژی مداخله موفق برای مشاوران مدارس برای کمک به دانش آموزان در بارهی موضوع قلدری مورد بررسی قرار دادند. آنها به این نتیجه رسیدند که با استفاده از کتاب درمانی، کودکان شروع به بیان تجربیات خود در این باره کردهاند و توانستهاند روشهای بهتری برای مقابله با مورد تمسخر یا آزار و اذیت قرار گرفتن پیدا کنند.
والدین یا مراقبان کودک بایستی پیش از شروع صحبت با کودک دربارهی بیماری او، خود را کاملا آماده کنند و آرامآرام و با احتیاط به طرح موضوع با او بپردازند به طوری که باعث پریشانحالی کودک نشوند. کتابها بایستی به دقت، بر اساس مطابقت با مشکلات مختلف کودک و میزان رشد او انتخاب شوند تا کودک بتواند با شخصیتهای داستان همزادپنداری کند و موضوعات داستان را دنبال کند؛ تا سرانجام بتواند از نظر عاطفی با داستان ارتباط برقرار کند. سپس کودک قادر خواهد بود تا احساسات خود را در شرایط امن و در قالب شخصیتهای داستان بیان کند. نتیجه زمانی حاصل میشود که خواننده متوجه شود که مشکل او منحصر به فرد نیست و میتوان مانند آنچه در داستان آمده آن را حل کرد یا با آن روبه رو شد.
درباره کتابدرمانی بیشتر بدانید
- کتاب درمانی چیست؟ - کتابک
- کتابدرمانی، بهرهمندی از کتاب برای کمک و درمان - آموزک
- کتاب درمانی همراه با معرفی کتاب - کتابک
فهرستهای کتاب های مناسب برای کتاب درمانی
کتابهای کودکان بایستی متناسب با رشد آنها باشد، خوب نوشته شده باشد و برای کودکان جذاب باشد. منابع زیادی وجود دارند که فهرستی از عناوین کتاب برای مشکلات مختلف را با دقت انتخاب و بررسی کردهاند و بیشتر این فهرستها خلاصهای از موضوع داستان را هم ارائه میدهند. معیارهای مختلفی برای انتخاب کتاب برای کودکان بایستی مدنظر قرار گیرد.
معیارهای انتخاب کتاب برای کودکان
- دارای تجربیات انگیزهبخش و چالش برانگیز باشد
- متناسب با سن، توانایی و میزان بلوغ کودک باشد
- پاسخهای اساسی و شخصی را بیرون بکشد
- ساختارهای زبانی مختلفی را پوشش دهد
- از زبان به درستی در آن استفاده شده باشد
- درک بیشتری از وجود تفاوتها ایجاد کند
- تشخیص و پذیرش تفاوتها را بهبود دهد
سایت (compassionbooks۲۰۱۰) کتابهایی برای کودکان و نوجوانان پیشنهاد میدهد که برای روبهرویی با بیماری، مرگ، از دست دادن و اندوه میتواند به آنها کمک کند و کتاب های مناسبی برای کتاب درمانی هستند. این فهرست بیش از ۴۰۰ عنوان کتاب را در موضوعات مختلف گردآوری کرده است که برای کودکان، نوجوانان و بزرگسالان دسته بندی شده است. دستههای مختلف شامل سوگ، از دست دادن (شامل طلاق، خودکشی، ضربات روحی، از دست دادن ناگهانی و از دست دادن حیوان خانگی) و بیماری است. عناوین در www.compassionbooks.com قابل مشاهده است.
کتابخانه عمومی استان مونرو (۲۰۰۸) فهرستی مفصل از کتابهای کودکان که مناسب برای کتاب درمانی هستند با موضوعات بیماری، نقص عضو و درک تفاوتها گردآوری کرده است. به عنوان مثال عناوینی چون اختلال کم توجهی (ADD)، اختلال بیش فعالی و کم توجهی (ADHD)، اختلال نقص ایمنی اکتسابی (AIDS)، اوتیسم، سرطان، فلج مغزی، استفاده از ویلچر، آتل یا عصا و کندذهنی در قالب انواع مختلفی از کتابهای تصویری، فصلبندی شده و نیز کتابهای کودکان نوپا در این فهرست دیده میشود. این فهرست در لینک زیر قابل مشاهده است.
انتشارات مگینیشن مجموعهای از کتابهای کودک با زمینه روانشناسی در مورد طیف گستردهای از بیماریها و مشکلات کودکان شامل موضوعاتی مثل رفتن به مدرسه، ورود عضو جدید به خانواده و یا موضوعات جدی روانشناسی، درمانی و پزشکی همچون افسردگی، اضطراب، مورد قلدری واقع شدن و مرگ منتشر کرده است که بسیار مناسب برای کتاب درمانی می باشند. این کتابها توسط روانشناسانی در سطح دکترا و سایر کارشناسانی که با کودکان کار کردهاند نوشته شده است. انتشارات مگینیشن، وابسته به انجمن روانشناسی امریکا، تحت عنوان «یادداشتی برای والدین» توضیحاتی دربارهی موضوعات طرح شده در کتاب و ارائه نکاتی خاص برای والدین پرداخته است که توسط روانشناسانی دارای مدرک دکترا نوشته شده است. این مجموعه آثار به واکاوی احساسات از درون تجربیات مختلف و نیز شناسایی راهحلهایی کاربردی و در عین حال کامل پرداخته است.کتابها برای کودکان (سنین ۴ تا ۸ سال)، خوانندگان دوران متوسطه مدرسه (سنین ۹ تا ۱۳ سال) و کتابهای غیرداستانی و راهنما برای سنین بالاتر (سنین ۹ تا ۱۳ سال و بالای ۱۳ سال) منتشر شده است. بسیاری از کتابهای این انتشارات توانستهاند «جایزه کتاب کودک مهتاب برای داستانهای نوجوانان« را برنده شوند، مانند کتاب «ذهن، برتر از بسکتبال: مربی خودت برای مقابله با استرس باش» و یا کتاب «دایره سه نفره: دایره دوستیمون خوب میچرخه؟». فهرست انتخاب شدهای از عناوین و کتابهای انتشارات مگینیشن در زیر آمده است:
- بعضی وقتها میترسم؛ نویسنده: دکتر جین آنونزیاتا[1] و دکتر مارک نمیروف[2].
- کارهایی را که میتوان برای غلبه بر ترسهای روزمره انجام داد به کودکان معرفی می کند.
- دوست دارم صدای تو رو داشته باشم: داستانی برای کودکان دربارهی عزت نفس؛ نویسنده: دکتر مارسلا بیکور وینر و جیل نیمارک.
- عزت نفس و اعتماد به نفس توسط شخصیتهای حیوانات در داستان به تصویر کشیده میشود. در «یادداشتی برای والدین» به مرور روشهایی برای کمک به کودکان برای غلبه بر کمبود عزت نفس و اعتماد به نفس پرداخته شده است.
- غلغلکهای عمو ویلی: حق کودک برای نه گفتن؛ نوشته شده توسط مارسیه ابوف.
- داستان دربارهی کودکی است که شیوهای که عمویش دوست دارد با او بازی کند اذیتش میکند و راهکارهایی که او برای حل این مشکل به کار میبرد. در «یادداشتی برای والدین» به لمس شدن توسط دیگران و آگاهی از اینکه بدن تو به خودت تعلق دارد پرداخته شده است.
- فیلی به نام سامی و آقای شتر: داستانی برای کمک به کودکان برای غلبه بر شب ادراری؛ نوشته شده توسط دکتر جویس سی میلز و دکتر ریچارد جی کرولی.
- داستان با نمادسازی از طریق دوستی یک فیل و شتر، به موضوع شب ادراری و مسخره شدن، طرد شدن و استرسی میپردازد که به دنبال آن برای کودک یا خانواده او ایجاد میشود ؛ مضمون داستان تشویق کننده و زمینهساز اعتماد به نفس است. در «یادداشتی برای والدین» به توضیح شبادراری پرداخته شده است و نکاتی برای کمک به خشک ماندن کودکان به والدین ارائه شده است.
- ابرها و ساعتها: داستانی برای کودکانی که خود را کثیف میکنند (بی اختیاری مدفوع دارند)؛ نوشته شده توسط دکتر متیو گالوین.
- کودکی که بیاختیاری مدفوع دارد راهنماییهایی از پزشک و درمانگر خود برای حل این مشکل دریافت میکند و در عین حال به احساسات و دلایل ایجاد این مشکل نیز پرداخته میشود.
- اوتو چیزهایی در مورد داروهای خود یاد میگیرد: داستانی در مورد داروهای اختلال کم توجهی- بیش فعالی؛ نوشته شده توسط دکتر متیو گالوین.
- داستان با به کارگیری استعارهای در بارهی اختلال کم توجهی- بیش فعالی کمک میکند تا کودک متوجه این اختلال و راهکار برخورد با آن شود؛ کودکی موتوری دارد که بسیار تند حرکت میکند، او به یک تعمیرکار مراجعه میکند و موفق میشود موتورش را تنظیم کند و کنترل شدهتر حرکت کند. در «یادداشتی برای والدین» به اختلال بی توجهی- بیش فعالی پرداخته و نحوه برخورد، روشهای درمان و عوارض جانبی احتمالی بررسی شده است.
- تیبی امتحان میکند؛ نوشته شده توسط شارون و ارنی یوزمن
- پرندهای جوان با ناتوانی حرکتی، مسخره شدن، مورد قلدری واقع شدن، پذیرش تفاوت با دیگران و چالشهای مختلف دست و پنجه نرم میکند.
- راز بزرگ چاقی من: چگونه جینا موفق به کنترل احساسات و خوردن خود می شود؛ نوشته شده توسط دکتر لین آر اسچچر.
- یک دانشآموز مقطع متوسطه که اضافه وزن دارد با مورد قلدری واقع شدن رو به رو است و احساسات خود را با پرخوری تخلیه میکند؛ داستان موضوعاتی چون شناخت محرکهای احساسی، سالمتر شدن و تهیه یک برنامه اجرایی برای مقابله با پرخوری را شامل میشود.
- موش سیر، موش گرسنه: داستانی در مورد غذاها و احساسات؛ نوشته شده توسط دکتر دینا زخاسن.
- دو موش که با اتفاقات اضطرابآوری روبه رو میشوند، با غذا خوردن برای تخلیه احساسات و غذا نخوردن واکنش نشان میدهند.
- شیرها از آمپول نمیترسند: داستانی برای کودکان در مورد دکتر رفتن؛ نوشته شده توسط دکتر هوارد جی بنت.
- بچهای از اینکه در مطب دکتر قرار است واکسن بزند میترسد و با تصورات خود سعی میکند بر این ترس غلبه کند.
- در«یادداشتی برای والدین» توصیهها و نکاتی برای والدین ارائه شده است که به کودکان کمک کنند در مراجعه به دکتر برای کنترلهای دورهای و یا در مواقع بیماری، آمپول زدن و سایر مراجعات پزشکی احساس راحتی و شجاعت داشته باشند.
- چرا اینقدر غمگینی؟: کتابی برای کودکان در مورد افسردگی والدین؛ نوشته شده توسط بت آندرو.
- کتابی تعاملی برای کودکانی که والدین آنها دچار افسردگی هستند که به توضیح افسردگی و درمان آن به زبانی قابلفهم برای کودکان میپردازد، به آنها اطمینان میدهد که والدینشان بهتر میشوند، به واکاوی احساسات کودک دربارهیافسردگی والدین میپردازد و به کودکان کمک میکند تا بتوانند احساسات خود را در بارهی این شرایط بیان کنند. کتاب شامل نکات کاربردی برای کمک به کودکان برای روبهرویی و کنار آمدن با افسردگی والدین است.
- میتوانی من را ویلی صدا کنی: داستانی برای کودکان در مورد ایدز؛ نوشته شده توسط ژوان سی ورنیرو.
- کودک ۸ سالهای مبتلا به ایدز، به توصیف زندگی خود، بیماری خود و علائم آن و عوارض جانبی درمان میپردازد. موضوع داستان به مورد آزار قرار گرفتن، تشخیص بیماری ایدز و ترسهای مربوط به بیماری و همچنین روشهای مقابله با این شرایط میپردازد.
کتاب هایی که برای کتاب درمانی توصیه میشوند
در ادامه تعدادی از کتابهایی که نمونههای خوبی از کتاب درمانی برای کودکانی با مشکلات مزمن هستند معرفی میشوند.
درخت بید مهربان: داستانی برای کودکان در مورد مرگ
درخت بید مهربان (میلزو۲۰۰۴ ) (عکس ۱) نوشتهیروانشناس کودک جویس میلز به همراه «نکتهای برای والدین» نوشتهدکتر جین انیونزیاتا[3]. درخت بید مهربان به کودکانی میپردازد که از بیماری خود نجات پیدا نخواهند کرد و نیز کودکان دیگری که در زندگی کودک بیمار هستند. کتاب با استفاده از استعارهی دگردیسی، به موضوع مرگ میپردازد و احساساتی چون غم، ترس، خشم و دلسوزی را به تصویر میکشد. انیونزیاتا به توضیح گفت و گو با کودکان دربارهیمرگ و مردن پرداخته است و نیز تمریناتی دقیق برای کمک به کودکان برای غلبه بر درد و ترس معرفی میکند. درخت بید مهربان با این پیش فرض نوشته شده است که «با وجود اینکه درمان پزشکی برای بسیاری بیماریها وجود ندارد ولی ما همچنان میتوانیم با ساختن فضایی پر از عشق درمان در سطح احساسی و روانی را در زندگی ممکن کنیم» (میلزو ۲۰۰۴و صفحه ۱).
داستان دربارهی سنجابی به نام آماندا است که صمیمیترین دوستش یعنی درخت بید، «طور دیگری دیده و احساس می شود». آماندا تلاش میکند تا جادوگران درخت را، که تداعی کننده پزشکان، پرستاران و بقیه درمانگران در ذهن خواننده خواهد بود، برای کمک به درخت بید پیدا کند. بعد از اینکه آماندا از اینکه جادوگرها نمیتوانند درخت را بهتر کنند خسته و ناامید میشود، متوجه میشود که جادوگرها میتوانند با آهنگها، داستانها و دادن عشق به درخت کمک کنند تا احساس بهتری داشته باشد.
جادوگرها تمام خاطرات و خوبیهایی را که درخت بید برای جنگل به همراه داشته است، برای دوستان درخت یادآوری میکنند و به آنها میگویند که شما امروز فقط قرار است به شکلی از درخت بید که «تا امروز میشناختید» خداحافظ بگویید. وقتی درخت احساس ترس میکند، آماندا تغییر شکل دوستشان پروانهی زرد را برای او یادآوری میکند که زمانی فقط یک کرم ابریشم بود و حالا دارای یک شکل و بدن جدید شده است.
انیونزیاتا به والدین توصیه میکند که به بچه ها دروغ نگویند و یا خوشبینی غیرواقعبینانه به آنها ندهند و در عین حال امید به احتمال بهبودی را هم به طور کامل از بین نبرند. او تاکید میکند که کودک نباید از صحبت کردن دربارهی احساس ترس خود از مرگ محروم باشد و بایستی تمام تلاشمان را هر روز برای کمک به کودک برای کنارآمدن با واقعیت به کارگیریم.
با وجود اینکه صحبتی از خدا و مذهب در داستان نشده است ولی والدینی که دوست دارند اعتقاد به زندگی پس از مرگ و بهشت را به کودک خود منتقل کنند، میتوانند به راحتی افکار و پیشنهادات مربوط به اعتقادات خود را در موقعیتهای مناسب در خلال داستان به کودک منتقل کنند. نویسندههای کتاب نیز به این موضوع اشاره کردهاند که ممکن است بعضی خانوادهها صحبت از اعتقادات مذهبی را در این شرایط برای کودک خود آرامشبخش تشخیص دهند.
درخت کوچولو: داستانی برای کودکان با بیماریهای سخت
داستان درخت کوچولو (میلزو ۲۰۰۳) (شکل ۲) در مورد یکی از دوستانی است که در داستان درخت بید مهربان به او اشاره شده بود و به احساسات عاطفیای میپردازد که در روبهرویی با بیماریهای فیزیکی به سراغ فرد میآید. ترس، سردرگمی، درماندگی و ناامیدی موضوعاتی هستند که استعاره داستان سعی در تسکین آنها دارد.
درخت کوچکی در اثر روبهرویی با طوفانی شدید شاخههایش میشکند و برگهایش میریزد، که تداعی کننده آسیبها یا بیماریهای فیزیکی برای کودکان خواهد بود. وقتی طوفان وحشتناک تمام میشود، آماندای سنجاب برای کمک گرفتن به سراغ جادوگران درخت میرود، که مجددا تداعی کننده مراقبان و درمانگران کودک خواهد بود. جادوگران درخت به دقت تمام بدن درخت کوچولو را بررسی میکنند.
آنها با مراقبت از درخت، احساس بهتری برای او ایجاد میکنند و تا جایی که میتوانند شکستگیهای او را ترمیم میکنند، که تداعیکننده تلاشهای مختلف روانشناسی و پزشکی برای بهبود شرایط فرد است. آماندا سنجابه یاد میگیرد که چطور از طریق «تنفس شاد جادویی» و بقیه تمرینهای آرامشبخش احساس بهتری به دوستش بدهد. بعد از اینکه درخت کوچولو حالش بهتر میشود سوالاتی ذهن او را مشغول میکند مثل اینکه چرا این اتفاق برای او افتاده است و احساساتی مانند عصبانیت و سرخوردگی در مورد ظاهر جدیدش به سراغش میآید. ناراحتی درخت کوچولو از ظاهر جدیدش احساسی مشابه با احساس کودکانی است که مشکلات جدی پزشکی، مانند قطع عضو و بقیه بدشکلیهای ظاهری را تجربه میکنند.
دوستی مانند سیمون: داستانی در مورد اوتیسم
منتشر شده توسط انتشارات داستانهای خاص؛ مجموعه داستانهای خاص برای آموزش نیازهای ویژه به کودکان و اهمیت پذیرش کسانی که متفاوت با ما هستند، طراحی شده است. دوستی مانند سیمون: داستانی دربارهیاوتیسم است (گینور، ۲۰۰۹) که توسط دانشآموز کوچکی به نام متیو روایت میشود که با دانشآموز دیگری به نام سیمون دوست است که تفاوتهای زیادی با بقیه همکلاسیها دارد.
داستان خواننده را به طور دقیق با سیمون و تمام ویژگیهای علمی اوتیسمی او آشنا میکند. متیو مرتبا سیمون را به بازی کردن یا ناهار خوردن با بقیه بچهها دعوت میکند هر چند که او معمولا ادای او را درمیآورد یا جوابش را نمیدهد، و متیو به بقیه بچهها میگوید که اشکالی ندارد که کسی با بقیه تفاوت داشته باشد.
کتاب با به تصویر کشیدن قلدریهای شایع دوران کودکی به خواننده اجازه میدهد که واکنش متیو و سیمون را به طرد شدن و آزار دیدن در فضایی امن مشاهده کند. داستان برای گروههای سنی مختلف مناسب است، اما میتواند برای کودکان در سنین مدرسه به عنوان ابزاری درمانی یا آموزشی استفاده شود. خارج از کتاب «نکته ای برای بزرگترها» تهیه شده است که به معرفی نشانهها و شیوه تشخیص اوتیسم میپردازد.
[1] Jane Annunziata, PsyD
[2] Marc Nemiroff, PhD
[3] Jane Annunziata, PsyD