نخستین فرصت پیوند با زندگی اجتماعی

متخصصان، مادر را بهترین مربی کودک تا سن ۳ سالگی می‌دانند

کودکان بیشتر از هر نیاز دیگری به احساس امنیت نیازمندند. آن‌ها در نخستین روزهای زندگی‌شان امنیت را از آغوش مادر می‌آموزند و با گذشت زمان خانه و بودن در کنار مادر و پدر مایه امنیتشان می‌شود. اما این احساس امنیت مقطع زمانی خاصی دارد و کودکی که تنها از ماندن در خانه و افراد آشنا احساس امنیت می‌کند در بزرگسالی ممکن است از ارتباط گیری با دیگران در محیط‌های اجتماعی دچار مشکل شود. بنابراین او پس از گذشت چند سال نیازمند تجربه محیط‌های تازه است و می‌بایست خود را برای تامین امنیت خویشتن و دفاع از خود آماده کند. بنابراین تجربه محیط‌های جدید در دوران کودکی از تاکیدهای اصلی روانشناسان است. یکی از این محیط‌هایی که آنان پیشنهاد می‌کنند محیط مهدکودک است. البته در جامعه ما هنوز در سپردن کودک به مهد مقاومت‌های فکری و تصمیم گیری وجود دارد اما آگاهی از وضعیت فکری و عاطفی کودک و شرایط مهد تصمیم گیری را برای والدین آسان تر می‌کند. 

مهدکودک و ابعاد رشدی کودکان 

کاوشگری یکی از خصلت‌های بارز کودکان است که از همان ابتدای زندگی آن‌ها را وادار می‌کند تا در محیط پیرامون خود به جست وجو بپردازند. آن‌ها قسمت‌های مختلف خانه را می‌گردند و به تجربیات خود می‌افزایند. نکته قابل توجه در این رابطه آن است که خصیصه کاوش در کودکان با افزایش سن بعد اجتماعی پیدا کرده و به تدریج به تمایل برقراری ارتباط اجتماعی با اطرافیان و همسن و سالان تبدیل می‌شود که این مسئله نیاز کودک را به کودکستان و بودن در کنار دیگر بچه‌ها توجیه می‌کند. دکتر غزال زاهد، روانپزشک در این رابطه می‌گوید: محیط خانه تنها تا سن محدودی پاسخگوی نیازهای مختلف کودکان است به طوری که در سنین بالاتر بازی، محبت، تجربه محیط‌های جدید، امکان فعالیت ذهنی و ارتباط با انسان‌های دیگر از ملزومات رشد جسمانی و ذهنی آن‌ها محسوب می‌شود. 

این فوق تخصص روانپزشکی کودک و نوجوان در ادامه می‌افزاید: بودن در کنار بچه‌های دیگر، برقراری ارتباط کلامی و الگوپذیری آن‌ها از دیگر همسالان نیازهایی است که در مهدکودک ارضا می‌شود. همچنین در این مراکز یکسری مفاهیم اساسی مانند یادگیری رنگ‌ها، نحوه مراقبت از خود، انجام کارهای شخصی و در مراحل بعدی به صورت گسترده تر مفاهیم علمی آموزش داده می‌شود. علاوه بر این تشویق کودک به برون ریزی افکارش به شکل غیرکلامی مانند نقاشی نیز در مهدکودک بیشتر امکان پذیر بوده که در نهایت منجر به برقراری ارتباط می‌شود.

از این رو کودکان قادر خواهند بود در بزرگسالی ارتباط بیشتری با اجتماع برقرار کنند و مطرح کردن خواسته‌هایشان برای آن‌ها امری دشوار محسوب نشود. عضو هیات علمی دانشگاه تهران، آشنایی با زندگی اجتماعی، تجربه شکست‌ها و موفقیت‌ها، افزایش اعتمادبه نفس و آشنایی اولیه با نقش‌های آینده را از فواید حضور کودک در کودکستان و مهدکودک می‌داند و می‌افزاید: الگوها و تجربیات اولیه کودک نقش بسزایی در آینده فرد دارد، بنابراین بایستی تجربیات اولیه به صورت برنامه ریزی شده و از سنین کم به کودک آموزش داده شود. 

دکتر فرخنده مفیدی، متخصص علوم تعلیم و تربیت کودک، مراکز آموزشی از جمله مهدکودک را نیاز اجتماعی فرزند می‌داند. این مراکز علاوه بر تامین بهداشت و سلامتی جسمی، کمک زیادی به رشد ذهنی، عاطفی، روانی و اجتماعی می‌کند و در واقع آمادگی آنان را برای ورود به جامعه با موفقیت‌های چشمگیرتر افزایش می‌دهد. حضور کودک در این مراکز باعث می‌شود تا آن‌ها قوانین را بهتر درک کرده، رشد کلامی، سطح بالای خلاقیت و میزان سازگاری بیشتری کسب کند.   

مناسب‌ترین سن 

بهترین سن برای ورود به کودکستان شاید یکی از مسائلی باشد که والدین را دچار نوعی سردرگمی کرده است به طوری که تصمیم گیری را برای والدین در تشخیص راه صحیح با چالش روبه رو کرده است اما امروزه دیدگاه‌های روانشناسی و اجتماعی نظرات متفاوتی برای سپردن کودکان به مهدکودک دارند. میزان آمادگی کودکان برای آشنایی با دنیایی بزرگ تر اهمیت ویژه ای در شکل گیری شخصیت آینده آنان دارد. 

بر طبق بسیاری دیدگاه‌های تحقیقی و تجربی کودک را می‌توان از سنین کم به مهد برد اما بهتر است این کار در سن مناسب تری انجام شود. به گفته دکتر شعبانپور، کودک را نباید در سنین ۱۸ تا ۲۴ ماهگی برای نخستین بار به مهدکودک سپرد زیرا این سن دوره اضطراب جدایی را افزایش می‌دهد و ممکن است آسیب‌های جبران ناپذیری برای کودک به همراه داشته باشد. دکتر مفیدی در این رابطه می‌گوید: تا قبل از سن سه سالگی کودک پیوند عاطفی محکمی را با والد خود برقرار می‌کند بنابراین مادری دلسوز و توانا قادر خواهد بود نیازهای کودک را برطرف کند. در این سن کودک نباید ساعات طولانی یا هر روز از مادر خود دور باشد.

 به همین دلیل چنانچه والدین ناچار هستند فرزند خود را به چنین مراکزی بسپارند بهتر است به طور مرتب به فرزند خود سر بزنند و ساعاتی را برای شیردهی، غذا دادن، تعویض لباس و در کنار او بودن اختصاص دهند و سعی کنند ساعات کمی از روز را دور از فرزند خود باشند. چنانچه مادر فرصت کافی و آگاهی لازم از نیازهای رشدی فرزند خود داشته باشد قادر خواهد بود در سه سال اول زندگی، خود مربی فرزندش باشد. برخلاف این موضوع پس از پایان سه سالگی کودک نیازمند است که از خانواده دور شود تا در محیط اجتماعی، مهارت‌های زندگی را بیاموزد بنابراین رفتن به کودکستان برایش ضروری است. 

به گفته دکتر زاهد، کودکان در ابتدای زندگی وابستگی شدیدی به مادر دارند اما وقتی بزرگ تر می‌شوند اضطراب دوری از والد کمتر شده و تمایل زیادی به کشف دنیای دیگر از خود نشان می‌دهند. بنابراین پس از پایان سه سالگی پدیده دلبستگی کودک کامل شده و فرزند از بودن در کنار مادر خود حداکثر استفاده را می‌برد و در این شرایط آن‌ها آمادگی لازم برای ورود به جامعه را پیدا کرده‌اند و اضطراب و ترس از جدایی نخواهند داشت. 

وی معتقد است از آنجا که در سال‌های اولیه زندگی، کودک توانایی بیان نیازهای خود را به صورت کلامی ندارد، ممکن است برخی مسائل به صورت مخفی باقی بماند و آسیب‌های جدی او را تهدید کند. هر کودکی در این سن نیاز به مراقبت ویژه و منحصر به فردی دارد تا چنانچه دچار ترس، نگرانی و یا ناراحتی شده باشد به خوبی مورد رسیدگی قرار گیرد اما به دلیل آنکه در مهدکودک هر چند پیشرفته امکان چنین مراقبتی وجود ندارد و کنترل جمعیت بچه‌ها را یک یا دو مربی به عهده دارد اگرچه ممکن است کودک در نهایت با این محیط خو بگیرد ولی در شرایط ایده آلی رشد نکرده است. 

دکتر زاهد در این رابطه توصیه می‌کند تا چنانچه مادر مجبور به واگذاری نگهداری فرزند خود در سنین کمتر از سه سال به مهدکودک است بهتر است از مراقب دوم که عمدتاً مادربزرگ، خاله و یا پرستار است استفاده کند. مراقب دوم فردی است که گهگاه جای مراقب اول را گرفته و مانند مادر با کودک ارتباط برقرار می‌کند و کودک نیز به او وابسته می‌شود. 

استانداردهای مهدکودک و مربی 

طبقه بندی سنی یکی از برنامه‌های مهدکودک‌هاست. اگرچه آموزش‌های رسمی از سن سه سال به بالاانجام می‌شود اما آغاز یکسری مهارت‌ها در سنین مختلف است. دکتر مفیدی معتقد است فهرست برنامه‌های آموزشی نباید به عنوان برنامه ای لوکس و صرفاً تشریفاتی مهدکودک‌ها باشد بلکه نیازهای جسمی، ذهنی، شناختی، اجتماعی و خلاقیت مهم‌ترین اصولی که می‌بایست در برنامه فعالیت روزمره کودکان قرار گیرد. آموزش چندزبان در مهد نیز از برنامه‌هایی است که شاید والدین به آن خیلی توجه کرده و آن را معیار انتخاب خود قرار دهند در حالی که کودک باید آنچه را که نیاز داشته و مقتضی سن اوست بیاموزد و یادگیری زود یا دیرهنگام آن ممکن است منجر به بروز مشکلاتی شود. باید دانست هنگامی که کودک به زبان مادری و رسمی خود آشنا شد و توانایی برقراری ارتباط را پیدا کرد آن زمان ظرفیت آموختن زبان دیگری را هم خواهد داشت. بازی نیز محور اساسی کار با کودک است و والدین نباید تنها جنبه‌های آموزشی مهدکودک‌ها را در نظر بگیرند و به برنامه‌ها و فضای مناسب برای آن توجه بیشتری کنند. 

وی نزدیکی مهدکودک به محل اقامت، فضای مناسب بهداشتی، ایمنی و سازگاری کودک را از عوامل مهم در انتخاب نوع مهدکودک می‌داند. از آنجا که خصوصیات رفتاری کودکان با یکدیگر متفاوت است تنها نباید به تایید دیگران از آن مرکز اکتفا کرد بلکه لازم است محیطی امن، راحت و متناسب با روحیه فرزندمان انتخاب کنیم. گاهی اوقات مهدکودک‌هایی با محیطی کوچک و قیمت مناسب، فضایی گرم و پرمحبت برای فرزند ایجاد می‌کند که مهدکودک‌های گران قیمت فاقد آن است. 

به گفته دکتر شعبانپور، یک مهدکودک استاندارد لازم است تا این دررابطه با تک تک کودکان پرونده کامل و تخصصی در رابطه با بهره هوشی، استعداد، خلاقیت و محیط خانواده داشته باشد تا بتواند استعدادهای کودکان را کشف کرده و در جهت تعلیم و تربیت آن‌ها گام‌های موثری بردارد. حضور یک روانشناس کودک و مددکاری ماهر کمک زیادی به درمان مشکلات رفتاری کودکان می‌کند زیرا محیط‌های گروهی و جمعی بهترین فضا برای درمان غیرمستقیم و قطعی این قبیل مشکلات است. 

فضای مهدکودک نیز باید از لحاظ فیزیکی و روانی کمی متفاوت با محیط خانه و بیشتر شبیه زندگی اجتماعی باشد، زیرا چنانچه تجربیات کودک در خانه با مهد یکسان باشد، نتیجه مطلوبی از آموزش نخواهد گرفت. مدیریت مهد باید فردی آموزش دیده باشد که از لحاظ علمی و تجربی با دنیای کودکان آشناست تا بتواند برنامه ریزی مناسبی ارائه دهد. مربی نیز باید فردی باتجربه، دارای سلامت روان، آموزش دیده، با حوصله و علاقه مند به کودکان باشد تا بتواند آگاهی‌ها و توانمندی‌های کودکان را در هر طبقه سنی ارزیابی کند. به گفته دکتر زاهد، مهدکودک‌های استاندارد اغلب تحت نظر بهزیستی و ارگان های دولتی بوده که معمولاً روی تابلوی مهد ذکر می‌شود. 

وی حداقل امکانات، وسایل کمک آموزشی، مساحت و محیط فیزیکی، نور مناسب، فضا برای بازی و رعایت نظافت را از مسائل مهم می‌داند و می‌افزاید: والدین باید تحقیقات لازم را در رابطه با امکانات و آموزش‌های مهد انجام داده و علاوه بر حفظ ارتباطشان با مسئولان این مراکز به گزارش‌های فرزندشان از این مکان و نحوه برخورد با آن‌ها گوش کرده و پیشرفت فرزندشان را مدنظر گیرند.