نوشتارپریشی (دیس‌گرافی) در کودکان، نشانه‌ها و درمان آن

یادگیریِ نوشتن واژه‌ها یا جمله‌ها به صورت درست و خوانا، اولین هدفِ آموزش در سال‌های اول مدرسه است. همهٔ کودکان در نخستین تجربه‌های نوشتن، در درست یا خوش‌خط نوشتن متن مشکل دارند؛ اما اگر دست‌خط فرزندتان به‌طور مداوم ناخوانا باشد طوری‌که نتوانید مقصود نوشتهٔ او را بفهمید، امکان دارد به اختلالی به نام «دیس‌گرافی» یا «نوشتارپریشی» مبتلا باشد.

نوشتارپریشی در واقع مشکلی در سیستم عصبی است که بر مهارت‌های حرکتی مورد نیاز برای نوشتن تأثیر می‌گذارد. این اختلال، انجام دادن تکالیف نوشتاری را برای کودکان دشوار می‌کند.

بیشترِ درمان‌گران، این اختلال را «اختلال در بیان نوشتاری» می‌نامند؛ به این معنا که فرد در دیگر انواعِ بیان مانند گفتار یا زبانِ بدن مهارت‌های لازم را دارد ولی در تبدیل مقصود خود به نوشتار ناتوان است.

علت‌های نوشتارپریشی

دانشمندان دقیقاً نمی‌دانند که علت بروز نوشتارپریشی در کودکان چیست؛ ولی مشاهده کرده‌اند که برخی از بزرگسالانی که بخش‌های ویژه‌ای از مغزشان آسیب می‌بیند، به این اختلال مبتلا می‌شوند. بنابراین نتیجه گرفته‌اند که عامل نوشتارپریشی، ضایعات ناشناخته در بعضی از قسمت‌های مغز است. در کودکان، این اختلال معمولاً همراه سایر ناتوانی‌های یادگیری مانند ADHD(اختلال توجه و تمرکز ناشی از بیش‌فعالی) و خوانش‌پریشی (دیس‌لکسیا) بروز می‌یابد که این مسئله نشان‌دهندهٔ وجود ضایعات گسترده در سیستم عصبیِ کودک است؛ پس با بروز اختلال شدید در نوشتار کودکمان باید به اختلالات همراه با نوشتارپریشی هم توجه کنیم و درمان او را آغاز کنیم.

نشانه‌های نوشتارپریشی

کودکانِ دچار نوشتارپریشی، دست‌خطی ناخوانا و نامنظم دارند و اغلب روی سطر نمی‌نویسند و نوشتهٔ آنها از دور، شکل مواج دارد. آن‌ها همچنین بسیار کند و آرام می‌نویسند و میل دارند مطالب را بدون فکر کردن رونویسی کنند و یا حتا واژه‌ها را به‌جای خواندن و نوشتن آن‌ها، نقاشی کنند.

هنگامی که کودک تکالیف مدرسه‌اش را می‌نویسد، پدر و مادر یا آموزگاران ممکن است نشانه‌های نوشتارپریشی را در نوشته‌های او ببینند. نشانه‌های دیگر این اختلال این‌ها هستند:

• محکم گرفتن مداد در دست تا جایی که ممکن است موجب درد گرفتن دست کودک شود؛
• اشکال در فاصله‌گذاری بین سطرها و حاشیه‌های کاغذ؛
• پاک کردن مکررِ نوشته؛
•  فاصله نگذاشتن بین واژه‌ها و نوشتنِ آنها به صورت قطاری و دنبال هم؛
• املای ضعیف و ناقص نوشتن واژه‌ها؛
• وضعیت غیرمعمولی مچ دست، بدن و یا کاغذ، هنگام نوشتن.

در اختلال نوشتارپریشی، نوشتن و تفکرِ همزمان دشوار است. نشانه‌های این اختلال مواردی هستند که در بالا ذکر شد. پدر و مادر با دیدن این نشانه‌ها باید فرزند خود را نزد روانشناس یا متخصص کودکان ببرند. اگر این کودکان درمان نشوند، نمی‌توانند در آینده خلاقانه بنویسند.

تشخیص

اولین قدم این است که بدانید کودک به بیماری‌های دیگری که ممکن است سبب اختلال در نوشتن شوند مبتلا نباشد. متخصص کودکان، کودک را معاینه می‌کند و احتمال ابتلا به بیماری‌های دیگر را بررسی می‌کند؛ چون برخی بیماری‌ها مانند کم‌کاری غدهٔ تیروئید می‌تواند به دلیل کاهش انرژی بدنی و ذهنی کودک، سبب خستگی زودرس کودک هنگام نوشتن و در نتیجه دست‌خط بد و نامنظم او شود؛ بنابراین ابتدا باید همهٔ احتمالات آسیب به سایر اعضای بدن به جز مغز رد شود سپس ابتلا به نوشتارپریشی تشخیص داده شود.

روانشناس معتبر و آموزش‌دیده در زمینه اختلالات یادگیری، می‌تواند نوشتارپریشی فرزند شما را تشخیص دهد. این فردِ متخصص ممکن است روانشناس مدرسهٔ کودک باشد. او از فرزندتان آزمون‌های نوشتاری می‌گیرد تا توانایی او را را در بیان کردن افکار و مهارت‌های حرکتی دستان او بسنجد؛ به عنوان مثال، ممکن است از کودک بخواهد انگشتان خود را با سرعتی خاص به هم بزند یا مچ دست خود را به شکلی خاص برگرداند؛ همچنین از کودک بخواهد از روی واژه‌ها و جمله‌هایی که به او داده شده است بنویسد. معیارهایی که روانشناس پس از آزمودن فرزند شما در نظر می‌گیرد شامل موارد زیر است:

• تمام کردن کاری که از کودک خواسته است؛
• وضعیت دست و بدن کودک هنگام نوشتن؛
• نحوهٔ گرفتن مداد؛
• روند نوشتن؛
• شکل ظاهری نوشته.

درمان

درمان نوشتارپریشی کمی دشوار است. اگر کودک شما همراه نوشتارپریشی، اختلالات دیگر مانند خوانش‌پریشی ندارد، می‌توان امیدوار بود که نوشتارپریشی او، در سال‌های آینده خودبه‌خود خوب شود. تازگی دیده شده است داروهایی که برای درمان ADHD تجویز می‌شود، بر بهبود نوشتن افرادِ دچار نوشتارپریشی تأثیر مشهودی گذاشته‌اند.

پدر و مادر چگونه می‌توانند به فرزندِ مبتلا به نوشتارپریشی کمک کنند؟

• از فرزند خود بخواهید برای نظم بخشیدن به نوشته‌اش، از کاغذهای پهن، کاغذ گرافیکی یا کاغذهایی با خطوط برجسته استفاده کند؛

• برای راحتی نوشتن و کنترل مداد در دست، از کودک بخواهید از گیره‌های مداد یا سایر وسایل نوشتاری استفاده کند؛

• به کودک اجازه دهید که به جای نوشتن با قلم، با رایانه تایپ کند و مهارت‌های تایپ کردن را زودهنگام بیاموزد؛

• اگر نوشتار کودک، منظم نیست او را سرزنش نکنید یا به او پرخاش نکنید؛ بلکه کوشش‌ها و پیشرفت‌های او را، هرچند اندک، تحسین کنید؛
• به وضعیت فرزند خود آگاه باشید و با او دربارهٔ آن صحبت کنید؛
• قبل از آغاز نوشتن، روش‌های از بین بردن اضطراب را به کودک بیاموزید؛ برای مثال به او بگویید که دستانش را قبل از نوشتن تکان دهد و به هم بمالد تا آمادهٔ نوشتن شود؛
• به کودک، توپ مخصوص کاهش استرس (Stress boll) بدهید و از او بخواهید که آن را در دستش بفشارد. با این کار، هم اضطراب کودک، کم می‌شود و هم هماهنگی عضلات و عصب‌های دست او بهتر می‌شود؛

تصویری از توپ کاهش استرس

• با آموزگار فرزندتان درباره وضعیت و نیازهای او در مدرسه صحبت کنید؛ زیرا ممکن است به سبب این ناتوانی، کودک از سوی دیگران مسخره شود و آزار بیند و این آزارها او را به سمت تنهایی و افسردگی سوق دهد. از طرفی آموزگار با آگاه شدن از مشکل فرزندتان، به او مانند دیگران سخت نمی‌گیرد و با کودک مدارا می‌کند؛
• برای بهبود نوشتن کودک از ابزارهای نوین استفاده کنید؛ مانند کتاب‌ها یا نرم‌افزارهای کمک‌درسی که به املای کودک کمک می‌کنند یا نرم‌افزارهایی که می‌توانند گفتار را به نوشتار تبدیل کنند؛ دراین صورت کودک بدون نوشتن هم از درس‌های خود عقب نمی‌افتد.
• برای اینکه از ابتلای فرزندتان به نوشتارپریشی آگاه شوید، بهتر است آزمون‌های معتبری را که برای تشخیص نوشتارپریشی تعریف شده‌اند انجام دهید. یکی از آزمون‌های معتبر تشخیص نوشتارپریشی در کودکان، در زیر آورده شده است. اگر پاسخ نیمی از پرسش‌های زیر (8 سؤال از 16 سؤال) گزینه‌های اول یا دوم بود، حتماً فرزندتان را نزد متخصص اعصاب و روان کودکان ببرید.

آزمون غربالگریِ کودکان دچار نوشتارپریشی:

 آیا در ماه گذشته و پیش از آن، با فرزندتان دست‌کم 10 دقیقه در روز، با استفاده از روش‌های کمک آموزشی، تمرین نوشتن کرده‌اید و در نهایت، فرزندتان در نوشتن پیشرفتی نداشته یا پیشرفت او بسیار کم بوده است؟

• بله- ما تلاش کردیم ولی هیچ پیشرفتی را مشاهده نکردیم.
• خیر- ما تلاش کردیم و پیشرفت اندکی را مشاهده کردیم.
• خیر- ما از روش‌های کمک آموزشی استفاده نکردیم.

آیا فرزندتان در حرکت‌های دست و بدن دچار اختلال است؟ آیا تا به حال مشاهده کرده‌اید که دست‌های او با هم هماهنگ نباشند؟

• همیشه
• اغلب
• گاهی
• به ندرت
• هرگز

آیا کودک، مداد یا خودکار را به صورت غیرطبیعی یا خیلی محکم نگه می‌دارد؟

• همیشه
• اغلب
• گاهی
• به ندرت
• هرگز

آیا فرزندتان از اینکه نقاشی‌اش را رنگ‌آمیزی کند خودداری می‌کند؟

• همیشه
• اغلب
• گاهی
• به ندرت
• هرگز

آیا کودک برای خارج شدن از خانه دنبال بهانه است؟

• همیشه
• اغلب
• گاهی
• به ندرت
• هرگز

آیا کودک در برداشتن چیزهای کوچک از روی زمین مشکل دارد؟

• همیشه
• اغلب
• گاهی
• به ندرت
• هرگز

آیا دست‌خط فرزندتان ناخوانا است؟ آیا آنقدر بد است که حتا خود او نمی‌تواند آن را بخواند؟

• همیشه
• اغلب
• گاهی
• به ندرت
• هرگز

آیا فرزندتان هنگام نوشتن واژه‌های متداول، غلط املایی دارد؟

• همیشه
• اغلب
• گاهی
• به ندرت
• هرگز

آیا فرزندتان هنگام نوشتن، در پیروی از قواعد دستوری (مثل جایِ درست نهاد و گزاره و...) مشکل دارد؟

• همیشه
• اغلب
• گاهی
• به ندرت
• هرگز

آیا کودک شما از این‌که نوشتن یا نقاشی کردن سبب خستگی دست‌هایش می‌شود شکایت می‌کند؟

• همیشه
• اغلب
• گاهی
• به ندرت
• هرگز

آیا کودک شما در استفاده کردن از قیچی یا بستن زیپ و دکمه‌های لباسش مشکل دارد؟

• همیشه
• اغلب
• گاهی
• به ندرت
• هرگز

آیا کودک شما در رعایت فاصلهٔ بین سطرها، رعایت فاصلهٔ نوشته‌هایش با حاشیهٔ صفحه و فاصله‌گذاری مناسب بین واژه‌ها در یک جمله مشکل دارد؟

• همیشه
• اغلب
• گاهی
• به ندرت
• هرگز

آیا فرزند شما هنگام نوشتن، جزییات مهم را نادیده می‌گیرد و کنار می‌گذارد؟

• همیشه
• اغلب
• گاهی
• به ندرت
• هرگز

آیا فرزند شما هنگام نوشتن، پایان کلمات را نمی‌نویسد؟

• همیشه
• اغلب
• گاهی
• به ندرت
• هرگز

آیا کودک شما هنگام نوشتن، بی‌قرار است؟ مثلاً میل به بلند شدن و بالا و پایین پریدن دارد؟

• همیشه
• اغلب
• گاهی
• به ندرت
• هرگز

آیا کودک شما دربارهٔ چیزهایی که می‌داند با اطمینان صحبت می‌کند اما در برابر نوشتن آنها مقاومت می‌کند؟

• همیشه
• اغلب
• گاهی
• به ندرت
• هرگز

جمع‌بندی

نوشتارپریشی, اختلالی در سیستم عصبی است که اغلب با اختلالات دیگرِ سیستم عصبی نظیر ADHD همراه است. تشخیص این بیماری در زمان مناسب، از این نظر اهمیت دارد که با استفاده از روش‌های کمک‌آموزشی و همکاری پدر و مادر می‌توان اثرات این اختلال را در روند تحصیلی کودک کاهش داد. امروزه با ظهور فناوری‌های نوین و کم شدن نیاز به نوشتن، امیدواریم که این اختلال به تدریج بهبود یابد یا دست‌کم بر زندگی فرد اثر منفی عمیقی نگذارد.