«شمارپریشی»، بازدارنده‌ای در روند یادگیری ریاضی

تصور کنید در کلاس ریاضی نشسته‌اید و آموزگار تقسیم عددهای چندرقمی را با شتاب روی تخته می‌نویسد. شما مفهوم تقسیم را می‌دانید، ولی عددهای سه‌رقمی زود از ذهن‌تان پاک می‌شوند. دوست ندارید همکلاسی‌های‌تان ببینند که با انگشت‌های‌تان رقم‌ها را می‌شمارید. دانش‌آموزان نشسته روی صندلی‌های ردیف جلوی کلاس و پرسش‌های کتاب‌تان را می‌شمارید تا بدانید آموزگار کدام تمرین را از شما خواهد خواست تا حل کنید.

«خوانش‌پریشی» (dyslexia)، چالش یادگیری شناخته‌شده‌ای است، و پژوهش‌ها و آزمایش‌های بی‌شماری دربارهٔ آن انجام‌شده و روش‌های تشخیص آن نیز فراهم‌شده است. این پژوهش‌ها همچنین روش‌های پشتیبانی و مشاوره برای خواندن را بهبود بخشیده‌اند. ولی «شمارپریشی» (dyscalculia) که اختلالی در یادگیری ریاضی است و بر پایهٔ گمانه‌زنی‌ها، پنج‌تا هفت درصد دانش‌آموزان به آن دچارند، چندان شناخته‌شده نیست. باآن‌که بیش‌تر آموزش‌دهندگان از دشواری یادگیری ریاضی و نگرانی دانش‌آموزان دربارهٔ آن آگاه‌اند، هنوز اختلال‌های شناختی ویژهٔ دانش‌آموزانِ دچار شُمارپریشی و نیاز آن‌ها به توجه، همراهی و راهنمایی بیش‌تر در کلاس ناشناخته است.

تعریف شمارپریشی

دانش‌آموز دچار شمارپریشی، در شناخت و پردازش عددها مشکل دارد. استدلال ریاضی، محاسبه‌ها، و یادگیری مفهوم عدد (کم‌تر، بیش‌تر، نمادهای نوشتاری و ...) برای او دشوار است. دشواری در بازشناسی اندازه و مقدار (بزرگ و کوچک)، فهمیدن صورت مسئله، اندازه‌گیری و تخمین اندازه، شمارش و به‌کاربردن پول، خواندن ساعت، یادآوری توالی‌ها، ضعف حافظه و مشکل در تشخیص فاصله، نشانه‌های این اختلال هستند. گاهی این اختلال با دیگر اختلال‌های یادگیری، مانند ADHD و خوانش‌پریشی همراه است، ولی باید توجه داشت که آن‌ها اختلال‌های متفاوتی هستند و روش پشتیبانی از آنان نیز متفاوت است. شُمارپریشی اختلالی است که در همهٔ دوره‌های زندگی ماندگار است، ازاین‌رو دانش‌آموزانی که به آن دچار هستند، روش‌هایی برای کنار آمدن با چالش‌های این اختلال در زندگی‌شان باید بیاموزند.

«دَنیل انصاری»[1]، رئیس «آزمایشگاه شناخت عددی دانشگاه وسترن کانادا»[2]، ناآگاهی دربارهٔ شمارپریشی را به سبب کم‌تر پرداخته‌شدن به این اختلال در محیط‌های علمی و اندک بودن شمار پژوهش‌ها دربارهٔ آن می‌داند. خوش‌بختانه این روند رفته‌رفته رو به دگرگونی است. شماری از سازمان‌ها و مرکزهای علمی[3] برای افزایش آگاهی دربارهٔ این اختلال و جذب سرمایه برای پژوهش در این زمینه، می‌کوشند. فیلم «آماتور[4]»(2018)، ستارهٔ بسکتبالی را به تصویر می‌کشد که دچار شُمارپریشی است. هرچند کارشناسان این فیلم را بی‌لغزش نمی‌دانند، این نخستین‌بار است که شمارپریشی توجه رسانه‌ای را برانگیخته است.

رویکرد متفاوت

«کارا بال»[5]، کارشناس آموزش علوم دبستان در مدرسه دولتی شهر بالتیمور آمریکا است. او که در دورهٔ دانش‌آموزی با این اختلال درگیر بوده است، دراین‌باره می‌گوید که در آن هنگام تصور می‌کرده یادگیری ریاضی برایش دشوار است و تمرین بیش‌تری باید انجام دهد؛ ولی کلاس‌های جبرانی ریاضی و کلاس‌های خصوصی پایان هفته نیز در بهبود مهارت‌های ریاضی‌اش کارساز نبودند؛ مفهوم ریاضی و کارکرد آن را می‌دانسته، ولی شمارورزی ذهنی برای او نشدنی بوده است. عددهای سه‌رقمی یا بیش‌تر را نمی‌توانسته به یاد بسپارد.

بال به یاد می‌آورد که شمردن با انگشتان، یادداشت یا کشیدن نقاشی روی کاغذ باطله و به‌کاربردن ماشین‌حساب را آزموده است، ولی این کوشش‌ها یا بیهوده بودند یا آموزگارانش آن‌ها را تأیید نمی‌کردند. آموزگارها به او می‌گفتند: «تو بی‌درنگ پاسخ را باید بیابی!» یا «همیشه ماشین‌حساب همراهت نخواهد بود.»

سرانجام اختلال شمارپریشی او در پایهٔ ششم دبستان تشخیص داده شد (پیش‌تر، اختلال خوانش‌پریشی بال در پایهٔ سوم دبستان شناسایی شده بود). او هنوز پیش‌داوری‌های اطرافیان را دربارهٔ توانایی‌هایش در یادگیری (مدت‌ها پس از پایان دبستان و حتی هنگام ورودش به کالج) به یاد دارد.

او می‌گوید: «دلم نمی‌خواست در کلاس دهم با انگشتانم بشمارم.»؛ «می‌کوشیدم فاصله‌ام را با دیگران حفظ کنم تا مجبور نباشم به آن‌ها دربارهٔ خودم و داشتن دو اختلال یادگیری، چیزی بگویم. اکنون با دانش‌آموزانم تمرین می‌کنم تا بدانند این اختلال‌ها بخشی از واقعیت ما و تفاوت ما در روش یادگیری است.»

آزمایشگاه انصاری، دربارهٔ نشانه‌های تشخیصی اصلی شمارپریشی پژوهش می‌کند. پژوهشگران این آزمایشگاه، رفتار و فعالیت مغز افراد را بررسی می‌کنند. انصاری می‌گوید: «هنگام انجام دادن عملیات پایهٔ ریاضی، «لوب آهیانه‌ای»[6] مغز، بیش‌ترین فعالیت را دارد. ولی این بخشِ مغزِ افراد دچار اختلال یادگیری ریاضی، به‌اندازهٔ افراد عادی فعال نیست. هنگامی‌که دانش‌آموزان دچار شمارپریشی، راهبردهای چیرگی بر کم‌توانی یادگیری ریاضی را به‌کار می‌برند، بخش‌های دیگر مغزشان فعالیت بیش‌تری نشان می‌دهد.»

از آگاه‌سازی تا تشخیص

برپایهٔ آمار «مرکز ملی اختلال‌های یادگیری»[7]، از هر پنج دانش‌آموز در ایالات متحد آمریکا، یک دانش‌آموز درگیر اختلال‌های یادگیری یا مشکل تمرکز ناشی از فعالیت متفاوت مغزی است. ولی یافته‌های یک پژوهش در سال 2020، نشان می‌دهند کم‌تر از بیست درصد از آموزگاران، خود را برای آموزش این دانش‌آموزان به اندازهٔ کافی آماده می‌دانند. شاید علت بخشی از آماده نبودن آموزگاران، نپرداختن به این موضوع در برنامه‌های تربیت معلم باشد. خانم بال که یکی از راه‌یافتگان به مرحلهٔ پایانی آموزگار منتخب سال 2018 است و دو مدرک، یکی در آموزش دبستانی و دیگری در آموزش استثنایی دارد، با این گروه پژوهشی و دیگر گروه‌ها برای برگزاری نشست‌های آگاه‌سازی دربارهٔ شمارپریشی همکاری می‌کند. بسیاری از مخاطبین او یا دربارهٔ شمارپریشی هیچ‌چیزی نشنیده‌اند، یا آن را گونه‌ای از اختلال خواندن می‌دانند.

خانم بال از راهبردهایی می‌گوید که هنوز در بزرگ‌سالی برای زندگی عادی با این اختلال به کار می‌برد؛ او همیشه برای یادداشت کردن رقم‌ها، کاغذ همراه دارد. از شمارهٔ اتاق هتل عکس می‌گیرد و برای محاسبه باقی‌ماندهٔ پول، ماشین‌حساب به‌کار می‌برد. او همچنین تسبیح کوچکی با مُهره‌های رنگی برای نگه‌داشتن نوبت، هنگام بازی در باشگاه دختران به همراه دارد.

انصاری امیدوار است پژوهش‌ها برای یافتن روش‌های تشخیص زودهنگام، به کارشناسان کمک کند. دانش‌آموزانی که به اختلال شمارپریشی دچارند، به تکرار و توجه ویژه و فرصت بیش‌تری برای فهمیدن پیوند نمادها و مقدارهای عددی نیاز دارند. آموزش ریاضی برای این گروه از کودکان، با بازی و فعالیت‌های سرگرم‌کننده باید همراه باشد تا دچار اضطراب یادگیری نشوند؛ و روش‌های گوناگونِ به‌کاربردن انگشتان برای شمردن به آن‌ها باید آموزش داده شود. آموزگاران افزارهای آموزشی (مانند مکعب‌ها یا میله‌هایی که چند تکّه می‌شوند) می‌توانند به‌کار بِبرند یا تصویرسازی روی کاغذ (نقاشی‌کشیدن، نقطه‌گذاری و کشیدن چوب‌خط) انجام دهند. هرچه زودتر این فعالیت‌های کمکی انجام شوند، دانش‌آموزان با چالش‌های شُمارپریشی آسان‌تر کنار خواهند آمد.

توانمندسازی دانش‌آموزان برای یادگیری ریاضی

خانم بال، هرسال دست‌کم سه دانش‌آموز مستعد بروز نشانه‌های اختلال یادگیری در کلاسش دارد. او در آغاز سال، سطح توانایی دانش‌آموزان را در پیروی از دستورالعمل‌های عادی کلاس می‌سنجد. او همچنین به نشانه‌هایی مانند مشکل همیشگی در انجام‌دادن عملیات سادهٔ ریاضی، دشواری در شمردن و به‌یاد داشتن، حتی هنگامی‌که همهٔ همکلاسی‌ها مسئله را حل کرده‌اند، یا چالش‌برانگیز بودن نسبت دادن عدد به اندازه و مقدار، در دانش‌آموزان توجه می‌کند.

او پدرها و مادرها و آموزگار ریاضی را به همکاری فرامی‌خواند، و روند بهبود را بر پایهٔ کار گروهی پیش می‌بَرد. دانش‌آموزان دبستانی کلاس او برای حل مسئله به کتاب می‌توانند مراجعه کنند، به جدول ضرب نگاه کنند، جدول ارزش مکانی (یکان، دهگان، صدگان و ...) یا هر افزار سودمند دیگر را برای یافتن پاسخ مسئله می‌توانند به‌کار ببرند.

دانش‌آموزان دچار اختلال‌های یادگیری در کلاس او، به انجام‌دادن فعالیت‌های علوم بسیار علاقه‌مند هستند، زیرا هنگام انجام دادن این فعالیت‌ها، آزمون و خطای پی‌درپی را تجربه می‌کنند. در یکی از جلسه‌ها، او از دانش‌آموزان می‌خواهد بازی با سکهٔ شانس انجام دهند. این بازی برای دانش‌آموزان دچار اختلال شمارورزی سودمند است، زیرا بارها و بارها می‌توانند بیازمایند و تنها یک پاسخ درست برای پرسش وجود ندارد؛ پایداری برای آزمودن روش‌های گوناگون برای رسیدن به پاسخ، آن چیزی است که آن‌ها روزانه انجام می‌دهند.

خانم بال دراین‌باره می‌گوید: «بیش‌تر دانش‌آموزان دچار این اختلال، از شکست نمی‌ترسند، زیرا به آن عادت دارند. آن‌ها ایده‌های نوی فراوان برای حل مسأله‌ها دارند و علاقه‌مندند ایده‌های‌شان را در عمل بیازمایند. آن‌ها می‌آموزند پایدار باشند و تا رسیدن به نتیجه، بکوشند.»

جدول راهبردهای آموزشی برای کمک به دانش‌آموز دچار شُمارپریشی:

برگرفته از «رِنه نیومن»[8]، 2020. ASCD[9]