پرورش خلاقیت در کلاس درس

مـا می‌توانیم برای دانش آموزان شـرایطی را فراهم کنیـم که افرادی خلاق و متفکرانی نقاد بار آیند. خلاقیت را نمی‌توان به طور مسـتقیم آموزش داد، اما تجربه آموزشـی و پرورشـی می‌تواند روش‌ها، فرصت‌های آموزشی و محیط بـاروری را برای رویـش و پروراندن ذهن خلاق فراهم کنـد.  البته باید به یاد داشـته باشـیم، پرورش تفکر خلاق همیشـه آسان نیسـت، ولی یافته‌های پژوهشـی و تجربه یا توصیه‌های آموزشـی موفق می‌تواند ما را در این زمینه کمـک کند. این مقاله دربـاره دو اصل برگرفته از منابـع مذکور، یعنی نتایج پژوهش کارشناسان برجسته یونسکو، بحث می‌کند..

این مقاله بر آن اسـت که ضمن بر شـمردن اهمیت و ضـرورت توجه ویژه به این مهم، نقش مدرسه و معلمان و مدیران را در پرورش ارزشهای اخلاقی و معنوی دانش آموزان در قالب اجرای برنامه‌های درسی بنمایاند.

بگذارید دانش آموزان اشتباه کنند تا بتوانند خردمندانه مخاطره جویی کنند

محیط یادگیری مشــوق و حمایت کننده‌ای ایجاد کنیــد تا دانش آموزان احســاس آزادی و امنیت کنند و بتواننــد ایده‌های جدیدشــان را بیازمایند و خردمندانه مخاطره جویی کنند.

یافته‌های پژوهش

شکست بخش جدایی ناپذیر از فرایند خلاقیت است و اغلب افراد خلاق در بســیاری از ایده‌هایشان شکست خورده‌اند تا توانسته‌اند به موفقیت دست یابند. فرایند خلاقیت ذاتاً خطرپذیری دارد و مخاطره جویی از جمله ویژگی‌های کلیدی هر شخصیت خلاق است.

متأسفانه، معلمان می‌خواهند هر نوع شکستی را به حداقل برسانند. مطالعه اخیر در مورد خلاقیت و نوآوری ۳ در آموزش وپرورش کشــورهای عضو اتحادیه اروپا نشان می‌دهد که مدارس موضوع‌های نشــاط انگیز و رفتارهای مخاطره جویانه را ترجیح می‌دهند. تأکید بر رفتار و پاسخ درســت، ترس دانش آموزان از شکست را تقویت می‌کند و ایــن عامل، یکــی از اصلی‌ترین عوامــل (فعالیت‌های رایج آموزشــی) اســت کــه خلاقیــت دانش آمــوزان را ســرکوب می‌کند و جلوی بروز آن را می‌گیرد. در نتیجه، دانش آموزان تمایلی به مخاطره جویی در مدرسه ندارند و ترجیح می‌دهند به جای تلاش برای جستوجوی ایده‌ها و راه حل‌های جدید، پاسخ درست را برای معلمانشان پیدا کنند.

تمایل معلمــان به اینکه به دانش آموزانشــان اجازه بدهند به جستوجو و آزمایش‌های مخاطره جویانه دست بزنند، یادگیری خلاق ۴ آنان را تشویق می‌کند. به منظور تســریع خلاقیت، مدارس می‌توانند فرهنگ متعادلی را که مخاطره جویی دانش آموزان و معلمان را تشویق کند، تقویت کنند.

کاربرد یافته‌ها در عمل

 شما می‌توانید محیط یادگیری امن، قابل اعتماد و حمایت کننده‌ای را خلــق کنید تا دانش آموزان بــا امنیت و اطمینان کافی و بدون ترس و نگرانی از شکســت، به آزمایش و خلــق ایده‌های جدید بپردازند. دانش آموزان باید نسبت به فعالیت‌ها (و نتایج) احساس تملک داشته باشند. به آنها اجازه بدهیم راهبردهای متعــدد و متنوعی را آزمایش کننــد تا به راه‌های جدید و ایده‌های نو برســند. به منظور بروز خلاقیت و تشــویق دانش آموزان در این زمینه، می‌توانید چنین اقدام کنید:

• به عنــوان الگو، به فعالیت‌های مخاطره جویانه و خلاق اقدام کنید و در جهــت انطباق روش‌های نوآورانه آموزشی با موضوع درسی بکوشید.
• بــه دانش آمــوزان اجــازه بدهیــد آزادانــه بــه مخاطره جویــی بپردازند و خــود را در بحث‌های چالش انگیز و مسائل واقعی زندگی درگیر کنند.
•  فضا و زمانی را به دانش آموزان اختصاص دهید تا با وجود فشــار سنجش، به یادگیری نکات جدید اقدام کنند.
• روابــط اساســی مرتبط به رفتــار مخاطره جویی و تفکــر خــلاق دانش آموزان را تشــویق کنید و اینگونه فعالیت‌ها را در سنجش پایانی ۵ (نهایی) دانش آموزان دخالت دهید.
• به دانشآموزان فرصت دهیــد درباره فعالیتها، روش‌ها، یافته‌ها و... با همکلاسی‌هایشان گفتوگو کنند و نسبت به فعالیت‌های یکدیگر بیندیشند و بازخورد ۶ بدهند.
• دانش آموزان را در فعالیت‌های مسئله محور و معنیدار درگیر کنید تا بتوانند از طریق آزمایش، مخاطره جویی، آزمایش و خطا، بحث و گفتوگو، قضاوت و مناظره، یاد بگیرند.
• هرگونــه تجربه قبلی یا یادگیری غیررســمی را که دانش آموزان خــارج از کلاس درس از طریق آزمایش و خطا با عمل کردن به آموخته‌هایشان به دست آورده‌اند تأیید و تشویق کنید.
• دانش آمــوزان را بــا روش‌های کســب موفقیت به واسطه مخاطره جویی آشــنا کنید و آنها را از تعمیم دادن شکست‌های فردی به کل فعالیت‌های نوآورانه‌شان برحذر کنید.
• از دانش آمــوزان بخواهید روزنامه‌ای دیواری خلق کنند و در آن تلاش‌های موفق یا ناموفق خودشان را درج کننــد تا خودشــان و ســایر دانش آموزان متوجه شــوند که شکســت بخش جدایی ناپذیر فرایند خلاقیت است و تلاش‌های خلاقانه همیشه قبول نمی‌شود و یکباره به مقصد نمی‌رسد.
• از دانش آمــوزان بخواهیــد دربــاره اشتباه‌ها و شکست‌هایشان تأمل کنند تا بتوانند به راههای جدیدی دســت یابند. اینگونه تلاش‌ها و تأملات دانش آمــوزان را در سنجش‌های پایانی (نهایی) دخالت دهید.

 یاد بگیرید گونه خلاقیت دانش آموزان را پاداش دهید و بسنجید

تفکر خــلاق دانش آموز را می‌توانیم از طریق تأمل روی سنجش‌هایی کــه در طی فراینــد یادگیری و از نتایجی که او به دســت آورده اســت، بسنجیم و درباره آن قضاوت کنیم.

یافته‌های پژوهش

برخی از روش های ســنجش، خلاقیت را تســهیل می‌کنند و برخی دیگــر مانع آن می‌شوند. روش‌های سنجش سنتی که بر یادآوری وقایع متمرکزند، نمی‌توانند تفکر خلاق دانش آموزان را بسنجند. در عوض، اینگونه از سنجش‌ها، اجتناب از اشتباه و مخاطره جویی، کسب رتبه یا نمره بالا و رقابت با دیگران به منظور کســب موقعیتی بالاتر را تشویق می‌کنند. از سوی دیگر، فعالیت‌های مرتبط به ســنجش تکوینی (نه ســنجش پایانی) با اطلاعات و بازخوردهایی که درباره نحوه پیشرفت دانش آموزان دارند و به واسطه مقایسه پیشــرفت دانش آموزان با هدف های یادگیری، بهتر می‌توانند به تسهیل خلاقیت دانش آموزان کمک کنند.

این نوع ســنجش، به دانش آمــوزان اجازه می‌دهد به مهارت‌هایی که برای پیشــرفت آتی خود نیــاز دارند، پــی ببرنــد و از کاستی‌هایشان در زمینه یادگیری آگاه شوند. فعالیت‌های سنجش تکوینی شامل خودسنجشــی ۸، بازخــورد همکلاســی ها ۹، گزارش‌های فراینــد یادگیری، کارنما ۱۰، کارنمای الکترونیکی، و ارائه گزارش به طور مکتوب یا شــنیداری می‌شود. علاوه بر این، اینگونه سنجش تکوینی می‌تواند تلاش های فردی گروهــی دانش آموزان (مانند انجام پروژههای فردی یا گروهی) را پوشش دهد.

هنگامی که دانش آموزان به واسطه ارزشیابی، نظارت سایر سنجش ها تحت فشار قرار بگیرند، از رغبت آنان نسبت به مخاطره جویی و جســتوجوی خلاق کاسته می‌شود. اما هنگامی که ســنجش جنبه سازنده دارد و بر خودبهبودی متمرکز است، دانش آموزان دوست دارند به فعالیت‌های مخاطره جویانــه و چالش برانگیز اقدام و ایده‌های بدیع و سودمندی تولید کنند.

کاربرد یافته‌ها در عمل

• بــرای دانش آموزان شــرح دهید چــرا این نکته اهمیت دارد که سنجش‌ها بایــد روی قوت‌ها و خود به بــودی ۱۱ آنان تمرکز کند نه روی ضعف‌ها و ایجاد رقابت بین دانش آموزان. به دانش آموزان کمــک کنید به واســطه بعضــی از کارهایی که می‌توانند انجــام دهند، بهبود یا پیشــرفتی که حاصل کرده اند، و آنچه برای آنان چالش آور بوده است احساس غرور و عزتنفس کنند.
• برای تولید فهرست وارسی ۱۲ با دانش آموزان به طور خلاق، همکاری کنید تا آنان بتوانند با اســتفاده از آن به خودسنجشــی اقدام کنند. به طوریکه دانش آموزان با به کارگیری فهرست وارســی تهیه شده، فرایند یادگیری و نتیجه یادگیری خویش را بر پایه ملاک های گنجانده شــده در آن (مانند بدیع بودن، ابتکاری بودن، مناســبت، جامعیت، سادگی و انسجام) بسنجند.
• از دانش آمــوزان بخواهیــد کارهــای یکدیگر را بسنجند و بر پایه تأملی که بر پایه فهرست وارسی روی کارهــا به عمل می‌آورند، بازخوردهایی تهیه کنند و به یکدیگر بدهند.
• والدین و سایر افراد علاقه مند را نسبت به اهمیت ســنجش تفکر خلاق آگاه کنید تــا از این طریق از بدفهمی‌های آنان درباره نحوه سنجشــی که به عمل می‌آورید، بکاهید و از گرایش آنان به فشار در جهت اجرای سنجش‌های سنتی ممانعت کنید.
• دانش آمــوزان را به خاطــر مخاطره جویــی، تفکر خلاق، ارتباط و تطابق ایده‌هایشان با زمینه‌های متفاوت (انتقال ایدهها به شرایط متفاوت) تشویق کنید.
• از نمره دهــی و رتبه دهــی بــه ایده‌های خلاق دانش آموزان بپرهیزید. زیرا این کار از میزان انگیزه آنــان در تولید ایده‌های خلاق می‌کاهد. در عوض به آنان اجــازه دهید به فعالیت‌ها یا تکالیف مورد علاقه‌شان بپردازند. علاوه بر این، به دانش آموزان کمک کنید هدف‌های واقعــی را به طور فردی یا تیمی برگزینند و در جهت تحقق آن بکوشند تا از این طریق فعالیت‌هایشان معنی دار شود و انگیزه لازم را برای تکمیل و ادامه فعالیت‌های یادگیری داشته باشند.
• تلاش کنید دانش آموزان درک کنند حتی نتایج سنجش‌های پایانی نیز می‌تواند برای آنان سودمند باشــد. در واقع باید برای آنان تشریح کنید کسب نمــره پایین در یک آزمون به معنــای تنبیه آنان نیست، بلکه نشانه این است که باید بیشتر تلاش کنند و یا از دیگــران کمک بگیرند؛ همچنان که کســب رتبه الــف در آزمون نیز هــدف یادگیری نیست.
• از اضطراب و فشار روانی ناشی از سنجش بکاهید؛ به ویژه در فرایند خلاقیت، هنگامی که دانشآموزان بــه آزادی و آرامش برای تولید ایدههای بدیع نیاز دارنــد. در این زمینه، ارائه بازخوردهای ســازنده به جای انتقاد می‌تواند سودمند باشد.

انتظار داریم که معلمان گرامی تجربیات آموزشــی عملی خودشــان در زمینه پرورش خلاقیت دانش آموزان در کلاس درس یــا نمونه‌هایی از کاربســت رهنمودهای ارائه شــده در این مقاله را به دفتر مجله ارسال کنند. زیرا آگاهی از تجربیات همکاران عزیز می‌تواند برای رشــد و اعتلای آموزش و پرورش کشــور و رشــد حرفه‌ای تمامی دست اندر کاران تعلیم وتربیت مفید واقع شود.