کودک و شهر سازی، بخش دوم

کودک و مسائل شهرسازی

کودکان در خانواده،‌ مدرسه و فضای عمومی رشد کرده و پرورش می‌یابند. فضای عمومی شهر باید پاسخگوی نیاز کودکان باشد؛ فضایی برای گذران اوقات فراغت مانند زمین‌های بازی،‌ فضایی برای فعالیت پرورشی و فرهنگی مانند کتابخانه مخصوص کودکان و فرهنگسراهای وی‍ژه آنان و فضایی برای دسترسی به محیط طبیعی مانند فضای سبز شهری و خارج شهری. 

بررسی نیازهای کودکان در شهر، نیازمند آشنایی با روان شناسی کودک، و آشنایی با فیزیولو‍ژی و شرایط بدنی آنان است. در عین حال بهترین تضمین برای در نظر گرفتن همه این مسائل،‌ استفاده از نظرات خود کودکان است. در فعالیت‌های پژوهشی امروزه،‌ استفاده از فرایند مشارکتی در برنامه ریزی برای کودکان رواج دارد. کارگاه‌های آموزشی و پژوهشی در کشورهای توسعه یافته به تدریج و در سال‌های اخیر رشد یافته و به صورت گسترده و موثری مورد استفاده قرار می‌گیرد.

آموزش مفاهیم شهروندی به کودکان

روان شناسان می گویند زندگی انسان در حقیقت فرایند یادگیری است. این فرایند از آغاز تولد تا لحظه مرگ ادامه دارد. یادگیری عبارت است از پیدایش تغییر نسبتاً ثابت در رفتار. امروزه در جوامع پیشرفته، حقوق و وظایف شهروندی از اولین اموری است که برای کودکان تبیین و تدریس می‌شود. روش‌های مختلفی برای این منظور پیشنهاد شده است. در بسیاری موارد، آموزش‌ها به صورت عملی و کارکردی است. تشکیل گروه‌های کاری و هنری، انجام و تمرین فعالیت‌های دسته جمعی، دخالت دادن نظر کودکان در تصمیم گیری‌های مرتبط با آن‌ها و بحث مشارکت، فعالیت‌های اجتماعی و توجه به نقش کودکان و نوجوانان در اداره امور از آن جمله‌اند.

در ایران، به تازگی در برخی شهرها تجربه‌های نوینی اجرا شده‌اند. برای مثال طرح شهردار مدرسه یکی از این تجربه‌هاست که از سال ۱۳۷۹ در اهواز اجرا می‌شود. شهردار مدرسه بخشی از ساختار شهرداری است که دانش آموزان در آن با وظایف شهردار، نحوه مکاتبه‌ها در سیستم اداری، وظایف نهادهای اجتماعی و خدماتی، برقراری ارتباط با سایر شهرداران مدارس، ارتباط مستمر با مجریان طرح، برگزاری جلسات با معاونان و اعضای شورای مدرسه و نظارت معاونت‌ها و نظایر آن آشنا می‌شوند.

انتخابات در شرایط آزاد برگزار می‌شود و هر دانش آموزی می‌تواند کاندیدا شود. پس از برگزاری انتخابات ۱۲ نفر برگزیده می‌شوند که ۷ نفر مجموعه شهردار و معاونان او هستند و ۵ نفر اعضای شورای مدرسه. مدرسه و  شعاع ۵۰۰ متری آن یک واحد شهری به شمار می‌آید و در حیطه اقتدار شهردار مدرسه است. شهرداری‌های مناطق هشت گانه اهواز موظف هستند با شهرداران مدرسه در برگزاری برنامه‌ها و جشن‌ها همکاری کنند. از جمله دستاوردهای طرح شهردار مدرسه در اهواز، تمرین فرهنگ شهروندی و پدید آمدن حس مشارکت جویی میان دانش آموزان در مورد مسائلی همچون ترافیک، بهداشت و محیط زیست، فضای سبز و ایمنی بوده است. [۴] 

 فضاهای شهری مناسب برای کودکان

فضای عمومی شهر برای کودکان را می‌توان به صورت‌های مختلفی در نظر گرفت؛ فضای عمومی شهر و محله، مدرسه، خیابان‌ها و معابر عمومی، پارک‌ها، سینما، کتابخانه، فضای ورزشی و مانند آن‌ها از آن جمله‌اند. فضای عمومی شهر در کنار خانه با کودک در تماس است و بخش مهمی از آموزش و پرورش او را بر عهده دارد.

در شهرسازی امروز، به لحاظ نظری هر محله با حوزه عملکردی مربوط به کودکان تعریف می‌شود. مرکز هر محله، یک دبستان است و علاوه بر آن خدمات دیگری مانند پارک محله ای، فضای ورزشی و زمین بازی کودکان نیز در نظر گرفته می‌شود. اما در عمل،‌ در بیشتر موارد این نکات در برنامه‌ها مورد غفلت قرار می‌گیرند. اغلب فضاهای محله‌های شهری برای کودکان تعریف می‌شوند، اما کمتر مورد استقبال و استفاده کودکان قرار می‌گیرند.

شاید مهم‌ترین ویژگی یک فضای عمومی مناسب برای کودکان، تأمین امنیت فیزیکی و روانی کودکان و خانواده آن‌ها باشد.جین جیکوبز معتقد است مهم‌ترین علاقه کودکان در فضای شهری در ایمنی خیابان، تنوع کاربری‌ها، شادابی و سرزندگی شهر خلاصه می‌شود  و با رفع این نگرانی کودکان، نگرانی‌های اصلی تمام جمعیت برطرف خواهد شد. امروزه مشخص شده است که کیفیت فضای کالبدی مختص کودکان، به لحاظ تراکم، اختفا، امکانات و تسهیلات مناسب و سایر مسائل مربوط به این فضاها به شناخت دقیق و کافی کودکان بستگی دارد. دانش روان شناسی کودک در این راه می‌تواند راهگشا باشد.

کودک نخستین ارتباط اجتماعی خود را با مادر سپس پدر و بعدها با برادران و خواهران آغاز می‌کند. به تدریج که بر سن او افزوده می‌شود می‌تواند با کودکان دیگر رابطه اجتماعی برقرار کند. در مرحله نوجوانی فرد می‌کوشد بیش از دوران کودکی از والدین و خانه مستقل شود. ولی هنوز هم احساس می‌کند که استقلال کامل برای امکان ندارد. این دوره، دوران تشکیل گروه‌هاست. مانند گروه‌های هنری، ورزش، تفریحی و مانند آن. گاهی هم نوجوانان دسته‌های کوچکی برای هدف‌های خاص در مدرسه یا محله خود تشکیل می‌دهند. عضویت در گروه به فرد امکان می‌دهد که خود را با دیگران همانند و هماهنگ سازد و افکار و عقاید تازه ای بیاموزد. توجه به این نکات ساده برای برنامه ریزان و طراحان بسیار اهمیت دارد. فضاهای شهری باید آمادگی پرورش افکار و رفتار کودک و نوجوان را داشته باشند و بتوانند به نیازهای اساسی آن‌ها پاسخگو باشند.

 کودک و نیازهای اجتماعی

به طور کلی نیازهای کودکان در سه فضا قابلیت تحقق دارد: فضای خانوادگی، فضای آموزشی و فضای عمومی. فضای عمومی شهر برای کودک عموماً شامل فضای عمومی محله و شهر، فضای بازی و مراکز جمعی فرهنگی و پرورشی (کتابخانه کودک، فرهنگ سرای کودک و مراکز ورزشی) می‌گردد. فضاهای شهری همچنان که برای همگان در دسترس و مورد استفاده هستند، باید برای کودکان نیز قابل بهره برداری و درک باشند.

منظور از رشد و تکامل اجتماعی این است که فرد بیاموزد در یک اجتماع یا فرهنگ زندگی کند، با دیگران همکاری کند و مسئولیت‌هایی را به عهده گیرد. اجتماعی شدن مستلزم آن است که شخص از برخی خواسته‌های خود صرف نظر کند و کارهایی را انجام دهد که خود نمی‌خواهد. بنابراین بسیار مهم است که به کودک قدرت بدهیم که با دیگران همکاری کند، بتواند آنچه را نمی‌داند از دیگران یاد بگیرد، بتواند ناکامی‌های زندگی‌اش را تحمل کند، برخی خواسته‌هایش را برای صلاح جامعه فراموش کند یا به تأخیر بیندازد، آداب و رسوم جامعه را رعایت کند و مسئولیت‌های اجتماعی را بر عهده بگیرد. از سوی دیگر هنگامی که خانواده نتواند نیازهای اساسی کودک خود را تأمین نماید، مسئولان شهر موظف هستند از کودک حمایت کنند. نهادهای اجتماعی حمایت از کودکان (خیریه یا دولتی) یکی از نیازهای اساسی در شهرهای امروز هستند.

 کودک و اوقات فراغت

بهترین روش یادگیری در سنین کودکی،‌ بازی است. شیلر می‌گوید: کودک زمانی به راستی کودک است که بازی می‌کند. بنا به تاکید روان شناسان کودک،‌ موثرترین بازی‌ها در سن پایین،‌ بازی آزاد است. بازی بدون دخالت و قانون گذاری والدین، به صورت خودانگیخته و کاملاً دلخواه و معمولاً بدون هدف تعیین شده.فضای شهری باید پاسخگوی این نیاز کودکان باشد. فضای بازی کودکان،‌ تنها بخشی از فضای مورد نیاز شهری برای آنان است. 

بر اساس ماده ۳۱ اعلامیه جهانی حقوق کودک، بازی و تفریح حق کودکان است. پس ضروری است امکانات و تسهیلات لازم برای فعالیت‌های تفریحی آنان فراهم شود. در بند ۲ همین ماده آمده است: ضروری است مسئولان شهری، فضاهای مناسب و متعددی برای بازی کودکان فراهم نمایند. این مکان‌ها بهتر است به محل سکونت کودکان نزدیک باشند. 

ادامه دارد ...