کودک و شهر سازی، بخش نخست

زندگی کودکان در شهرهای معاصر،‌ زمینه پژوهشی پیچیده و تازه ای را برای سیاستمداران،‌ جامعه شناسان،‌ معماران و برنامه ریزان شهری فراهم آورده است. تغییرات گسترده در میانه قرن بیستم،‌ جنبش مدرنیسم و تبدیل بسیاری از سکونتگاه‌های روستایی و سنتی به شهر و گسترش شهرنشینی و پدیده زندگی کلانشهری،‌ سبب شده است که کودکان امروز در محیط انسان ساخت و به دور از محیط طبیعی متولد شوند و رشد کنند.

رشد هر فرد تابع عوامل ارثی و شرایط محیطی است. ممکن است عوامل وراثتی پایه و طرح رشد را در وضع معینی قرار دهند، اما محیط، طرح و زمینه آن را دگرگون می‌سازد. وقتی شرایط محیط برای تأمین نیازهای اساسی کودک مساعد نیست امکانات ارثی مجال رشد و پرورش پیدا نمی‌کنند. غذا، فعالیت، استراحت، فرصت‌های یادگیری، احساس امنیت و آسایش خاطر در طرح و زمینه رشد کودکان تأثیر می‌گذارند. شهر امروز محیطی است که می‌بایست امکانات وراثتی و استعدادهای کودکان را شکوفا سازد.

دنیا را بزرگسالان اداره می‌کنند و برنامه ریزان هستند که تصمیم می‌گیرند چه فعالیتی در کجا و به چه صورت انجام شود. اما آیا مدیران و برنامه ریزان شهری،‌ به حد کافی به اهمیت و ضرورت توجه به کودکان،‌ مسائل و نیازهای آنان پی برده‌اند؟ شهری که به کودکان خود توجه نکند،‌ نیازهای آنان را درنظر نگیرد،‌ مشکلات سخت افزاری و نرم افزاری آنان را نشناسد،‌ نسل آینده خود را و در نتیجه آینده حیات خود را به مخاطره انداخته است. بی تردید کودکی که از امکان تحصیل،‌ بازی و تغذیه مناسب بی بهره بماند،‌ در آینده به جای کمک به حل مشکلات شهر،‌ خود به مشکلی برای شهر و شهرنشینان تبدیل خواهند شد.

شهرهای امروز برای مردان ساخته می‌شوند. نیاز به کار،‌ مسکن،‌ تفریح و حمل و نقل،‌ برای بزرگسالان مورد توجه هستند. مفهوم برابری در شهر،‌ معطوف به طبقات اجتماعی،‌ درآمدی و سطح زندگی است و نه تنها کودکان که زنان و سالمندان نیز در این میان جایی ندارند. در این پژوهش سعی شده است تا با شناخت نیازهای عمومی کودکان در شهرهای امروز، با تاکید بر نیاز به تفریح و فضای بازی و گذران اوقات فراغت، تجربه‌های کشورهای توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه در این زمینه مورد بررسی قرار گرفته و با شرایط کشورمان مقایسه شود.

 ۳ حقوق کودکان در قوانین جهانی و قوانین ایران

کودک کیست؟

اعلامیه جهانی حقوق کودک، در ماده یک خود کودک را کسی می‌داند که کمتر از هجده سال تمام دارد،‌ مگر آنکه قوانین داخلی کشوری،‌ سن دیگری را مشخص کرده باشد. طبق تعریف قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران،‌ کودک کسی است که بالغ نشده است. همین قانون، سن بلوغ را برای پسران پانزده سال تمام و برای دختران،‌ نه سال تمام تعیین کرده است. [۱]

اعلامیه جهانی حقوق کودک

در سال ۱۹۸۹ میلادی نمایندگان کشورهای جهان در مجمع عمومی سازمان ملل متحد،  پیمان حقوق کودک را تأیید و امضا نمودند و متعهد شدند تا برای تصویب و اجرای آن در کشورهای خود تلاش نمایند. این عهدنامه که به نام کنوانسیون حقوق کودک [۲] معروف است، یک مقدمه و ۵۴ ماده دارد و همه دولت‌ها و مردم جهان را به ساختن دنیایی بهتر برای کودکان تشویق می‌کند. در تاریخ اول اسفند ۱۳۷۲ مجلس شورای اسلامی ملحق شدن جمهوری اسلامی به این کنوانسیون را تصویب کرده است.

اعلامیه جهانی حقوق کودکان به عنوان یک لایحه حقوق بشر برای کودکان شناخته می‌شود و طیف گسترده ای از حقوق اساسی کودکان را تضمین می‌کند. طبق مواد این اعلامیه، کشورهای تصویب کننده آن در قبال اقدامات خود در مورد کودکان پاسخگو خواهند بود. علی رغم تصویب قوانین متعدد حمایت از کودکان و تعمیم مصوبات و کنوانسیون‌های بین المللی به کشور،‌ هنوز به حد کافی و ضرورت،‌ مسائل و دشواری‌های کودکان در برنامه‌ها و طراحی‌های شهری کشور لحاظ نشده است. در کلان شهرهای ما،‌ زندگی و تفریح کودکان، با وجود محدودیت‌ها، در خانواده خلاصه می‌شود. دسترسی به محیط طبیعی و پاک،‌ با دشواری‌هایی همراه است. در محیط شهر و اجتماع نیز به دلایل مختلف،‌ مانند عدم ایمنی، وجود نداشتن فضا و امکانات کافی و مناسب و... حضور مستقل کودکان و حتی تفریح آنان به حد کفایت میسر نیست.

 صندوق بین المللی فوق العاده ملل متحد برای کودکان [۳] (UNICEF)

این نهاد بین المللی در دسامبر سال ۱۹۴۶ تأسیس شده است و زیر نظر شورای اجتماعی و اقتصادی سازمان ملل متحد فعالیت می‌کند. هدف عمده تأسیس این صندوق، مراقبت بهداشتی از کودکان جهان و اجرای برنامه‌های رفاهی برای آنان بوده است.

 شرایط کودکان در کشورهای جهان و در ایران

در این بخش مروری بر مسائل رفاهی و قوانین مربوط به کودک و حقوق کودک در شهر در کشورهای جهان در سه سطح توسعه یافته، در حال توسعه و کمتر توسعه یافته بررسی می‌شود.

  الف) بریتانیا

در بریتانیا کودک کسی است که کمتر از شانزده سال تمام داشته باشد. هر کودک ماهانه مبلغی را از دولت دریافت می‌کند، آموزش برای او رایگان و اجباری است و حق استفاده رایگان از خدمات بهداشتی، پزشکی و حتی بیمارستانی را دارد. برای گذران اوقات فراغت، علاوه بر مدرسه، در هر محله مراکز آموزشی متنوع و متفرقه از سوی شهرداری ایجاد شده است. درون هر محله، کتابخانه، فضای ورزشی، محل پیاده روی و فضای سبز در نظر گرفته شده است. همچنین سازمان‌هایی در سطح محله از سوی شهرداری کلان شهرها تأسیس شده، که در زمینه‌های مختلفی فعالیت می‌کنند. مانند انجمن‌های محلی ورزشی، آموزشی، خانه داری و غیره. 

  ب) آلمان

در آلمان افراد کمتر از هجده سال کودک به شمار می‌آیند. ایجاد و ارائه خدماتی مانند مهد کودک، فضای بازی کودکان، پارک و تاسیسات تفریحی دیگر، بر عهده شهرداری‌ها است. هزینه ارائه این خدمات به صورت عوارض از شهروندان دریافت می‌شود.

 ج) کانادا

در کانادا مدیریت شهری به واسطه شوراهای محله ای و شهری و ناحیه ای صورت می‌گیرد. این شوراها بر امور مختلف مربوط به مردم نظارت می‌کنند. کودکان تا سن هجده سالگی از کمک‌های ماهانه تأمین اجتماعی بهره مند هستند. در هر محله، مهد کودک و کودکستان معمولاً در مرکز محله ایجاد می‌شود. در بیشتر ایالت‌های این کشور، وزارتخانه و یا سازمانی به عنوان وزارت کودکان و خانواده‌ها وجود دارد.

 د) هندوستان

جمعیت شهرنشین در هند بین سال‌های ۱۹۹۱ تا ۲۰۰۱ حدود ۳۱ درصد رشد داشته است و پیش بینی می‌شود تا سال ۲۰۲۵ جمعیت شهر نشین این کشور به رقم ششصد و شصت میلیون نفر برسد. در شهرهای هندوستان، نهادهای محلی بر شرایط بهداشتی و آموزشی کودکان نظارت می‌کنند. جمعیت حاشیه نشین و کم درآمد در شهرهای بزرگ، سهم نسبتاً بالایی را تشکیل می‌دهد، این موضوع موجب می‌شود که تراکم جمعیتی در خانوار و در سطح محله بسیار بالا باشد. با این همه، آموزش برای کودکان تا پایان دوره ابتدایی رایگان می‌باشد. وضعیت نابسامان اقتصادی خانوادهها موجب می‌شود کودکان در سنین پایین مجبور به کار و کسب درآمد باشند، این موضوع در سال‌های اخیر توجه دولت فدرال و حتی برخی فعالان حقوق کودک در سطح جهانی را برانگیخته است.

 ه) مصر 

در سال ۱۹۹۸ حدود ۴۵ دصد مردم مصر ساکن شهرها بوده‌اند و رشد شهر نشینی در این کشور در حدود ۲٫۱ درصد تخمین زده می‌شود. قاهره، پایتخت مصر، با ۱۰٫۵ میلیون نفر جمعیت بزرگ‌ترین شهر افریقاست. حدود سه چهارم از کودکان زیر پنج سال در قاهره، در محله‌های با تراکم بالا و یا حاشیه شهر زندگی می‌کنند. سطح بهداشت کودکان در بسیاری از این محله‌ها پایین ارزیابی شده است. در بسیاری از محله‌های حاشیه ای در قاهره، زندگی روستایی جریان دارد. در مصر، اولویت نخست دولت در قبال کودکان شهری، ارتقا سطح سلامت و بهداشت و تأمین نیازهای اولیه مانند آب سالم می‌باشد. به تبع این کمبودها، سطح آموزش و توجه به تفریح در این کشور بسیار پایین خواهد بود.

و) شرایط کودک در ایران

همانطور که گفته شد طبق قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران، پسران کمتر از ۱۵ سال و دختران کمتر از ۹ سال کودک شناخته می‌شوند. طبق اصل سی‌ام قانون اساسی دولت موظف است برای همگان تا پایان دوره متوسطه شرایط و لوازم آموزش و پرورش رایگان را مهیا کند. و طبق قانون کار، به کار گماشتن کودکان کمتر از پانزده سال، ممنوع است. در کلان شهرهای ایران، حقوق کودکان دچار نقص‌های بسیاری در زمینه اجرایی است. نمونه‌های بسیاری در سطح شهرها قابل مشاهده است: دستفروشی، تکدی گری، بزه کاری و... .

به لحاظ تاسیسات و تسهیلات اجتماعی نیز کودکان همانند سایر اقشار جامعه دچار کمبودهایی هستند. اشکال در مکان یابی مهد کودک و کودکستان‌ها و همچنین دبستان‌ها، تفاوت‌های عمده میان ظاهر و امکانات مدارس در نواحی مختلف، فقدان امکانات تفریحی کافی در سطح شهر و محلات، استاندارد و ایمن نبودن فضاهای موجود، عدم امنیت کافی در سطح معابر عمومی و آلودگی‌های دیداری و شنیداری  برای کودکان بخشی از مشکلات موجود در همه کلان شهرهای ایران هستند. 

ادامه دارد ...