لکنت در دوره رشد زبانی کودکان و راه درمان آن با آواورزی

به گفته اهود یاایری استاد دانشگاه الینویز امریکا، لکنت زبان در هیچ فردی تصادفی و بدون علت نیست. بخشی از عوامل لکنت، مغزی یا هیجانی و عاطفی و لحظه‌ای مانند ترسیدن از چیزی است، اما بسیاری از عوامل لکنت، زبانی است. گونه‌ای از لکنت در کودکان بین سن 2 تا 4 سالگی دیده می‌شود که شایع‌ترین گونه لکنت است. این گونه لکنت همزمان با دوره رشد زبانی کودک رخ می‌دهد. از این رو ویژگی‌های خود را دارد. در این دوره کودکان در وضعیت انفجار رشد زبانی قرار دارند. کودکان در این دوره چنان مستعد یاد گرفتن زبان هستند که ماه به ماه وضعیت رشد زبانی آن‌ها به شکل محسوسی قابل مشاهده است. اگر کودک دو ساله بین 150 تا 300 واژه را می‌تواند به کار ببرد دو سال بعد از این یعنی در 4 سالگی، چندین برابر این واژه‌ها را می‌شناسد و به کار می‌برد. در این دوره از رشد زبانی، طبیعی است که بسیاری از کودکان درگیر لکنت می‌شوند که این لکنت بیش از این که ریشه فیزیولوژیکی داشته باشد، یا برآمده از ترس و هیجان باشد، ناشی از روند رشد شتابان شناخت زبان است. هنگامی که کودکی 3 ساله با دیدن یک روباه در یک فیلم یا در یک کتاب تصویری با هیجان می‌خواهد درباره روباه چیزی بگوید و هنگام رانش این واژه می‌گوید: لو لو لو باهه ، این کودک درگیر دو پدیده است. نخست این که او هنوز رانش واکی مانند « ر » را به درستی نیاموخته یا دستگاه گویایی و به ویژه عضله نوک زبانی او برای رانش واک « ر » آماده نیست و دیگر این که با دیدن روباه هیجان زده شده و در این میان نه تنها واک « ر » را نمی‌تواند به درستی بر زبان براند که دچار لکنت زبانی هم می‌شود. این همزمانی لکنت و بدرانشی را در مطالعات آسیب شناسی زبانی، «نارسایی واجی- لکنتی» می‌گویند. 

در سایت آموزک بخوانید: لکنت زبان در کودکان: علل، پیشگیری و درمان

پژوهشگران در رخ دادن این وضعیت‌ها، روی پنج متغیر زبانی تاکید دارند:

- نخست جنبه‌های واجی زبانی که کودک به کار می‌برد

- دوم مکان یا وضعیتی که لکنت در آن رخ می‌دهد. مانند دیدن فیلم یا کتاب تصویری

- سوم ، پیچیدگی زبانی که کودک درگیر آن می‌شود. یعنی زبان و موضوع آن فراتر از حد رشد کودک است

- چهارم، توان استفاده کودک در به کاربردن زبان در موقعیت‌های گوناگون که به آن پراگماتیسم زبانی می‌گویند

- و پنج ام، حد و اندازه مهارت‌های زبانی کودک. برخی از کودکان در محیط‌های سرشار از گفت و گوهای زبانی هستند و برخی کودکان به ناگهان در این محیط‌ها قرار می‌گیرند. این محیط‌های ناگهانی می‌توانند سبب لکنت و بدرانشی زبانی در کودکانی شود که مهارت‌های زبانی کم‌تری دارند.

در سایت آموزک بخوانید: رشد زبانی در کودکان

با توجه به این که این گونه لکنت زبان بیش از هر عاملی برآمده و ناشی از رشد شتابان زبانی در کودکان است، به راستی چه راه‌هایی برای درمان و بهبود آن وجود دارد؟ برخی از والدین چنان نگران می‌شوند که به سرعت به دنبال یافتن یک داروی معجزه گر می‌گردند. برخی نیز به راه‌هایی دیگر مانند رفتن به سوی گفتار درمانگران هدایت می‌شوند. نکته مهم‌تر این است که گاهی والدین این اختلال را دوگانه می‌بینند. یعنی لکنت را یک پدیده مجزا و بدرانشی را هم پدیده‌ای دیگر درک می‌کنند و به دنبال راه حل‌های جداگانه برای هریک از آن‌ها هستند. 

اما نکته مهم این است که نقش خود والدین در این میان چیست؟ آیا آن‌ها خودشان نمی‌توانند برای بهبود این وضعیت‌ها کاری کنند؟ برای نمونه یکی از پدیده‌هایی که در میان والدین رایج است، و به چشمان خود شاید هر روزه شاهد آن هستند، هیجان کودک در هنگام بیان یک جمله کمی پیچیده‌تر است. در این وضعیت کودکان درگیر رفتاری هیجانی می‌شوند که برخی پژوهشگران به آن جلو افتادن مغز از دهان می‌گویند. یعنی مغز به طور کامل می‌داند چه می‌خواهد بگوید اما زبان و دهان یا دستگاه گویایی برای بیان آن همراه با مغز کودک نیستند. 

این وضعیت‌ها که بسیار در کودکان این گروه سنی دیده می‌شود آیا بدون راه حل است؟ بررسی‌های گسترده دانشگاهی و کلینکی در کشورهای پیشرفته نشان می‌دهد، هنگامی که با این کودکان کار آواشناسی یا بیداری آوایی و بیداری واجی شده است، بسیاری از دشواری‌هایی که به ظاهر حل نشدنی بودند، پشت سر گذاشته شدند. برای همین نیاز است که این خانواده‌ها با پدیده‌هایی مانند بیداری آوایی و بیداری واجی در کودکان بیش از گذشته آشنا شوند. و اگر نیاز بود با کودکان خود در این دوره سنی کارهای بیداری آوایی انجام دهند.

 کودکانی که در دوره رشد 2 تا 4 سالگی درگیر لکنت‌هایی این چنین می‌شوند، بیش از این که نیاز به کار گفتار درمانی کلینیکی داشته باشند، نیاز دارند که در محیط غنی از گفتار یا گفت‌وگو قرار بگیرند و با آن‌ها کار آواورزی شود. 

خرید بسته آواورزی با سی‌بی‌لک

در سه دهه گذشته در جهان پیشرفته در بستر سواد شکوفایی که سوادآموزی زبانی برای کودکان صفر تا سال‌های پیش دبستان یعنی 6 سالگی است، واحدها یا کتاب‌ها و رسانه‌هایی تهیه شده است که به بیداری آوایی و بیداری واجی آن‌ها کمک می‌کند. بخش محوری سواد شکوفایی، برخلاف آن چیزی که برخی از مردم می‌پندارند، سواد خواندن و نوشتن نیست، بلکه آمادگی برای درست شنیدن و درست سخن گفتن است. این نکته به ویژه در جامعه ایران که برنامه سواد شکوفایی در آن جایی ندارد به خوبی دیده می‌شود. با کودکانی که درگیر رشد زبانی هستند، کار آواورزی نمی‌شود و آن‌ها نیز در هنگامی که در برابر وضعیت‌های ویژه مانند نشست‌های کتاب‌خوانی یا بلندخوانی قرار می‌گیرند، از ترس این که دچار لکنت شوند، خاموش می‌مانند و سخن نمی‌گویند. 

خرید کتاب سواد شکوفایی – از پژوهش تا عمل – چه‌گونه کودکان با سواد می‌شوند؟

اکنون با چرخش بنیادین در مفهوم سوادآموزی، که یک بخش مهم آن سواد شکوفایی یا سواد مهارت‌های درست شنیدن، درست سخن گفتن، درست دیدن، درست فکر کردن است، نیاز است که خانواده‌هایی که کودکانی در دوره سنی 2 تا 4 سالگی دارند، با کودکان خود کارهای آواشناسی یا آواورزی کنند. والدینی که برای کودکان خود کتاب می‌خوانند و آن‌ها را درگیر با ادبیات کودکان می‌کنند به خوبی می‌دانند که کودکان‌شان از نظر توانایی زبانی مهارت‌های زبانی شنیداری و گفتاری بهتری از گروه کودکانی دارند که از ادبیات کودکان محروم هستند. برای نمونه خواندن یک ترانه متل برای کودک می‌تواند بخشی از برنامه آواورزی با او باشد.

لی‌لی، لی‌لی حوضک
گنجیشکه اومد آب بخوره افتاد تو حوضک
این یکی درش آورد
این یکی آبش داد
این یکی نونش داد
این یکی گفت: کی هلش داد؟
این یکی گفت: منِ منِ کله گنده

خرید مجموعه متل‌ها

ظرفیت‌هایی که همین متل کوتاه برای آواورزی با کودکان خردسال دارد، از نام آوای « لی لی » شروع می‌شود تا ریتم، قافیه و بازی‌های جنبشی حرکتی در آن ادامه می‌یابد. به راستی کدام متن یا سخن کدام گفتار گفتاردرمانگری می‌تواند جایگزین ظرفیت‌های نهفته در این متن‌ها شود؟ کاربرد ترانه متل‌ها برای کارهای زبان آموزی و آواورزی مربوط به امروز و دیروز هم نیست. هزاران سال است که مادران می‌دانند که برای زبان آموزی به کودکان خود باید برای آن‌ها ترانه بخوانند. حتا در نهاد لالایی‌ها، گونه‌ای زبان آموزی است. لالایی‌ها و ترانه متل‌ها، تنها واژگان را به کودک نمی‌آموزند، بلکه ریتم، و نوای زبانی را که شامل زیر و بم، کشش‌ها و آهنگ زبان گفتاری است، به کودک می‌آموزند. در حقیقت در این بستر، آموزشی وجود ندارد، بلکه کودک خود از محیطی که چنین سرشار از فضای زبانی است، این‌ها را خود یاد می‌گیرد. 

در سایت کتابک بخوانید: کتاب‌خوانی برای کودکان؛ هفده دلیل در اهمیت کتاب‌خوانی و آغاز کردن آن

به همین دلیل، والدینی که با لکنت‌های دوره رشد زبانی کودک خود روبه رو می‌شوند، پیش از هرکاری بهتر است که خود را درگیر کارهای آواورزانه کنند. بی‌گمان نتیجه این کار برای خود آن‌ها نیز شگفت انگیز خواهد بود.