درمان تنبلی چشم (Amblyopia) در کودکان

تنبلی چشم یا آمبلیوپیا (Amblyopia)، یک بیماری نسبتاً شایع در میان کودکان امروزی است. والدین نگران ابتلای فرزندشان به این بیماری هستند. از طرفی والدین کودکان مبتلا نیز اضطراب زیادی درباره‌ی ادامه‌ی زندگی فرزندان خود دارند. باید گفت که این بیماری اساساً خطرناک نیست و درمان ساده‌ای نیز دارد. فقط به خاطر درمان‌های ویژه‌ی آن، ممکن است کودکان آزرده شوند و در بین دوستان و همسالان خود را دچار ضعف جدی ببینند. گذاشتن چشم بند یا فیلترهای ویژه‌ی این اختلال، ممکن است کودکان را-خصوصا کودکانی که دارای زمینه‌هایی از اختلال شخصیت اضطرابی هستند - دچار کاهش اعتماد بنفس و انزوا نماید. که این انزوا سرآغاز بیماری‌های جدی‌تری مانند افسردگی است. ولی خود بیماری، چندان نگران کننده نیست و درمان‌پذیر است.

درمان تنبلی چشم به سه عامل بستگی دارد:

• سنی که در آن تنبلی چشم به وجود آمده است.
•  مدت‌زمانی که از ایجاد تنبلی چشم گذشته است.
• زمان شروع درمان تنبلی چشم کودک.

هرچه شروع تنبلی چشم زودتر باشد-یعنی نزدیک به زمان تولد باشد- درمان دشوارتر است. چرا که عامل وراثت در آن بیشتر اثر دارد. از طرفی هرچه این بیماری در سن پایین‌تری رخ دهد، زمان اثرگذاری بر بینایی فرد بیشتر و همچنین فرصت بیشتری برای تخریب بینایی او داشته است. برای مثال اگر تنبلی چشم فرد در سن 6 سالگی تشخیص داده شود، یکی از عوامل مهم تعیین کننده‌ی میزان آسیب این بیماری بر چشم‌هایش ، این است که از چه سنی شروع شده است.

شروع درمان تنبلی چشم در دوران کودکی - زمانی که ارتباطات پیچیدهٔ بین چشم و مغز در حال شکل گیری است- بسیار مهم است. بهترین نتایج، زمانی حاصل  می‌شود که درمان قبل از 7 سالگی شروع شود، اگرچه نیمی از کودکان بین 7 تا 17 سال به درمان پاسخ می‌دهند.

به طور کلی، آگاهی والدین و همکاری آن‌ها با متخصصان عامل بسیار مهمی در درمان این اختلال است. والدین باید بدانند که دوران کودکی تنها زمان دستیابی به درمان کامل است و در صورت از دست دادن آن، این فرصت طلایی برای همیشه از دست رفته است. همچنین  والدین باید صبور باشند و انتظار بهبودی سریع را نداشته باشند.

 بنابراین میزان تأثیر تنبلی چشم بر بینایی کودک، نوع درمان تجویزی را از طرف پزشک تعیین می‌کند. این درمان‌ها شامل موارد زیر هستند:

1. عینک یا لنز:  عینک یا لنزهای تماسی می‌توانند مشکلاتی مانند نزدیک‌بینی، دوربینی یا آستیگماتیسم را که منجر به تنبلی چشم می‌شوند، اصلاح کنند. با اصلاح عیوب انکساری چشم دچار بیماری، مغز از هر دو چشم به یک میزان پیام دریافت می‌کند. بنابراین تنبلی چشم رخ نمی‌دهد و یا ادامه پیدا نمی‌کند.
2. چشم‌بند:  به کودک توصیه می‌شود که برای تقویت چشم تنبل، دو تا شش ساعت در شبانه روز، چشم سالمش را با یک چشم بند ببندد. این کار باعث وادار شدن چشم تنبل به فعالیت و بهبود تدریجی آن می‌شود. دوره زمانی بستن چشم در کودکان متفاوت و نسبتاً طولانی و از چند هفته تا چند ماه است که این دوره را متخصص تعیین می‌کند. هر چه میزان تنبلی بیشتر باشد، مدت زمان بستن چشم سالم بیشتر خواهد بود. با توجه به میزان تنبلی چشم، مدت زمان بستن بین 2 تا 6 ساعت در روز متغیر است . تحقیقات نشان می‌دهد که بستن بیش از 6 ساعت، اثر مطلوبی بر چشم ندارد و علاوه بر کاهش میزان همکاری کودک، گاهی باعث تنبلی در چشم سالم نیز می‌شود، بنابراین  والدین باید مطابق دستور متخصص عمل کنند و نباید سعی کنند که چشم سالم را بیشتر از زمانی که پزشک تشخیص داده است، بسته نگه دارند.

در طی مدت درمان نیز در فواصل مشخص، باید چشم کودک را متخصص معاینه کند، زیرا ممکن است نیاز باشد که مدت زمان بستن تغییر داده شود. لازم به ذکر است که با توجه به اینکه عود تنبلی چشم در اکثر مواقع بدون علامت است، مراجعه منظم به متخصص و رعایت دقیق دستوراتش پس از درمان، تا سن 10 سالگی ضروری است.

از آن‌جا که استفاده از چشم‌بند برای کودک ناخوشایند است، موارد زیر در این زمینه به والدین توصیه می‌شود:

• برای بستن چشم کودک، او را مجبور نکنید و از جملات و کلمات مثبت استفاده کنید.
• برای تعیین زمان بستن و باز کردن چشم، از یک زمان‌سنج استفاده کنید تا از نظر کودک زمان‌سنج، موجودی بد تلقی شود، نه والدین. در واقع نگاه منفی کودک معطوف به زمان‌سنج جلب می‌شود که چرا زودتر زنگ برداشتن چشم بند را نمی‌زند ؟!
• بازی کردن در هنگام بستن چشم، ضمن سرگرم کردن کودک و تحمل بستن چشم، دید نزدیک او را نیز تحریک می‌کند و سبب تقویت اثر بستن چشم می‌شود.
• توجه کنید زمانی که چشم کودک بسته است، باید از بازی‌هایی که احتمال سقوط یا خطر برای کودک هست  (مثل بازی‌های دویدنی) پرهیز کند. همچنین آن‌چه در اینجا مهم است، حمایت کردن از کودک است و حتی باید برای کاری که انجام می‌دهد، پاداشی نیز در نظر گرفته شود.
• در زمان بستن چشم‌ها، کودک را به مهمانی یا به جایی نبرید که توجه اطرافیان یا دوستان به او جلب شود، زیرا باعث افزایش اضطراب کودک و کاهش همکاری او می‌شود و از ادامه درمان سر باز می‌زند.
• چنانچه کودک به مهد می‌رود، با مربی او صحبت کنید تا در مهد با کودک رفتار مناسبی داشته باشد و سایر بچه‌ها نیز توجیه شوند. به این ترتیب، ساعات حضور کودک در مهد برای او به صورت عادی طی می‌شود؛ در غیر این صورت، در زمان حضور کودک در منزل، چشم او را ببندید.
• برای کودکانی که سن بیشتری دارند، موضوع را به شکل ساده و قابل فهم توضیح دهید.
•  از پوشش‌های چشمی زیبا استفاده کنید.

بعضی از پوشش‌ها، پوست کودک را تحریک می‌کند. حساسیت پوستی کودک را با تدابیر زیر به حداقل برسانید:

• از گاز استریل در زیر پوشش چشمی استفاده کنید، به طوری که وسیع‌تر از پوشش باشد.
•  از پوشش چشمی ضدحساسیت استفاده کنید.
• با متخصص مشورت کنید.
• یادتان باشد که پوشش چشمی را هیچ‌گاه روی عینک نبندید.
• فیلتر بانگرتر(Bangerter filter): این فیلتر، یک ابزار مسطح مخصوص است که روی چشم فرد و یا عینکش قرار می‌گیرد. این فیلتر چشم قوی‌تر را می‌پوشاند و با تار کردن دید چشم قوی‌تر، به تحریک چشم ضعیف‌تر برای فعالیت کمک می‌کند.

نمونه‌ای از فیلتر Bangerter که روی چشم قوی فرد مبتلا به تنبلی چشم قرار گرفته است.

نمونه‌ای از فیلتر Bangerter که روی عینک و در سمت چشم قوی‌تر نصب می‌شود.

1. قطره‌ی آتروپین (Atropine): وقتی این قطره به چشم قوی‌تر فرد ریخته می‌شود، می‌تواند برای دقایقی به طور موقت دید آن را تار کند. این قطره برای استفاده در تعطیلات پایان هفته و یا به صورت روزانه استفاده می‌شود و جایگزین خوبی برای چشم بند و فیلتر Bangerter است. از آنجا که کودک استفاده از این وسایل را دوست ندارد، از استفاده از قطره‌ی آتروپین استقبال می‌کند. عوارض جانبی این قطره، افزایش حساسیت چشم به نور و سوزش چشم است.
2. عمل جراحی: عمل جراحی در برخی موارد مانند افتادگی پلک و آب مروارید کاربرد دارد. در موارد مقاوم به درمان نیز-مانند اصلاح نشدن چشم دچار تنبلی با مواردی که گفته شد- پزشک ممکن است برای کودک عمل جراحی تجویز کند.
3.  انجام تمرینات چشمی: انجام تمریناتی مانند نقاشی کردن، بازی با خط و نقطه، استفاده از بازی‌های کامپیوتری، پرتاب توپ به سوی هدف تعیین شده، کتاب خواندن، خمیربازی و بریدن اشکال، در کنار سایر روش‌های درمانی، می‌تواند بر بهبود دید کودک اثر بگذارد و درمان آن را تسریع کند.

در اینجا چند مورد از تمرینات چشمی آورده شده است:

• نقاشی کردن برای درمان تنبلی چشم

اگر کودک برای نقاشی کردن از مداد قرمز استفاده کند یا در صفحه‌های شطرنجی نقاشی کند و دقت کند که رنگ‌ها از اطراف خانه‌های شطرنجی بیرون نزند، تأثیر بیشتری در بهبود دید ‌می‌گذارد.

نقاشی با آبرنگ نیز بسیار مؤثر است. ضمناً، بهتر است که کودک یک‌بار با چشم تنبل و یک‌بار با چشم سالم (بستن چشم مقابل) نقاشی کند، سپس نقاشی‌ها را با یکدیگر مقایسه و سعی کند که با چشم تنبل همانند چشم سالم کار کند.

• بازی خط و نقطه و بالا بردن توانایی چشم

اگر بیمار به نقاشی کردن علاقه ندارد، بهتر است به او تمرینات خط و نقطه بدهیم. با وصل کردن نقطه‌ها به یکدیگر با چشم تنبل، توانایی آن چشم بیشتر می‌شود. بهتر است این کار با مداد قرمز انجام شود.

بازی نقطه و خط

• استفاده از بازی‌های کامپیوتری در درمان تنبلی چشم

در این روش، بهتر است که کودک در بازی، امتیازهایی را که با چشم سالم و چشم تنبل خود به دست آورده است، با یکدیگر مقایسه کند و بتواند با انجام تمرین‌های زیاد، امتیازهای دو چشم را برابر کند.

• پرتاب توپ به سوی هدف راهی دیگر برای درمان تنبلی چشم

پرتاب هدفمند نیز تمرین مؤثری است. برای این تمرین چندشی توخالی، مثل جعبه، تابه، قابلمه و کاسه را روی زمین، بر روی یک خط و با فاصله چند سانتی‌متر از یکدیگر قرار دهید. سپس از کودک بخواهید درون آن‌ها توپ بیندازد.

برای این کار می‌توان از توپ پینگ‌پنگ یا هر توپ کوچک و بی‌خطر دیگری استفاده کرد. استفاده از انواع توپ‌های قرمزرنگ می‌تواند در کوتاه‌کردن دوره درمان مؤثر واقع شود.

• کتاب خواندن و مقابله با تنبلی چشم

با کودکتان کتاب بخوانید و اگر نمی‌تواند کتاب بخواند، کتاب‌های بدون کلمه را با هم ورق بزنید، آن‌ها را به کودک نشان دهید و دقت او را به اَشکال جلب کنید.

فعالیت‌های که ذکر شد، ضمن تحریک بینایی کودک باعث می‌شود که زمان‌های بستن چشم برای کودک راحت‌تر بگذرد.

برای اکثر کودکان مبتلا به تنبلی چشم، درمان مناسب،بینایی آن‌ها را در عرض چند هفته تا چند ماه بهبود می‌بخشد. درمان ممکن است از شش ماه تا دو سال طول بکشد. و در این مدت،  کودک و والدینش باید با حوصله درمان‌های تجویز شده را ادامه دهند.

جمع بندی

تنبلی چشم یا آمبلیوپیا (Amblyopia)، در زمان کودکی بروز می‌کند. چشم کودک مبتلا در این دوره، دید طبیعی ندارد. این امر می‌تواند به علت‌های مختلف مثل عیوب انکساری (دوربینی، نزدیک بینی، آستیگماتیسم) یا انحراف چشم (لوچی یا استرابیسم) یا عدم شفافیت مسیر (آب مروارید، زخم قرنیه، افتادگی پلک) بروز کند در هر صورت این اشکال معمولاً در یکی از چشم‌ها پیش می‌آید و چون مغز همواره بهترین تصویر را انتخاب می‌کند، تصویر چشم سالم را انتخاب کرده و از آن استفاده می‌نماید و این باعث می‌شود که چشم بیمار ویا تنبل غیرقابل استفاده بماند و به مرور دیدش بدتر شود تا جایی‌که شاید موجب کوری چشم بیمار شود. برای همین به این حالت تنبلی چشم می‌گویند و چون بدن کودکان خاصیت ترمیم‌پذیری بالایی نسبت به بزرگسالان دارد، باید این عارضه خیلی زود در سنین قبل از دبستان تشخیص داده شود تا به اصلاح آن اقدام کنند که معمولاً نتایج بسیار خوب و سریع به‌دست می‌آید .

تشخیص تنبلی چشم کار آسانی نیست، زیرا تا زمانی که کودک مشکل واضحی نداشته باشد و یا دچار انحراف واضح چشمی نشود، والدین متوجه مشکل بینایی فرزندشان نخواهند شد. چشم پزشک نیز تنبلی چشم را بر اساس اختلاف قدرت بینایی بین دو چشم یا ضعف بینایی هر دو چشم تشخیص می‌دهد. اندازه‌گیری قدرت بینایی در کودکان کم سن، کار مشکلی است و چشم پزشک باید به وسیله روش‌های خاص از جمله بررسی چگونگی تمرکز و تعقیب کردن اشیا توسط یک چشم در حالی که چشم دیگر پوشانده شده، قدرت بینایی کودک را تخمین بزند.

معمولاً هر چه سن کودک کمتر باشد، اثربخشی درمان بیشتر خواهد بود. پس از ۸ سالگی، احتمال بهبود بینایی به طور قابل توجهی کاهش می‌یابد ولی درمان هنوز هم می‌تواند مؤثر باشد.

دو روش اساسی برای درمان تنبلی چشم وجود دارد:

• برطرف کردن یک مشکل اساسی در چشم. که برای این کار مثلاً آب مروارید کودک با جراحی درمان می‌شود و یا برای درمان عیوب انکساری به او عینک داده می‌شود و...
• به کار انداختن چشم مبتلا به تنبلی برای تکامل بینایی. برای این کار نیز ابزارها و تمریناتی وجود دارد که طی آن چشم قوی بسته و چشم ضعیف وادار به فعالیت می‌شود تا  بینایی را به حد  درست و کامل برساند.

برخی منابع

1- Orienting of covert attention by neutral and emotional gaze cues appears to be unaffected by mild to moderate amblyopia

نویسنده: Amy Chow(آمی چو)، استاد دپارتمان بینایی سنجی دانشگاه واترلوی کانادا، و همکاران. سال انتشار: 2021

2- Knowledge and attitudes regarding amblyopia among parents in Jeddah, Saudi Arabia: a cross-sectional study

نویسنده: Ahmed Basheikh(احمد باشیخ)، استاد دپارتمان بینایی سنجی دانشگاه ملک عبدالعزیز عربستان سعودی، و همکاران. سال انتشار: 2021

3- Current Management of Amblyopia with New Technologies for Binocular Treatment

نویسنده: Sandra Boniquet-Sanchez(ساندرا بانیگت-سانچز)، استاد دپارتمان چشم پزشکی دانشگاه بارسلون اسپانیا، و همکاران. سال انتشار: 2021

4- Altered Effective Connectivity of Children and Young Adults with Unilateral Amblyopia: A Resting-State Functional Magnetic Resonance Imaging Study

نویسنده: Peishan Dai(پیشان دای)، استاد سرگرمی‌های کامپیوتری کودکان دانشگاه شانچای چین، و همکاران. سال انتشار: 2021