تنبلی چشم (Amblyopia) در کودکان و راه‌های تشخیص آن
تنبلی چشم یک نوع بیماری بر اثر اختلال رشد کودک و در واقع حاصل رشد غیر طبیعی بینایی در نوزادی و اوایل کودکی است. در این بیماری، مغز بر دریافت اطلاعات بینایی بر یک چشم تمرکز می‌کند زیرا در تجزیه و تحلیل اطلاعات همزمان هر دو چشم ناتوان است. بنابراین یک چشم که مغز سعی در حذف آن دارد، به درستی تحریک نمی‌شود و سلول‌های عصبی مسئول بینایی در آن، به درستی تکامل نمی‌یابند. در واقع این بیماری یک مشکل تکاملی در عصب متصل کننده چشم به مغز است و خود چشم در ابتدا مشکلی ندارد و تنبل نیست. بنابراین اصطلاح «تنبلی چشم» گمراه کننده است.
این بیماری معمولا یک چشم و در برخی موارد نادر می‌تواند هر دو چشم کودک را نیز درگیر کند. تنبلی چشم یا آمبلیوپیا، عامل اصلی کاهش بینایی در دوره‌ی کودکی است و اگر درمان نشود، ممکن است علاوه بر تغییر اختلال دید کودک از حالت خفیف به شدید، تا سنین بزرگسالی نیز ادامه یابد.
در کشور آمریکا، تنبلی چشم تقریبا ۲ درصد از کل کودکان این کشور را درگیر می‌کند و شایع‌ترین عامل نابینایی جزئی یا کلی در یک چشم به شمار می‌آید. این بیماری در دوران کودکی و معمولا بین سنین 6 تا 9 سالگی شروع می‌شود و طبق نظر متخصصان، شناسایی و درمان آن قبل از 7 سالگی، احتمال اصلاح کامل بینایی را در فرد افزایش می‌دهد.
علت‌های تنبلی چشم کودکان
هر عاملی که دید کودک را برایش مشکل کند و باعث شود که تجزیه و تحلیل داده‌های رسیده از چشم برای مغز دشوارتر گردد، می‌تواند باعث تنبلی چشم شود. این عوامل شامل موارد زیر هستند:
1- تنبلی چشم انکساری: شایع‌ترین نوع تنبلی چشم در کودکان، تنبلی چشم انکساری است. عیوب انکساری چشم، شامل نزدیک بینی، دوربینی و آستیگماتیسم چشم است. برای ایجاد دید طبیعی، قرنیه (بافت جلوی چشم) و عدسی چشم، باید امواج نور را دریافت و بر روی پرده‌ی شبکیه متمرکز کنند تا تصویر شی توسط عصب بینایی به مغز ارسال شود. اگر تصویر شی بر روی پرده شبکیه تشکیل نشود، دید فرد تار خواهد شد. این اختلال زمانی اتفاق می‌افتد که کودک، با عیب انکساری بالا (کاهش دید و یا تاری) در یک چشم متولد می‌شود، به عنوان مثال، یک چشم ممکن است نزدیک بینی یا دوربینی قابل توجهی داشته باشد، در حالی که چشم دیگر این‌گونه نیست. یا ممکن است یک چشم آستیگماتیسم نسبتا زیادی داشته باشد و چشم دیگر از این نظر سالم باشد. از آن‌جا که این اختلالات باعث ایجاد تجربه‌ی بصری غیرطبیعی در اوایل زندگی فرد می‌شود، مغز ترجیح می‌دهد دریافتی‌های خود را بیشتر از چشم سالم او داشته باشد. بنابراین چشمی که دچار عیوب انکساری باشد در نهایت، مبتلا به تنبلی چشم می‌شود.
2- استرابیسم (لوچی): عامل استرابیسم، عدم تعادل در فعالیت ماهیچه‌هایی است که موقعیت چشم‌ها را مشخص می‌کند. به دیواره‌ی خارجی هر چشمی، شش عضله چسبیده است که مسئولیت کنترل حرکات چشم را به عهده دارند. در هر چشم، دو عضله چشم را به سمت راست یا چپ می‌برند. چهار عضله دیگر مسئولیت حرکت چشم به سمت بالا و پایین و یا کنترل حرکات مورب چشم را بر عهده دارند. برای تمرکز هر دو چشم بر روی یک شی مشخص، لازم است تمامی عضلات چشم با یکدیگر و با عضلات همکار چشم مقابل، هماهنگ باشند عدم تعادل و هماهنگی بین عضلات دو چشم، باعث می‌شود که چشم‌ها به سمت داخل یا بیرون بروند و هماهنگی بین آن‌ها مختل شود.. بنابراین ممکن است اطلاعات حسی که از طرف چشم‌ها به مغز می‌رسد اشتباه باشد. به گونه‌ای که کودک هر چیزی را دوتا می‌بیند و یا در تشخیص فاصله‌ها و اندازهٔ اشیا دچار اختلال می‌شود. در نتیجه، مغز تصویر چشم سالم‌تر را تشخیص داده و تصویر چشم ضعیف تر یا آمبلیوپیک را حذف می‌کند. تقریبا نیمی از کودکان دچار استرابیسم، دچار تنبلی چشم نیز می‌شوند.
3- محرومیت چشمی: گاهی ممکن است کودک با اختلالی در یک چشم خود به‌دنیا بیاید. این اختلال معمولا مانع از عبور نور از عدسی آن چشم معیوب می‌شود- مانند زمانی که کودک با یک چشم مبتلا به آب مروارید (کدورت عدسی چشم) به‌دنیا می‌آید. اصطلاحا به این شرایط، محرومیت از یک چشم گفته می‌شود. همان‌طور که گفته شد وجود یک چشم معیوب، باعث می‌شود که مغز ترجیح دهد که اطلاعات خودش را از چشم سالم دریافت کرده و ارتباطش را با چشم دچار مشکل، محدود کند. بنابراین فرد عملا از یک چشم خود محروم می‌گردد. به این نوع تنبلی چشم، تنبلی چشم محرومیت (Deprivation amblyopia) می‌گویند. این نوع تنبلی چشم، شدیدترین نوع آن است و نیاز به درمان فوری دارد. چرا که اگر کودک درمان نشود، بینایی خود را از دست می‌دهد. البته این اختلال کمیاب است و عامل کمتر از 3 درصد ابتلاها به تنبلی چشم است.
عوامل ایجاد تنبلی چشم محرومیت موارد زیر هستند:
- آب مروارید (عدسی کدر)
- افتادگی پلک (که باعث انسداد مسیر نور به چشم می‌شود.)
- زخم روی قرنیه (بر اثر عفونت رحمی در دوران بارداری و یا ضربه به چشم در حین زایمان و..)
با توجه به آن‌چه گفته شد، درصد بسیار کمی از عوامل تنبلی چشم کودکان، اکتسابی هستند و این بیماری بیشتر از راه وراثت و قبل از به دنیا آمدن ایجاد می‌شود. بنابراین در خانواده‌هایی که افرادی با سابقه‌ی تنبلی چشم دارند، باید بیشتر مراقب کودکان تازه به دنیا آمده از نظر ابتلا به این بیماری بود و نشانه‌هایش را در کودک هر لحظه بررسی کرد. تا در صورت دیدن این نشانه‌ها، درمان کودک آغاز شود.
پیشگیری از تنبلی چشم کودکان
به طور کلی تنبلی چشم کودکان می‌تواند ارثی باشد و گاهی اوقات برای پیشگیری از این بیماری در کودکان هیچ راهی وجود ندارد. اما اگر والدین نشانه‌های تنبلی چشم کودک را بدانند و به سرعت آن‌ها را شناسایی و در سنین کودکی معاینات مورد نیاز را برای کودک خود به موقع شروع کنند، می‌توانند مانع از شدت گرفتن آن شوند. شاید این موضوع راحت به نظر نرسد اما پژوهش‌ها نشان داده‌اند که اگر کودک قبل از 5 سالگی، چند بار توسط چشم پزشک سنجش بینایی انجام دهد، پزشک مشکل او را به صورت زود هنگام تشخیص می‌دهد و از بروز مشکلات بعدی جلوگیری می‌کند.
نشانه‌های تنبلی چشم در کودکان
بسیاری از افراد مبتلا به آمبلیوپیا، به ویژه آن‌هایی که فقط دارای فرم خفیف هستند، تا زمانی که در سنین بالاتر مورد آزمایش قرار نگیرند، از ابتلا به این بیماری آگاه نیستند، زیرا بینایی در چشم قوی‌تر آن‌ها طبیعی است. از طرفی کودکان خردسالی که هنوز قادر به صحبت کردن نیستند نمی‌دانند که مشکلی در بینایی‌شان وجود دارد و اگر هم بدانند، معمولا نمی‌توانند توضیح دهند که چه مشکلی دارند. اما کودکانی که قادر به سخن گفتن هستند، اغلب از عدم بینایی درست یک چشم شکایت دارند. این اختلال بیشتر در مدرسه و با شروع خواندن و نوشتن آشکار می‌شود. چرا که کودک متوجه می‌شود که خواندن با چشم بیمار، برایش دشوار است ولی اگر چشم بیمار را ببندد بهتر می‌خواند. گاهی اوقات هم والدین متوجه می‌شوند که یک چشم کودک از نظر ظاهری متفاوت از چشم دیگر است و متوجه تنبلی چشم در او می‌شوند. با وجود این موارد، بیمار مبتلا به تنبلی چشم، ممکن است یک یا چند نشانه‌ی زیر را داشته باشد:
1- ناهماهنگی در حرکات چشم (استرابیسم): استرابیسم می‌تواند هم علت و هم معلول تنبلی چشم باشد. به این معنی که عضلات چشم دچار تنبلی حرکت کافی ندارند و به تدریج تحلیل می‌روند و در هنگام نیاز انقباض و حرکت کافی را ندارند. بنابراین وقتی کودک روی یک شی تمرکز می‌کند، چشم دچار تنبلی، چشم سالم را به خوبی همراهی نمی‌کند. و کودک، ظاهری «لوچ» پیدا می‌کند.
2- درک ضعیف دید محیطی: به دلیل حذف شدن یک چشم از میدان دید کودک بر اثر تنبلی، کودک نمی‌تواند به خوبی ابعاد مربوط به محیط و اشیای پیرامون خود را تشخیص دهد. برای مثال عمق دید خود و همچنین تفاوت در اندازه‌های اجسام و فاصلهٔ آن‌ها با هم را درک نمی‌کند. و این اتفاق می‌تواند در دروسی هم‌چون ریاضی و هنر و همچنین -در آینده- در رانندگی برای او دشواری‌هایی ایجاد کند.
3- بستن مکرر چشم و چروک کردن پلک ها: به دلیل خستگی زودرس چشمان کودک، سعی می‌کند پشت سر هم پلک بزند و یا در نگاه به دور چشمان خود را تنگ و چروک نماید. بنابراین ممکن است والدین و اطرافیان کودک فکر کنند کودکشان دچار یک تیک عصبی است و یا این‌که چشمانش دچار عیب انکساری است (اصطلاحا ضعیف است).
4- چرخاندن یا کج کردن مداوم سر: چون کودک دید درستی نسبت به اطراف خود ندارد، یاد میگیرد برای افزایش تمرکز خود بر روی اشیا، هنگامی که به جسمی نگاه می‌کند، بهتر است سرش را همزمان به سمت آن جسم بچرخاند. بنابراین این کودکان هنگام حرف زدن و گوش دادن به حرف دیگران، سر خود را زیاد حرکت می‌دهند.
5- لرزش مداوم چشم: استفادهٔ مداوم از یک چشم به جای دو چشم، باعث خستگی چشم سالم می‌شود. بنابراین عضلات این چشم خسته می‌شوند و در فواصل زمانی، چشم به دلیل ضعف این عضلات دچار لرزش می‌شود.
تشخیص تنبلی چشم در کودک
چنانچه علت تنبلی چشم مربوط به انحراف چشم یا شفافیت مسیر دید باشد، به راحتی توسط والدین قابل تشخیص است. اما اگر مربوط به عیوب انکساری چشم باشد، باید توسط چشم پزشک یا بینایی سنج تشخیص داده شود چون خود بیمار نیز نمی‌تواند این مشکلات را متوجه شود.
برای تشخیص تنبلی چشم، امروزه در تمام کشورها قبل از ۶ سالگی از همه کودکان آزمون بینایی سنجی انجام می‌شود تا اگر نقصی در دید کودک وجود داشته باشد، تحت معالجه قرار بگیرد و در نتیجه فرد در بزرگسالی دچار مشکلات بیشتر نشود.
روش‌های انتخابی تشخیصی به سن کودک بستگی دارد:
- نوزادان (تا ۳ ماهگی)
برای این کودکان آزمایش رفلکس قرمز انجام می‌شود. این آزمایش برای تشخیص آب مروارید دوره‌ی نوزادی انجام می‌شود و از طریق یک ابزار نوری ذره‌بینی (افتالمواسکوپ) انجام میگیرد.
- کودکان از 3 ماه تا 3 سال (اصطلاحا زمان پیش کلامی)
در این سنین، برای تشخیص آب مروارید می‌توان از یک دستگاه بزرگنمایی نور استفاده کرد. آزمایش‌های دیگری هم می‌توانند توانایی نوزاد یا کودک نوپا را در ثابت نگاه کردن و دنبال کردن یک شی متحرک ارزیابی کنند.
- کودکان 3 ساله و بزرگتر
برای کودکان این سنین، آزمون‌هایی انجام می‌شود که با استفاده از تصاویر یا حروف می‌توانند بینایی کودک را ارزیابی کنند. برای آزمایش هر چشم، چشم دیگر باید به نوبت بسته شود.
چشم پزشکان با بررسی این‌که آیا بینایی بین دو چشم متفاوت است یا خیر، تنبلی چشم را تشخیص می‌دهند. برای بررسی دید نوزاد یا کودک خردسال، چشم پزشک ممکن است یکی از چشم‌های کودک را بپوشاند و بررسی کند که چقدر می‌تواند یک شی متحرک را دنبال کند. او همچنین به نحوه‌ی واکنش کودک در هنگام پوشاندن یک چشم توجه می‌کند. اگر یک چشم مبتلا به تنبلی چشم باشد و چشم سالم پوشیده شود، کودک ممکن است سعی کند به بالا یا پایین چسب نگاه کند، آن را پایین بکشد و یا گریه کند.
درباره درمان تنبلی چشم بیشتر بدانید:
دیگر تصاویر
ویراستار
سحر داداشعلی
مترجم
لینک کوتاه