سواد شکوفایی چه نقشی در رشد کودک دارد؟
با وجود گستردگی روزافزون مطالعات سواد خواندن و گشوده شدن درهای تازه‌ای از چیستی و چگونگی سواد، در کشور ما همچنان آموزش سواد خواندن به کودکان یک معضل عمده بشمار می‌رود و شیوه‌ها و رویه‌های آن، با چند و چون‌های بی‌شماری روبروست. مسئله مند شدن سواد خواندن در کشور ما مخصوص دوره‌ی ابتدایی نیست. بسیاری از دانشگاه‌پژوهان، از چالش سواد خواندن و ناتوانی دانشجویان در مواجهه خلاقانه، تفسیری و انتقادی با متون نوشتاری سخن می‌گویند.( فاضلی،1396 و فراستخواه، 1398)
بررسی مبانی و شیوه‌های آموزشی سواد خواندن در متون درسی ما، نشان می‌دهد که ما توجه چندانی به پژوهش‌های گسترده‌ای که پیرامون سواد خواندن شده است نداریم و همچنان از فقر رویکردی و حاکمیت نگاه‌های سنتی به خواندن رنج می‌بریم. ما نیازمندانیم که در مفروضات خود پیرامون چیستی، چرایی و چگونگی سواد خواندن تردید کنیم و به گونه‌ای معنای سواد خواندن و چگونگی آموزش آن به کودکان را در ذهن خود بازتعریف کنیم. امروزه سواد خواندن تنها به معنای توانایی روخوانی از نویسه‌های نوشتاری نیست، بلکه خواندن به معنای توانایی در ارتباط با فرهنگ مکتوب بشری و توان تعامل با آن از طریق رسیدن به سطح ادراک درست از اهداف و نکات کلیدی متن، استفاده از متن برای پاسخگویی به پرسش‌ها، تجزیه و تحلیل آن و نوعی خوانش انتقادی و خلاق متن است. (نجفی پازکی، 1394 و مجدفر،1397)
چنین تلقی از سواد خواندن پایه‌ی حرکت کودکان در نظام آموزشی است و هر نوع از تحصیل و ارتباط با علم، مشروط به چنین توانایی است. اما بررسی وضعیت دانش‌آموزان کشور و نتایج آزمون‌های بین‌المللی در این زمینه، نشان از بحران سواد خواندن در میان دانش‌آموزان دارد، چنانچه تعدادی از محققان این حوزه به ان اشاره کرده‌اند.(کریمی،1393)
بحران در سواد خواندن، با توجه به نقش آن در تمام دوره‌ی یادگیری مدرسه‌ای کودکان، به معنای بحران در کارکرد نظام آموزش مدرسه‌ای است. نمی‌توان انکار کرد که بسیاری از کودکان ما در کل دوره‌ی ابتدایی، چندان بهره‌ای از سواد خواندن نمی‌برند و در نهایت از مواجهه‌ی عمیق، انتقادی و خلاق با یک متن ناتوان‌اند. دانش‌آموزان امروز مدارس ابتدایی، عموماً از تعامل سازنده با متون ساده و روان نیز ناتوان‌اند، گرچه بتوانند به درستی از روی متن با سرعت بخوانند اما نمی‌توانند دریافتی کلی و کاوشگرانه از متن داشته باشند. (گروه پژوهشی کودک پژوه،1399)
چنین بحرانی که به معنای بحران در نظام اکتشاف، پرسشگری و دریافت و خلق معنای مکتوب در کودکان است، امروزه کل نظام آموزشی ما را تهدید می‌کند. به بیان صریح‌تر، مسئله‌ی خواندن عمیق، به امری مسئله‌مند برای کل نظام آموزشی کشور ما در آمده است و آینده‌ی آن را تهدید می‌کند. (سپهر،1400)
در راستای این بازاندیشی، حوزه‌های مختلفی از سواد خواندن قابل استفاده است. به عنوان نمونه پژوهش‌های مربوط به آزمون‌های پرلز و تلقی خاصی که از سواد در پرلز وجود دارد، در کشور ما منعکس شده است و تا حدی نگاه‌های لفظ محورانه ی ما به سواد خواندن را دگرگون ساخته است. (مجدفر، 1397) از دیگر حوزه‌های پژوهشی که در مطالعات سواد خواندن توسعه یافته است و متاسفانه هنوز در کشور ما به درستی معرفی نگشته است، رویکرد سواد شکوفایی است. سواد شکوفایی بسیاری از مفروضات سنتی پیرامون سواد خواندن و آموزش آن به کودکان را با چالش مواجه ساخته است و انگاره‌های جدید و شیوه‌هایی نو در مورد خواندن را گسترش داده است. توجه به سواد شکوفایی دلالت‌های زیادی برای آموزش سواد خواندن به کودکان خواهد داشت که می‌تواند تا حدی، به اصلاح نگاه ما به این مسئله یاری رساند.(مکین،1397)
نگاه‌های سنتی به سواد خواندن در کودکان
تا پیش از دهه‌ی 1960 و طرح مفهوم سواد شکوفایی توسط ماری کلی، باور عمومی بر این بود که آموزش سواد خواندن به کودکان به معنای آموزش مهارت خواندن و نوشتن به آنهاست که از سن معینی شروع می‌شود. پیش از فرا رسیدن این سن و ظهور توانایی‌های بیولوژیکی برای یادگیری سواد خواندن در کودکان، ما نباید در این زمینه مداخله کنیم. بنابر این نگاه، برای آموزش سواد خواندن باید تا رسیدن سن مناسب یادگیری صبر کرد. همچنین تصور عمومی بر این بود که کودکان باید مهارت‌هایی پیش از سواد خواندن کسب کنند که در اصطلاح به آن مهارت‌های پیش از خواندن گفته می‌شود. زمان فراگیری این مهارت‌ها، دوره‌ی پیش از دبستان است. مهارت‌هایی همچون آگاهی از آواها، واج‌ها، صداهای الفبایی و ......... جزء مهارت‌های پیش از خواندن بشمار می‌رود. همچنین آموزش این مهارت‌ها بصورت مستقیم و با برنامه‌ای مشخص و طبق توالی خاصی پیش می‌رود. (قایینی،1401)
خرید کتاب سواد شکوفایی در سایت هدهد
اما با ظهور روانشناسانی همچون ویگوتسکی و جروم برونر، به تدریج محدود کردن یادگیری سواد خواندن به دوره‌ی زمانی خاص، به چالش گرفته شد. به باور این محققان، کودکان به کمک بزرگسالان (داربست سازی) توانایی‌هایی بیش از آنچه بطور فردی دارا هستند از خود نشان می‌دهند. نتیجه‌ی این پژوهش‌ها در دهه‌ی 1960 به طرح سواد شکوفایی توسط ماری کلی منجر شد. او اعلام کرد که کودکان پیش از آنکه بطور رسمی با خواندن آشنا شوند، با مقوله‌ی زبان، خواندن و نوشتن آشنا می‌شوند. همچنین ویلیام تیل و سوزان سالزبای درگیر شدن کودک در فعالیت‌های سواد خواندن به کمک بزرگسال را مطرح کردند. با گسترش سواد شکوفایی، به تدریج مفروضات و انگاره‌هایی متفاوت از آنچه به شکل سنتی پیرامون سواد خواندن وجود داشت، شکل گرفت و امروزه این دیدگاه به شکل گسترده‌ای در زمینه‌ی آموزش سواد خواندن به کودکان مورد استفاده قرار می‌گیرد.(قایینی،1401) در ادامه تلاش می‌شود تا به شکلی خلاصه، تفاوت‌های رویکرد سواد شکوفایی با نگاه سنتی به آموزش سواد خواندن مورد بررسی قرار گیرد.
1- چیستی سواد خواندن و مهارت‌های پیش از خواندن
در نگاه سنتی به سواد خواندن، سواد به معنای توانایی خواندن و نوشتن است و مهارت‌های پیش از خواندن اموری همچون اگاهی از صداها و حروف الفبا، دیدن و شنیدن و........... است. بطور طبیعی چنین توانایی‌های از حدود پنج سالگی در کودک پدیدار می‌شود و تا پیش از این سن، مقوله‌ی خواندن و مهارت‌های آن موضوعیت ندارد و بزرگسالان در این زمینه کاری نمی‌توانند انجام دهند. اما در سواد شکوفایی معنای سواد خواندن گسترده می‌شود و مهارت‌های پیش از خواندن بسیار گسترده‌تر مطرح می‌شود.(قایینی،1401)
به بیان دیگر در سواد شکوفایی تصور بر این است که درگیر شدن نوزادان یا کودکان خردسال با کتاب و مواد چاپی هم بخشی از سواد خواندن است و نمی‌توان این دو را از یکدیگر جدا کرد. نگاه به کتاب، تصاویر، شنیدن داستان کتاب، همراهی با روایت داستان و پاسخ‌دهی به آن، همگی نوعی کنش‌های سواد خواندن بشمار می‌آید. در این دیدگاه مهارت‌های پیش از خواندن از ابتدای تولد، شروع به گسترش و توسعه می‌کنند. به بیان دیگر توانمندی‌هایی که کودکان از ابتدای تولد در زمینه‌هایی همچون زبان گفتار، شناخت از نوشتار و مواد چاپی، درک مفاهیم داستان‌ها، بیداری آوایی، واجی و الفبایی، خواندن وانمودی و نوشتن وانمودی و مهارت‌های روایتی کسب می‌کنند، همگی بخشی از پیش نیازهای سواد خواندن هستند که به شدت در زمینه‌ی یادگیری توانایی خواندن و نوشتن در سالهای بعد، مؤثر هستند. بنابر این نگاه گسترده، سواد خواندن از زمان آغاز تولد شروع می‌شود و بطور طبیعی و بر اساس غنای محیط و تجارب کودک گسترده می‌گردد. (مک لاچلن و فلیر،1397)
خرید کتاب خواندن با نوزاد و نوپا
لذا از منظر سواد شکوفایی، کودکانی که در زمان مدرسه در سواد خواندن و نوشتن مشکل دارند، این مشکل ریشه در ضعف مهارت‌هایی دارد که از زمان تولد، باید رشد می‌یافت. تحقیقات در مناطق محروم، نشان می‌دهد کودکانی که تجربه‌ی اندکی در زمینه‌هایی همچون سخن گفتن با آنها، شنیدن داستان و ارتباط با مواد چاپی، هم کنشی اجتماعی، محیط سرشار از سواد و.......... دارند، بطور طبیعی در زمینه‌ی سواد خواندن در سنین بالا با مشکل مواجه می‌شوند و از طرف دیگر کودکانی که از ابتدای تولد در این زمینه‌ها تجاربی غنی و گسترده دارند، در سالهای بالاتر و سنین مدرسه‌ای، تجارب موفق‌تری در زمینه‌ی خواندن و نوشتن دارند. شاید برای ما سخت باشد که بپذیریم نگاه‌های خیره‌ی خردسالان به تصاویر و حروف کتاب و شنیدن و سخن گفتن در مورد آنها، در آینده یادگیری خواندن و نوشتن در مدرسه را برای آنها تسهیل می‌کند. اما تحقیقات علمی پشتیبان سواد شکوفایی، چنین واقعیتی را به وضوح به ما نشان می‌دهد. بر این اساس در سواد شکوفایی ادعا می‌شود که:«سواد خواندن یک پیوستار است که ریشه‌های ان در اوایل زندگی کودک قرار گرفته است و یک پدیده‌ی همه یا هیچ نیست که از زمان مدرسه رفتن اغاز شود. این دیدگاه از دیدگاه‌های رقیب این گونه متمایز می‌شود که نشان می‌دهد هیچ تمایز روشنی بین خواندن و مهارت‌های پیش از خواندن وجود ندارد». (مک لاچلن و فلیر،1397)
این نگاه گسترده، دلالت‌هایی در زمینه‌ی آموزش سواد خواندن خواهد داشت که در ادامه بررسی می‌شود.
2- زمان شروع سواد خواندن
وقتی سواد خواندن گسترده می‌شود، بطور طبیعی فرایند یادگیری آن از اغاز تولد شروع می‌شود. بر خلاف نگاه سنتی که زمان شروع خواندن و مهارت‌های پیش از خواندن را از دوره‌ی پیش دبستانی می‌داند، در سواد شکوفایی این جریان از زمان تولد شروع می‌شود. آنچه کودکان در زمینه‌ی اشنایی با مهارت‌های پیش از خواندن کسب می‌کنند، در دوره‌های بعدی در سطحی وسیع‌تر مورد استفاده قرار می‌گیرد. تجارب ساده‌ای همچون نگاه به صفحات و تصاویر کتاب و مواد چاپی، چگونگی استفاده از کتاب، شنیدن داستان و پاسخ دادن به آن، دامنه‌ی واژگان، هم کنشی اجتماعی، قرار گرفتن در محیط سرشار از سواد، مهارت‌های روایتی، توانایی در زبان گفتاری و ارتباط شفاهی که در دوران نوزادی شروع به رویش می‌کند و به ظاهر به چشم ما نمی‌آید، در حقیقت اغاز جریان درگیر شدن کودک در یادگیری سواد خواندن است.(زهره قایینی،1401)
اگر سواد خواندن فرایندی است که از زمان تولد شروع می‌شود، پشتیبانی مناسب از ان توسط بزگسالان و محیط هم بسیار زودتر از آنچه تصور می‌شد، شروع می‌شود. چگونگی این پشتیبانی توسط بزگسالان در ادامه توضیح داده می‌شود.
3- چگونگی پشتیبانی بزگسال از جریان یادگیری سواد خواندن در کودکان
علاوه بر اینکه زمان پشتیبانی از جریان یادگیری خواندن کودکان، در نگاه سنتی با رویکرد سواد شکوفایی متفاوت است، چگونگی این حمایت و پشتیبانی هم تغییر می‌کند. در نگاه رایج، در پنج سال اول زندگی به دلیل اماده نبودن کودک، بزرگسال وظیفه‌ی خاصی ندارد اما پس از پنج سالگی، آموزش متمرکز بر مهارت‌های پیش از خواندن به شکل مستقیم، از پیش تعیین شده و با توالی خاص شروع می‌شود. آنچه در پیش دبستانی‌ها و مدارس ما اتفاق می افتد، نمونه‌ای از این دیدگاه است. آموزگاران مهارت‌هایی تعریف شده را، طبق نظمی خاص (مثلاً اول خواندن حروف و بعد کلمات و جملات و بعد نوشتن و...) بصورت مستقیم آموزش می‌دهند و کودکان باید طبق این آموزش‌ها پیش بروند. به بیان واضح‌تر، در نگاه سنتی، محور آموزش‌ها، مهارت‌هایی است که کودکان باید بیاموزند. این مهارت‌ها از پیش تعیین شده‌اند و طبق توالی خاصی آموزش داده می‌شوند.(قایینی،1401)
بر خلاف نگاه مهارت محور رویکرد سنتی، در سواد شکوفایی زمان پشتیبانی بزرگسال از کودک از زمان تولد شروع می‌شود و بطور طبیعی و بر اساس توانایی‌هایی که کودک از خود نشان می‌دهد پیش می‌رود. آموزش مستقیم کمتر مورد تاکید است و کودکان بیشتر در فرایندی طبیعی و تدریجی، و از طریق قرار گرفتن در محیط‌های سرشار از سواد و هم کنشی اجتماعی، اندک اندک شکوفاتر می‌شوند. نظم و توالی از پیش تعیین شده‌ای به کودک تحمیل نمی‌شود، محور یادگیری مهارت‌های از پیش تعریف شده نیست بلکه کودک و توانایی‌هایی است که از خود نشان می‌دهد. مهارت‌ها اندک اندک و در کنار یکدیگر رشد می‌کنند و گسترده می‌شوند. ارتباط با تجارب روزمره و کیفیت بازی گونه‌ی یادگیری دوران کودکی حفظ می‌شود و به روال‌های مصنوعی آموزش مستقیم تقلیل داده نمی‌شود. در این زمینه تاکید سواد شکوفایی بر فراهم کردن محیط سرشار از سواد و همچنین پشتیبانی‌های بزرگسال تاکید می‌شود. در محیط سرشار از سواد کودک به منابع مختلف چاپی همچون کتاب و.......... دسترسی دارد و با آن درگیر می‌شود. همچنین پشتیبانی بزرگسال از طریق الگودهی و تسهیل ارتباط کودک در طی کردن گام به گام این فرایند، به سوادآموزی کودک یاری می‌رساند. در سواد شکوفایی تاکید زیادی بر خواندن کتاب به همراه کودک و گفت‌وگو با وی در مورد محتوا، تصاویر، داستان و ........ کتاب می‌شود. این هم کنشی اجتماعی بزرگسال با کودک، به تقویت زبان دریافتی و بیانی کودک کمک می‌کند. همچنین درگیری کودک با مواد چاپی در یک محیط غنی از سواد، در توسعه‌ی مهارت‌های خواندن کودک به شدت مؤثر است. (مکین،1397)
4- مکان یادگیری
با توجه به نکات پیشین، نقش خانه و خانواده در پشتیبانی از فرایند سواد خواندن مشخص می‌شود. در نگاه سنتی مکان اصلی یادگیری سواد خواندن مراکز پیش دبستانی و مدرسه است و خانواده نقش چندانی ندارد. اما در رویکرد سواد شکوفایی، بنای اصلی فرایند سواد خواندن در خانواده شکل می‌گیرد و مدرسه برمبنای مهارت‌هایی که پیش‌تر در بستر خانواده رشد کرده است، کار خود را شروع می‌کند. تغییر شیفت از مدرسه به خانه، یک تغییر مکانی صرف نیست. فرهنگ حاکم بر یادگیری مدرسه‌ای با یادگیری در خانه و به همراه والدین متفاوت است. اگر امروزه از تلاش‌های بین المللی برای شبیه کردن مدارس به فضای کالبدی و فرهنگی حاکم بر خانه سخن گفته می‌شود به این دلیل است که فرهنگ حاکم بر خانه، بسیار مستعدتر و با ویژگی‌های دنیای کودک، سازگارتر است. یادگیری‌های در خانه بسیار نرم، انعطاف پذیر، کودک محور، بازی گون و برخاسته از موقعیت‌اند و به امکان‌ها و ظرفیت‌های اکتشاف کودک بیشتر اعتنا می‌شود اما در مدرسه، یادگیری‌ها به سمت مکانیکی شدن، توالی و نظم آهنین و خشک شدن فضای عاطفی و موضوعیت یافتن برنامه‌ی درسی از پیش تعیین شده پیش می‌رود. این سخن به معنای این نیست که از منظر سواد شکوفایی، مدرسه کاری در زمینه‌ی آموزش سواد خواندن انجام نمی‌دهد بلکه تاکید بر این است که بخش مهمی از این فرایند در خانه آغاز می‌شود. همچنین به این معناست که یادگیری‌های در مدرسه، به نوعی ادامه‌ی فضای خانه بشمار می‌رود. امروزه تحقیقات زیادی در زمینه‌ی سواد اموزی خارج از مدرسه وجود دارد و اهمیتان را نشان می‌دهد. هرچه توافق بین سوادآموزی مدرسه و خارج از مدرسه بیشتر باشد، این جریان راحت‌تر، با مشکلات کمتر و به شکلی عمیق‌تر اتفاق می‌افتد.(مک لاچلن و فلیر،1397)
لذا والدین می‌توانند از طریق غنی سازی محیط خانه و همچنین افزایش کنش‌های مرتبط با سواد، کتاب و زبان به کودک خود کمک کند. این کنش‌ها و تجارب، به تدریج دامنه‌ای از مهارت‌های زبانی، بیانی و شنیداری و روایتی را در کودک تقویت می‌کند که در سالهای بعدی زمینه‌ای برای موفقیت کودک در خواندن و نوشتن مدرسه‌ای خواهد بود.(قایینی،1401)
با توجه به نکاتی که به اختصار بیان شد اکنون می‌توان تصور دقیق‌تری از سواد شکوفایی و تفاوتان با نگاه رایج داشت. سواد شکوفایی بر این باور است که فرایند سواد خواندن از زمان تولد آغاز می‌شود و به تدریج به نهادینه شدن مهارت‌های مورد نیاز می‌انجامد. هر چه کودک در این زمینه تجارب غنی‌تری داشته باشد بطور طبیعی آمادگی بیشتری برای تعامل سازنده با مواد چاپی خواهد داشت. همچنین در این رویکرد، سواد خواندن تنها یه معنای توانایی رمزگشایی از نویسه‌های نوشتاری و روان‌خوانی آنها نیست. خواندن معنای گسترده‌تری دارد که رشدان تا نوجوانی و جوانی ادامه دارد.(محمودی،1399)
کتاب‌های مرتبط با مهارت سواد شکوفایی
توانایی فهم عمیق، خلاق و انتقادی با متون و استفاده از آنها در زمینه‌های مورد نیاز و همچنین توانایی بیان درونیات خود، استفاده از ظرفیت روایتی-ارتباطی زبان و........... جزئی از معنای سواد است. این معنای از سواد نقش مهمی در کل زندگی کودک و دوران تحصیل او خواهد داشت. چنانچه در مقدمه اشاره شد، سواد خواندن توانایی و ظرفیتی است که حتی در دوران دانشگاه و تحقیق هم نقش مهمی ایفا می‌کند. چنانکه در میان بزرگسالان می‌بینیم که از لحاط توانایی‌های خواندن و ارتباط سازنده و خلاق با متون یکسان نیستند. برخی توانایی کنش ورزی عمیق، تفسیری، خلاقانه و انتقادی با متون مکتوب دارند، در صورتی که برخی دیگر در سطوح اولیه و ابتدایی همچون درک اولیه از متن، باقی می‌مانند. (فراستخواه، 1398)
بیشتر بخوانید
منابع
سپهر،حمید،مدرسه کتاب نخوانی،تهران،کتاب طه،1400
فاضلی، نعمت الله،فرهنگ و دانشگاه،تهران،نشر ثالث،1396
فراستخواه،مقصود،گاه و بی گاهی دانشگاه در ایران،تهران، نشر اگاه،1398
قایینی،زهره،سواد شکوفایی از پژوهش تا عمل،تهران،موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان،1401
کریمی، عبدالعظیم و همکاران، مجموعه داستان‌ها و سؤال‌های قابل انتشار مطالعه‌ی پرلز2011،2006،2001 به همراه چکیده نتایج ملی و بین المللی پرلز،تهران،سازمان پژوهش و برنامه ریزی اموزشی،1393
مک لاچلن،کلر و فلیر،مریلین، برنامه درسی اوان کودکی،ترجمه نبی الله قاسم تبار و محسن حاجی تبار، تهران،رشد فرهنگ،1397
مجدفر،مرتضی،فهم پرلز،تهران،موسسه مدارس یادگیرنده مرآت،1397
گروه پژوهشی کودک‌پژوه، خواندن به مثابه....:تلقی ما از آموزش سواد خواندن به کودکان، سایت اموزک،1399
مکین،لوری،چگونه به باسواد شدن کودکانمان کمک کنیم؟، ترجمه علی اکبر شیری، تهران،انتشارات تمدن علمی،1397
نجفی پازکی،معصومه، سواد خواندن چیست؟ و برای تقویتان در فرزندتان چه کرده‌اید؟، تهران، ابوعطا،1394
دیگر تصاویر
نویسنده
لینک کوتاه