مغز ما واژه‌ها را تصویر می‌بیند

عبور تصویر اشیاء از شبکیه چشم، نورون‌های گوناگونی را در مغز ما فعّال می‌کند. این سازوکاری است که از راه آن، مغز می‌فهمد لحظه‌ی بعد را چگونه می‌توان پیش‌بینی کرد.

مارک چنگیزی می‌گوید: «هنگامی که در جهان حرکت می‌کنید، چشمان شما از محیط پیرامون‌تان به‌سرعت تصویربرداری می‌کند. اگر هنگام این تصویربرداری سریع، چیزی در دامنه‌ی دید شما حرکت کند، آن را به شکل یک نقطه روی شبکیه‌ چشم‌تان دریافت نمی‌کنید، بلکه یک خط مبهم در شبکیه چشم‌تان خواهید داشت.»

ما خط‌های مبهم را نمی‌بینیم، اما آن‌ها باعث می‌شوند مغز حرکت را دریابد. از این راه، سمت‌وسوی حرکتِ یک شیء متحرک را بازشناسی کنیم. چون منبع همه‌ی خط‌های مبهم، یک نقطه در میدان دید است، این خط‌ها شما را در مسیر دل‌خواه‌تان راهنمایی می‌کنند.

مارک چنگیزی می‌گوید: «هنگامی‌که مسیر حرکت‌تان را بدانید، تغییرهای لحظه بعد، همه این موارد را می‌توانید بازشناسی کنید.»

تصویر بالا را از «سرعت پیچ‌وتاب» در نظر بگیرید. حتی نیاز نیست بدانید که این خط‌های مبهم شما را به کدام سوی هدایت می‌کنند. با آن‌که اندکی می‌دانستید، خط‌های مبهم برای‌ شما بسیار آشنا هستند.

«توهم هرینگ»

شاید «توهم هرینگ» بهترین نمونه از خط‌های مبهم و نقش آن‌ها در پدید آمدن توهم‌های دیداری است. خط‌های شعاعی، خط‌های مبهمی هستند که همه از یک نقطه جدا می‌شوند. این خط‌ها به ما می‌گویند حرکت در کدام راستا است: به درون و مرکز.

علت پدید آمدن انحناء در میانه‌ی دو خط عمودی این است که خط‌های شعاعی، میدان دید ما را به‌سمت مرکز می‌کشانند، انگار در حال حرکت باشیم. برخلاف آن‌چه مغزمان می‌گوید، در واقعیت، این دو خط عمودی، موازی هستند. درواقع ذهن به ما نشان می‌دهد که دو خط موازی، در یک‌دهم ثانیه بعد، چگونه به نظر می‌رسند؛ لحظه‌ای که نگاه ما از روی خط‌های عمودی به‌سمت نقطه‌ی ناپدید شدن خط‌های شعاعی می‌رود.

برای درک ساده‌تر موضوع، چنگیزی پیشنهاد می‌کند تصور کنیم در حال گذر از میان در ورودی بسیار بلند یک بنای بزرگ هستیم. اگر در فاصله‌ی بسیار دوری ایستاده باشیم، بلندای هر دو سوی در، موازی با یکدیگر به نظر می‌رسند. از دید ما فاصله‌ی میان هر دو بلندا، در بالا، میانه و پایین در، کمابیش با‌هم یکسان است.

او دراین‌باره می‌گوید: «هنگامی‌که به در بسیار نزدیک می‌شوید، یا از چارچوب آن عبور می‌کنید، به نظر می‌رسد فاصله‌ی دو بلندا در بخش‌های در، تراز دیدتان، از یکدیگر بیش‌تر می‌شود و هنگامی‌که به بالا نگاه می‌کنید، مانند مسیر ریلی، به هم نزدیک می‌شوند.»

این دقیقاً همان پدیده‌ای است که در توهم هرینگ رخ می‌دهد.

«نظریه یکپارچگی کلّی»[8]

شکل‌ اشیاء تنها چیزی نیست که با حرکت ما تغییر می‌کند. عامل‌های دیگری نیز مانند «اندازه زاویه‌ای»[9] - اندازه‌ای از دامنه‌ی دید ما که با شیء، پوشش داده می‌شود - سرعت، فاصله و «تضاد رنگ»[10] میان شیء و پس‌زمینه آن، در توهم‌های دیداری مؤثرند.

مارک چنگیزی بر این باور است که بسیاری از توهم‌ها را با فرایند آینده‌بینی ذهنیِ تشریح شده از سوی او (که درنتیجه یک‌دهم ثانیه تأخیر ذهن رخ می‌دهد)، می‌توان بازگو کرد. بنابراین، او نموداری با بیست‌وهشت دسته‌بندی پدید آورده است تا نظریه‌اش، که آن را «نظریه یکپارچگی کلّی» می‌نامد، در چارچوب آن ساماندهی کند.

بیست‌وهشت دسته‌بندی این نمودار، (هفت در چهار) فرضیه‌ای بنیادی دارند که در هریک از این دسته‌بندی‌ها پیش‌بینی می‌کند چه نوع توهمی باید انتظار داشته باشید، و چگونه توهم‌ها در اثر این بیست‌وهشت نوع محرک پدید می‌آیند.

یکی از دانشجویان پیشین مارک چنگیزی، توهم تصویر بالا را طراحی کرده است تا عامل‌های سرعت، اندازه و تضاد رنگ را نشان دهد. اگر سر خود را به سمت مرکز این تصویر حرکت دهید، به نظر می‌رسد مرکز روشن و سفید آن، به‌سرعت همه‌ی دایره را پُر می‌کند، و اگر سرتان را به عقب ببَرید، دایره‌ای تیره‌رنگ پدید می‌‌آید که در مرکزی سفید پایان می‌یابد.

«توهم ابینگهاوس»

دایره نارنجی سمت چپ تصویر، بسیار کوچک‌تر از دایره نارنجی سمت راست آن به نظر می‌رسد، درحالی‌که درواقع، آن‌دو هم‌اندازه هستند. این همان توهم کلاسیک «ابینگهاوس» است، که «هرمان ابینگهاوس»[11]، روان‌شناس آلمانی، آن را کشف کرد و به نام او نام‌گذاری شد. در سال‌های نخست سده بیستم، روان‌شناس بریتانیایی، «ادوارد تیچنر»[12]، این توهم را بیش‌تر شناساند، از این‌رو، این توهم با نام «دایره‌های تیچنر» نیز شناخته می‌شود.

در تصویر دایره‌های ابینگهاوس (تیچنر)، چگونگی ترکیب اندازه و فاصله‌ی دایره‌ها از یکدیگر، ناهمسانی دیداری آن‌ها را پدید می‌آورند.

نقطه‌های صورتی‌رنگ

هنگام آن است که با شعبده‌بازی، نقطه‌های صورتی‌رنگ را ناپدید کنید. اگر به نشان میان تصویر خیره شوید، پیش از آن‌که به خودتان بیایید، مستطیلی کاملاً خاکستری‌رنگ می‌بینید.

برای این‌که به نقطه‌ای خیره شویم، چشم‌های‌مان را بی‌حرکت نگه می‌داریم. با این کار، نقطه‌های صورتی‌رنگ محوشده‌ای که در حاشیه‌ی میدان دیدمان قرارگرفته‌اند، کم‌کم ناپدید می‌شوند، زیرا میدان دیدمان را به‌اندازه‌ی نشان میان تصویر، کاهش داده‌ایم. لکه‌های صورتی‌رنگ، باآن‌که هستی بیرونی دارند، به‌اندازه کافی نورون‌های مغز ما را تحریک نمی‌کنند تا همچنان ادراک دیداری شوند. این پدیده را که پزشک سوئیسی «ایگناز پل ویتال تروکسلر»[13] در سال 1804 کشف کرد، با نام «محو شدن تروکسلر»[14] می‌شناسند.

اگرچه نقطه‌های صورتی‌رنگ در این توهم ثابت هستند، درواقع الهام‌بخش یک توهم انیمیشنی به نام «تعقیب بنفش» نیز هستند که «جِرمی هینتون» آن را در سال 2005 آفریده است. در این توهم، به نظر می‌رسد نقطه‌ای سبز، هم‌جهت با عقربه‌های ساعت، نقاط دیگر را می‌خورد. ازاین‌رو، گاهی این توهم با نام توهم «پک - من[15]» نیز شناخته می‌شود.

توهم دیوار کافه

این توهم را به «ریچارد گرگوری»، روان‌شناس بریتانیایی نسبت می‌دهند. چنین نقل‌شده است که دستیار آزمایشگاه او این توهم را در کاشی‌های دیوار یک کافه در بریستول دید. الگوی سیاه‌وسفید با نیم‌فاصله کاشی‌های هر ردیف از کاشی‌های متناظرشان در ردیف بالا و پایین، این الگو باعث پدید آمدن توهم می‌شد.

اگرچه به نظر می‌رسد ردیف‌ها باهم زاویه دارند، درواقع، خط‌های افقی موازی هستند. فاصله و تضاد رنگ، دو عامل کاربردی در پدیدار شدن این توهم هستند.