کتابخانه های کودک محور با من بخوان
هر چند آمار دقیقی از سرانه کتاب‌خوانی کودکان و نوجوانان در کشورمان در درست نیست اما همگی به یقین می‌دانیم که این آمار بسیار پایین است. یافتن ریشه‌های آن نیز شاید دشوار نباشد: نبود فرهنگ کتاب‌خوانی در خانواده‌ها، ابزار و رسانه‌های سرگرم‌کننده جایگزین کتاب، مشکلات سیستم آموزشی و ارزش دادن بیش از اندازه به نمره و تشویق کودکان از سوی خانواده‌ها برای درس خواندن، نچشیدن لذت خواندن از کودکی و ... و ... و... اما اگر بخواهیم به بررسی همین مشکل در مناطق محروم بپردازیم، نخستین پاسخ دسترسی نداشتن کودکان به کتاب‌های باکیفیت است. چگونه می‌توان از کودکی که در زندگی‌اش جز کتاب‌های درسی کتاب دیگری ندیده، انتظار داشت به کتاب‌خوانی علاقه‌مند باشد؟!
خوش‌بختانه نهادهای بسیاری هستند که با تلاش و پی‌گیری فراوان در بسیاری از مناطق ایران کتابخانه می‌سازند و کتاب‌های بسیاری را نیز به این مناطق وارد می‌کنند. بسیاری از این کتابخانه‌ها ویژه کودکان و نوجوانان هستند یا بخشی از آن‌ها به این گروه اختصاص داده می‌شود. اما چه می‌شود که این کتابخانه‌ها جز روزها و ماه‌های نخست کار که کودکان از سر کنجکاوی به آن‌ها می‌آیند رونق خود را از دست می‌دهند و جز در مواردی که کتابداران آن‌ها به هر روشی تلاش می‌کنند کتابخانه خود را سر پا نگه دارند، کتابخانه‌های دیگر به ساختمان‌هایی تبدیل می‌شوند که تنها در ساعت‌های معدودی از هفته کار می‌کنند و ساعت‌هایی که کودکان در آن‌ها می‌گذرانند بسیار اندک هستند؟ آیا این کتابخانه‌ها توانسته‌اند غیر از بردن کتاب به منطقه، تأثیری بر میزان کتاب‌خوانی کودکان داشته باشند و آن‌گونه که یک کتاب می‌تواند بر زندگی و شکل‌گیری شخصیت کودکان اثر بگذارد، زندگی این کودکان را دیگرگون کنند؟
لحظه‌ای چشم بر هم بگذارید و فضای یک کتابخانه را تصور کنید. چه می‌بینید؟ قفسه‌های کتاب و کتاب‌هایی که در این قفسه‌ها قرار گرفته‌اند، یک میز و چند صندلی. کمی فضا را کودکانه‌تر کنید و یک کتابخانه کودک را تصور کنید. میز و صندلی کوچک‌تر می‌شوند، تصویرهایی بر دیوارها می‌بینید و رنگ بر تجهیزات کتابخانه می‌نشیند. اما آیا منظور ما از یک کتابخانه کودک این است؟ آیا تنها کمی رنگ و کوچک‌تر شدن تجهیزات کتابخانه آن چیزی است که کودکان را به کتاب خواندن علاقه‌مند می‌کند؟
دغدغه اصلی ما تنها بردن کتاب برای کودکان نیست. کتاب در صورتی می‌تواند بر ذهن کودک اثر بگذارد و از این طریق آینده یک جامعه را تغییر دهد، که به راستی وارد زندگی کودک شود و تجربه کودک از خواندن کتاب تنها به در دست گرفتن کتاب، ورق زدن و خواندن واژه‌های کتاب محدود نشود. کودک باید در مورد کتاب گفت‌وگو کند، از تجربه‌های خویش در پیوند با موضوع کتاب بگوید، شخصیت‌های داستان را نقاشی کند، از روی آن‌ها ماسک بسازد و با آن‌ها نمایش اجرا کند، بازی کند، کاردستی درست کند و هزاران فعالیت دیگر که سبب می‌شوند کودک هر چه بیش‌تر و بیش‌تر با داستان کتاب و شخصیت‌های‌اش ارتباط برقرار کند. و این همان شیوه‌ای است که برنامه «با من بخوان» در هفت سال اخیر از آن بهره برده است.
«با من بخوان» چیست؟
«با من بخوان» یک برنامه ترویج کتاب‌خوانی است که فعالیت خود را از سال ۱۳۸۹ در روستای محمودآباد شهرری در کنار کوره‌پزخانه‌های محمودآباد آغاز کرد. این برنامه از آن زمان فعالیت خود را در ۱۶ استان کشور گسترش داده و بیش از ۳۵۰۰۰ کودک را زیر پوشش قرار داده است. برنامه «با من بخوان» برای تحقق این شعار که «همه کودکان حق دارند کتاب‌های باکیفیت بخوانند» بر مبنای این اصول کلی به فعالیت پرداخته است:
- فرستادن کتاب‌های باکیفیت برای کودکان مناطق محروم، کودکان خانواده‌های کم‌درآمد و کودکان در بحران
- بهره‌مندی از بلندخوانی به عنوان روش سهیم شدن کتاب با کودکان
- گفت‌وگو و انجام دادن فعالیت‌های خلاق هنری در پیوند با کتاب
- برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای آموزگاران، مربیان و داوطلبان
- بازدیدهای دوره‌ای از منطقه‌های زیر پوشش و مستندسازی پیشرفت پروژه
برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای آموزگاران و مربیان
بلندخوانی کتاب برای دانش‌آموزان از سوی آموزگار
انجام فعالیت‌های در پیوند با کتاب
تشکیل کتابخانه‌های کوچک کلاسی
این برنامه با تجربه عملی هفت سال ترویج کتاب و کتاب‌خوانی در مناطق محروم و دستاوردهای بسیاری که در این زمینه داشته است، از سال گذشته بخش کتابخانه‌های کودک‌محور با من بخوان را نیز به مجموعه شیوه‌های اجرایی‌اش افزوده است. در روند اجرایی پیشین با من بخوان، کتاب‌های باکیفیت یا بسته‌های آموزش خلاق به کلاس‌های درسی فرستاده می‌شدند و و شماری کتاب به هر کلاس تعلق می‌گرفت که در پایان هر سال به صورت یک کتابخانه کلاسی کوچک کتاب‌ها را در اختیار دانش‌آموزان قرار می‌داد. اما با پیشرفت برنامه و افزایش علاقه کودکان به کتاب‌خوانی دست‌اندرکاران با من بخوان دریافتند که کتابخانه‌های آموزشگاهی و محلی می‌توانند در ادامه روند پیشین «با من بخوان» ساخته شوند و بدین ترتیب امکان دسترسی پایدار کودکان به تعداد بیش‌تری از کتاب‌ها را فراهم کنند. افزون بر این‌که با شکل‌گیری کتابخانه‌ها مشکل دسترسی نداشتن کودکان به کتاب‌ها در تابستان و در زمان تعطیل بودن مدرسه‌ها نیز برطرف می‌شود. ساخت کتابخانه در کانون‌های پیشین با من بخوان به پایداری پروژه در این منطقه‌ها کمک می‌کند.
افزون بر منطقه‌هایی که پیش از این زیر پوشش برنامه با من بخوان قرار گرفته‌اند، کتابخانه‌هایی که پیش از این مشغول فعالیت بوده‌اند نیز می‌توانند به برنامه با من بخوان بپیوندند و پس از گذراندن کارگاه‌های آموزشی ویژه کتابخانه‌ها که توسط کارشناسان طراحی شده‌اند و دریافت کتاب‌های باکیفیت، به عنوان عضوی از گروه کتابخانه‌های کودک‌محور با من بخوان به فعالیت خود ادامه دهند.
یک «کتابخانه کودک‌محور با من بخوان» چه ویژگی‌هایی دارد؟
نخستین ویژگی که در یک کتابخانه با من بخوان یا در برنامه با من بخوان مورد توجه قرار می‌گیرد، کتاب‌های باکیفیت است. یک کتاب مناسب کودکان چه از نظر محتوا و تصویر و چه از نظر کاغذ و چاپ باید استانداردهایی را رعایت کرده باشد که به عنوان یک کتاب باکیفیت شناخته شود. کارشناسان کتاب‌شناسی «با من بخوان» برای هر کتابخانه‌ای با توجه به شرایط فرهنگی منطقه، میزان سواد کودکان منطقه و آشنایی آن‌ها با کتاب‌ها و گروه سنی مخاطبین کتابخانه، کتاب‌هایی را برمی‌گزینند.
کتابداران، آموزگاران و داوطلبان کتاب‌خوانی برای کودکان در کارگاه‌هایی شرکت می‌کنند و ضمن آشنایی اولیه با ادبیات کودک و کتاب‌های باکیفیت شیوه‌های سهیم شدن کتاب با کودکان را می‌آموزند. شیوه اصلی «با من بخوان» بلندخوانی و انجام فعالیت‌های در پیوند با کتاب است. در یک کتابخانه کودک‌محور با من بخوان، هر روز در چندین نوبت برای گروه‌های سنی گوناگون نشست‌های بلندخوانی برگزار می‌شود و کودکان پس از خواندن کتاب درباره آن گفت‌وگو می‌کنند، در مورد داستان کتاب نقاشی می‌کشند، ماسک شخصیت‌های داستان را می‌سازند، با کمک مربی‌هایشان عروسک درست می‌کنند و با آن‌ها به اجرای نمایش می‌پردازند. در این فضا خبری از نشانه‌های «لطفاً سکوت را رعایت فرمایید» که در کتابخانه‌های دیگر دیده می‌شود، نیست. با ورود به این کتابخانه وارد فضایی پر شور و هیجان می‌شوید که کودک در آن فرصت پیدا می‌کند تجربه‌های فراوانی بیاندوزد.
نشست بلندخوانی، کتابخانه انجمن وفا، کرمانشاه
اجرای نمایش پس از بلندخوانی کتاب، کتابخانه استاده هه‌ژار، روستای ربط، آذربایجان‌غربی
کتابدار یا مربی بلندخوانی از این فعالیت‌ها بهره می‌برد تا کودکان را با فرهنگ و هنر خویش آشنا کند. یک کتابدار خوب می‌تواند بازی‌های محلی، ترانه‌ها و آداب و سنت‌های بومی را در قالب این فعالیت‌ها زنده نگه دارد.
فعالیت پس از بلندخوانی: سوزن‌دوزی تصویری از کتاب، با من بخوان در مدرسه‌های عشایر زاهدان
ساخت کتابخانه کلاسی با استفاده از مواد طبیعی بومی، با من بخوان در مدرسه‌های عشایر زاهدان
کودکان و نوجوانانی که به کتابخانه می‌آیند تنها اعضای آن نیستند. «کتابخانه کودک‌محور با من بخوان» پایگاهی است برای تأمین منابع برنامه‌های کتاب‌خوانی آموزشگاه‌های پیرامون. برای این منظور کیف‌های کتاب ویژه‌ای طراحی و آماده شده‌اند که کتاب‌هایی مناسب برای پایه‌های گوناگون در آن‌ها قرار می‌گیرند و آموزگاران مدرسه‌های دورتری که دانش‌آموزانشان نمی‌توانند به طور مستقیم از کتاب‌های کتابخانه بهره ببرند، می‌توانند در بازه‌های زمانی مشخصی به کتابخانه بیایند و این کیف‌های کتاب را تحویل بگیرند. این کیف‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که پس از باز شدن به صورت کتابخانه‌های پارچه‌ای بر دیوار نصب شوند. آموزگار کلاسی که این کیف را تحویل گرفته می‌تواند طی چند هفته یا چند ماه کتاب‌ها را برای دانش‌آموزان کلاس‌اش بلندخوانی کند، فعالیت‌های در پیوند با کتاب را با آن‌ها انجام دهد و کتاب‌ها را به امانت به دانش‌آموزان بدهد. پس از این مدت، آموزگار کیف را به کتابخانه برمی‌گرداند و کیفی حاوی کتاب‌هایی دیگر را تحویل می‌گیرد و به کلاس می‌برد. با این روش، شعاع پوشش کودکان و دانش‌آموزانی که از کتاب‌های باکیفیت و نشست‌های بلندخوانی بهره می‌برند، افزایش می‌یابد. آموزگاران این مدرسه‌ها به وسیله کتابداران شناسایی می‌شوند و در کارگاه‌های آموزشی شرکت می‌کنند. هم‌چنین دست‌نامه‌های آموزشی مربوط به بلندخوانی و دست‌نامه‌هایی برای راهنمایی در مورد فعالیت‌هایی که می‌توان در پیوند با هر کتاب انجام داد، در این کیف‌های کتاب قرار می‌گیرند.
افزون بر ادبیات کودک و بلندخوانی، کتابداران و آموزگاران در کارگاه‌های آموزشی در مورد ویژگی‌های یک کتابخانه کودک‌محور و اصول فضاسازی و هم‌چنین خدمات فنی کتابداری به زبان ساده می‌آموزند. آن‌چه در فضاسازی درون کتابخانه‌ها مورد توجه قرار می‌گیرد نیز تنها به افزودن رنگ و طرح به دیوارهای کتابخانه منحصر نمی‌شود. یک کتابخانه کودک‌محور با من بخوان فضایی سرشار از سواد دارد. با این وجود کتابخانه یک فضای آموزشی نیست یعنی کودک برای دریافت آموزش مستقیم در کتابخانه حاضر نمی‌شود. اما کتابخانه فضایی آموزنده دارد و تک‌تک عناصر فضای آن چیزی بر دانش و شناخت کودک می‌افزاید. فضای کتابخانه در عین حال که برای کودک جذاب و گیراست، همواره به صورت یک آموزشگر غیرمستقیم کودک را در افزایش شناخت و آگاهی یاری می‌دهد. گوشه‌های موضوعی، پوسترهای هم‌کنشانه و برچسب‌ها در یک فضای سرشار از سواد به کار گرفته می‌شوند تا به رشد شناختی و زبانی کودک کمک کنند. این ابزار می‌توانند توجه کودکان را به خود جلب کنند و با ایجاد پرسش در ذهن کودکان یا علاقه‌مند کردن آن‌ها به موضوع، آنان را به خواندن کتاب‌های بیش‌تر تشویق کنند.
گوشه شناخت بدن انسان، کارگاه کتابخانه‌های با من بخوان، کاشان
نقشه هم‌کنشانه جهان کتابخانه مادر، کودک و نوجوان روستای سلخ، قشم
در تعریف یک کتابخانه کودک‌محور نیز تراز رغبت کودکان و نیازها و حقوق کودکان مورد توجه قرار می‌گیرند. تراز رغبت کودکان به معنی سطحی از جذابیت و گیرایی یک مکان یا وسیله برای کودک است که کودک را به بازگشت به آن مکان یا استفاده دوباره از آن وسیله ترغیب کند. به عبارت ساده‌تر برای تشویق کودکان به استفاده از کتابخانه نیازی به شعار و تبلیغ یا پند و اندرز کتابدار، آموزگار یا پدر و مادر نیست، بلکه فضایی که برای کودک زیبا و سرگرم‌کننده باشد، خود کودک را به کتابخانه فرامی‌خواند و او با علاقه و انگیزه بیش‌تری به کتابخانه می‌آید.
مشارکت کودکان و افراد محلی نیز یکی از اصول کتابخانه‌های با من بخوان است. کودکان می‌توانند در سروسامان دادن کتابخانه، امانت دادن کتاب، بازگرداندن کتاب‌ها به قفسه‌ها و بسیاری موارد دیگر با کتابدار همکاری کنند. کودکی که نقشی را در امور کتابخانه بر عهده می‌گیرد، نسبت به آن احساس مسئولیت پیدا می‌کند و از مفید بودن خود در کار کتابخانه لذت می‌برد.
مشارکت زنان محلی در دوخت تشکچه‌های کتابخانه، روستای گورانکش، چابهار
مشارکت کودکان در رنگ‌آمیزی و ساخت قفسه کتاب، روستای سلخ، قشم
گوشه‌هایی از کتابخانه به شکلی طراحی می‌شوند که کودک بتواند به صورت انفرادی یا دو نفره به خواندن کتاب بپردازد. فضاهایی نیز برای بلندخوانی گروهی در نظر گرفته می‌شوند که کودکان به راحتی بتوانند روی زمین و دور مربی یا کتابدار بنشینند و تصویرهای کتابی که خوانده می‌شود را ببینند.
فضای مورد نیاز برای برگزاری نشست‌های بلندخوانی، کتابخانه خانه کودک کوشا، بهارستان، تهران
گوشه‌هایی دنج برای کتاب خواندن کودکان، کتابخانه دبستان نبوت، روستای نردان، چابهار
تجهیزات این کتابخانه نیز متناسب با نیازهای کودکان در نظر گرفته می‌شوند. قفسه‌های کتاب کوتاه‌اند و کتاب‌ها در دسترس کودکان قرار دارند. سبدهای کتاب جست‌وجوی کتاب را برای کودکان آسان می‌کنند و همیشه قفسه‌های یا مکان‌هایی ویژه نمایش جلد کتاب‌ها وجود دارند. از آن‌جا که کتاب‌های کودکان تصویری هستند، نمایش جلد آن‌ها می‌تواند کودکان را ترغیب به برداشتن کتاب و کندوکاو در صفحه‌های کتاب کند. هم‌چنین وسایل مورد نیاز برای کاردستی و نقاشی مانند مدادرنگی، مدادشمعی، آب‌رنگ، قلم‌مو، کاغذهای گوناگون، چسب، قیچی، تکه‌های پارچه و کامواهای رنگی، دکمه‌های و مهره‌های بدون استفاده و ... و مواد بازیافتی یا طبیعی قابل استفاده برای کاردستی در دسترس کودکان قرار داده می‌شوند.
قفسه‌های نمایش جلد کتاب‌ها، کتابخانه خانه حمایتی محمودآباد، شهرری
سبدهای کتاب برای دسترسی آسان‌تر کودکان به کتاب، کتابخانه دبستان هفت‌تیر، روستای گورانکش، چابهار
«با من بخوان» با این رویکرد تا کنون به تجهیز و فضاسازی کتابخانه‌هایی در منطقه‌های گوناگونی از ایران اقدام کرده و امید دارد بتواند در آینده با گسترش این گونه از کتابخانه‌ها لذت واقعی کتاب و کتاب‌خوانی را به کودکانی در گستره‌ای وسیع‌تر از کشور بچشاند و با افزایش سواد و توانمندی‌های کودکان، آینده‌ای بهتر برای آنان و برای کشور رقم بزند.
در ادامه تصویرهایی از این کتابخانه‌ها پیش و پس از فضاسازی آن‌ها به وسیله گروه با من بخوان را ببینید.
کتابخانه مادر، کودک و نوجوان روستای سلخ، جزیره قشم
کتابخانه دبستان نبوت، روستای نردان، چابهار، سیستان و بلوچستان
کتابخانه دبستان هفت‌تیر، روستای گورانکش، چابهار، سیستان و بلوچستان
کتابخانه دبستان عمار، زرآباد، سیستان و بلوچستان
کتابخانه خانه آموزشی- حمایتی محمودآباد، شهرری، تهران
در پایان تنها این نکته را یادآور شویم که «کتابخانه با من بخوان» یک نام نیست. «با من بخوان» نهادی کتابخانه‌ساز نیست. «کتابخانه کودک‌محور با من بخوان» یک برنامه و یک شیوه اجرایی است که فضاهای بی‌رونق کتابخانه‌ها را دگرگون می‌کند و کتابخانه را به مکانی فعال و پویا بدل می‌کند که افزون بر رعایت استانداردهای جهانی، فرهنگ ایران و منطقه‌ای که کتابخانه در آن‌جا بنا نهاده شده است را بازتاب می‌دهد. کتابخانه‌ای که عنوان «کتابخانه کودک‌محور با من بخوان» بر سردر آن دیده شود کتابخانه‌ای است دارای کتاب‌های باکیفیت و کتابداران آموزش‌دیده که نشست‌های بلندخوانی و فعالیت‌های در پیوند با کتاب‌ها در آن صورت می‌پذیرد، کتابخانه‌ای است هم‌تراز رغبت کودکان و دارای فضای سرشار از سواد. این کتابخانه می‌تواند یک کتابخانه محلی باشد یا آموزشگاهی یا کلاسی، یا حتا فضا یا گوشه‌ای در یک کتابخانه عمومی، هر فضایی که این ویژگی‌ها را داشته باشد می‌تواند به گروه «کتابخانه‌های کودک‌محور با من بخوان» بپیوندد. همه اجزاء و برنامه‌های این کتابخانه کودکان را به خواندن تشویق می‌کند، به آن‌ها آرامش و شادی می‌بخشد و کودکان می‌توانند خلاقیت و تخیل خویش را در آن پرورش دهند.
دیگر تصاویر
لینک کوتاه