مزایا و محاسن کلاس‌های چند پایه

آمار نشان می‌دهد که نظام آموزش و پروش ایران حدود یک میلیون دانش آموز در کلاس‌های درس پایه به تحصیل می‌پردازند. دانش آموزان کلاس‌های درس چند پایه را دانش آموزان روستایی یا دانش آموزان حومه شهرهای کوچک و دور افتاده تشکیل می‌دهند. آموزگاران کلاس‌های درس چند پایه نیز بیشتر از مناطق روستایی برخاسته‌اند. که عمدتاً دارای مدرک تحصیلی دیپلم هستند و کمترین آموزش‌ها را دیده‌اند و از آموزش‌های پایهٔ معلمی بی بهره‌اند.

دلیل اصلی تشکیل کلاس‌های چند پایه به حد نصاب نرسیدن تعداد دانش آموزان دریک پایهٔ تحصیلی است. معمولاً حد نصاب تعداد دانش آموزان برای رسمیت یافتن کلاس‌های درس را در هر پایه نظام آموزشی تعیین و ابلاغ می‌کند. با روند رو به افزایش مهاجرت از روستاها به شهرها زمینهٔ تشکیل کلاس‌های چند پایه فراهم می‌آید.

دیدگاه‌های مختلفی نسبت به کلاس‌های درس چند پایه وجود دارد:

برخی این کلاس‌ها را جزو معضلات نظام آموزشی می‌دانند که باید از میان برداشته شود و بعضی یگ وجود این کلاس‌ها را به مثابه فرصتی برای یک عمل آموزش و پرورش بهینه به شمار می‌آورند. تحقیقات نشان می‌دهد که میان دانش آموزان کلاس‌های درس چند پایه و دانش آموزان کلاس‌های درس تک پایه از حیث توانایی شناختی تفاوت معنا داری وجود ندارد.

افزون بر این دانش آموزان کلاس‌های درس چند پایه نسبت به دانش آموزان کلاس‌های تک پایه از نظر رشد اجتماعی، سازگری محیطی، بیان عواطف، روحیه همکاری، بهداشت روانی، پختگی رفتاری و ..... به دانش آموزان کلاس‌های تک پایه برتری نشان می‌دهند. نتایج پژوهش‌های زیادی برتری و لزوم کلاس‌های درس چند پایه را مورد تأیید قرار داده‌اند.

تدریس در کلاس‌های درس چند پایه و دانش آموزی در این کلاس‌ها، تجارب فراوانی را به بار می‌آورد. تجارب بر آمده از کلاس‌های درس چند پایه برای معلمان، افزیش توانایی حرفه‌ای و وابستگی به دانش آموزان است که به گفتهٔ یکی از معلمان کلاس چند پایه: معلم کلاس چند پایه، سر پرست خانواده پر فرزندی است که باید برای همهٔ آنان به صورت متفاوت برنامه ریزی کند و به نسبت مساوی محبت خود را به هر کدام از بچه‌ها نشان دهد. و بر این باور است که کلاس درس چند پایه «کلاس زندگی» است.

دلایل تشکیل کلاس‌های چند پایه:

پایین بودن تعداد دانش آموزان در مناطق روستایی و کمبود معلم دو مشکل اساسی است که باعث دور ماندن کودکان این مناطق از درس و مدرسه می‌شود. در بیشتر موارد، نتایج اسف انگیز نیز به دنبال دارد؛ زیرا تعدادی از این کودکان در سنین آموزش از شرکت در کلاس درس باز می‌مانند و تعدادی نیز که شرکت در کلاسی که بچه‌های کوچکتر از خودشان در آن درس می‌خوانند، ترک تحصیل می‌کنند.

آموزش در کلاس‌های چند پایه، شیوه‌ای است که دسترسی کودکان روستایی را به کلاس درس بیشتر می‌کند. البته تدریس در این کلاس‌ها نیازمند برخورداری از مهارت‌های ویژه و روش‌های مناسب سازماندهی کلاس است. همچنین می‌توان «به روز کردن شیوه‌های تدریس»، کار آمد کردن بهره گیری از منابع» و افزایش مشارکت جمعی و توسعهٔ سواد از دیگر دلایل تشکیل کلاس‌های چند پایه شمرد.

مزایا و محاسن کلاس‌های چند پایه:

• در یک کلاس چند پایه دانش آموزان بین ۶ تا ۱۵ ساله وجود دارند. این دانش آموزان دوره‌های مختلف رشد جسمی و فکری را با نیازهای متفاوت می‌گذرانند که تعامل بین آنها در یادگیری اثرات زیادی دارد.
• معلم می‌تواند از برخی وسایل آماده شده برای همه پایه‌ها استفاده نماید و به این طریق در وقت و هزینه صرفه جویی شده و هم بر کارآیی تدریس افزوده می‌گردد.
• در این کلاس‌ها می‌توان دانش آموزانی را که در بعضی از دروس عقب ماندگی دارند در پایه پایین‌تر قرار داد تا جبران کمبود بنمایند و به دانش آموزانی هم که پیشرفته هستند اجازه استفاده از درس سطح بالاتر را داد.
• دانش آموزان پایه‌های بالاتر در جریان تکرار دروس سال‌های قبل خود قرار گرفته این دروس برای ایشان تکرار می‌شود و یادگیری آن‌ها عمیق‌تر می‌گردد و بالعکس، دانش آموزان پایه‌های پائین تر تا حدودی با درس‌های سال‌های بالاتر آشنا می‌شوند و این خود پیش زمینه‌ای برای یادگیری وسیع‌تر آن‌ها خواهد شد.
• به دانش آموزان فرصت می‌دهند، بر اساس مهارت‌ها، استعداد، علاقه، نوع شخصیت و میزان سن خود با یکدیگر همکاری کنند و باعث گسترده شدن حوزه تجربه‌ها و روابط اجتماعی دانش آموزی شود.
• با افزیش دامنهٔ سنی دانش آموزان، سطح پیشرفت آنان را افزایش می‌دهد و سبب می‌شود دانش آموزان، دوستی‌های خود را بر اساس عوامل دیگری به جز سن نیز پایه ریزی کنند.
• برای دانش آموزان بزرگتر فرصت فراهم می‌کند تا با درس دادن به دانش آموزان کوچکتر نقش معلم را بازی کنند و بهره گیری از یک معلم در چند سال تحصیلی متوالی سبب عمیق‌تر شدن پیوند بین معلم و دانش آموزان می‌شود.
• دانش آموزان پذیرش و تحمل دیگران را یاد می‌گیرند و زمانی که دانش آموزان بر اساس سطح توانایی خود آموزش ببینند، شرایط طبیعی‌تری برای آموزش فراهم می‌شود.

مشکلات و مسائل کلاس‌های درس چند پایه:

یکی از مسائل اساسی در کلاس‌های چند پایه، نیروی انسان است. در این کلاس‌ها معمولاً معلم علاوه بر تدریس محتوای آموزشی، امور اداری مربوط به مدیر، معاون، متصدی امور دفتری و وظایف مربی بهداشت، معلم ورزش و ... را نیز عهده دار است و از سوی دیگر او باید به عنوان یک پژوهشگر در آموزش کیفی و یک مشاور اجتماعی نیز ایفای نقش کند. این در حالی است که هیچ انگیزه اجتماعی، اقتصادی ویژه‌ای برای آن‌ها فراهم نشده است و افراد علاقمند و شایسته حرفه معلمی تمایلی به خدمت در این کلاس‌ها ندارند.

از سوی دیگر حق معلمان فارغ التحصیلی مراکز تربیت معلم هم برای تدریس در این کلاس‌ها، آمادگی، اطلاعات و تجربه مناسب ندارند و از هیچ آموزش پیش از خدمتی که زمینه ساز تجربه عملی و تفکر دربارهٔ تدریس چند پایه باشد، برخوردار نیستند. در مجموع برای معلمان چند پایه آموزش جداگانه وجود ندارد و آن‌ها ناچارند از طریق تجربه و آزمایش، روش‌هایی را مورد استفاده قرار دهند و هیچ تدبیری جهت ارتقای توانایی‌ها و صلاحیت ایشان جهت به کارگیری روش‌های مؤثر تبادل تجارب و اطلاعات و .... اندیشیده نشده است. این دیدگاه که معلمان آموزش دیده برای تدریس تک پایه به طور اتوماتیک می‌توانند در کلاس‌های چند پایه تدریس کنند، غیر قابل قبول است و مخصوصاً که از کم تجربه ترین افراد در دسترس (سرباز معلم، آموزشیاران نهضت سواد آموزی، بومیان با سواد و ....) برای اداره این کلاس‌ها استفاده می‌شود.

در مجموع مشکلات خاصی همچون کمبود وقت، نقصان تجربه و کمبود اطلاعات معلمان مدارس چند پایه در امر تدریس و کلاس داری حرفه‌ای، نا مناسب بودن فضای آموزشی و کمبود کلاس درس، عدم هماهنگی بین مدرسه و خانواده و کمبود تجهیزات آموزشی منجر به نارضایتی معلمان می‌گردد مخصوصاً در مواردی که معلم به عنوان مدیر، دفتر دار، خدمتگزار، معاون، نامه رسان هم ایفای نقش می‌کند. و در کلاس نیز باید بیش از یک معلم تک پایه مهارت، توانایی و اطلاعات داشته باشد.

مدیریت در کلاس‌های درس چند پایه:

مدیریت کلاس درس در آموزش و پرورش کلاس‌های درس چند پایه حائز اهمیت زیادی است مدیریت کلاس درس به پیش بینی‌ها و روند ضروری برای ایجاد و حفظ محیطی که در آن یاد دهی و یادگیری به وضوح می‌پیوندد تعریف شده. هدف اولیه مدیریت کلاس اثر بخش، کاستن از بدرفتای یا حتی ایجاد یک محیط منظم نیست. ارائه تمرین‌ها و فعالیت‌هایی که دانش آموزان را به انفعال بکشاند و سبب به هم ریختن نظم هم نگردد، به معنای افزایش فرصت یادگیری نیست.

درست، بر عکس چنین شرایطی از فرصت‌های یادگیری می‌کاهد. این موضوع، در کلاس‌های درس چند پایه در خور توجه است، زیرا بسیاری از دانش آموزان مجبورند ساعاتی از روز را ساکت و بی هدف در گوشه‌ای از کلاس سپری کنند تا معلم بتواند به گروه دیگری از دانش آموزان تدریس نماید و یا از آنها خواسته می‌شود به روخوانی مطالب کتاب یا فعالت دیگری بپردازند اما بر کلاس و فعالیت‌های دانش آموزان نظارت و مدیریت هدفمند اعمال نمی‌شود کلاس آرام و منظم است اما بر یادگیری و میزان یادگیری افزوده نمی‌شود. این موضوع در کلاس چند پایه در خور توجه است. زیرا بنایی ترین هدف از مدیریت کلاسی اثر بخش، یادگیری یا افزایش یادگیری دانش آموزان است.

سازماندهی کلاس:

سازماندهی کلاس یکی از مهمترین عوامل برای کمک کدن به فراهم نمودن فرصت تدریس مؤثر است اگر کلاس درس به خوبی سازماندهی شود هر اندازه طرح درس به خوبی فراهم شده باشد راهی به سوی موفقیت نخواهد داشت.

معلم کلاس چند پایه، هم باید درس را سازمان بدهد و هم باید فضای فیزیکی کلاس را به خوبی سازمان بدهد. چگونگی آرایش میز و نیمکت در کلاس و نحوه بهره گیری از دیوارها و سقف و کف کلاس تأثیر زیادی برای عملکرد کلاسی معلم و دانش آموزان دارد. معلم کلاس درس چند پایه متوجه توانایی طبیعی دانش آموزان برای شناخت و کنجکاوی باشد و برپایه این ویژگی دانش آموزان فعالیت‌های یادگیری مناسبی را طراحی و به آنان ارائه دهد.

شایسته است معلمان وظیفه ذاتی خود در کلاس درس را هم مورد توجه قرار دهند. یکی از وظایف معلم در کلاس درس پدید آوری محیط یادگیری بر انگیزنده است.

رهنمودهایی جهت مدیریت مؤثر در کلاس‌های چند پایه:

• معلم کلاس درس چند پایه باید روشها، فنون و راهبردهای متعدد مؤثری برای تدریس آماده بوده و به طور اثر گذاری آنها را برای جلب رضایت مندی دانش آموزان به کار گیرد.
• در کلاس‌های درس چند پایه، دانش آموزانی با سنین مختلف و توانایی متفاوت حضور دارند معلم نباید و نمی‌تواند فقط با تکیه بر یک روش به ارائه محتوا بپردازد.
• معلم باید طرح درس روزانه‌اش را به دقت آماده کند تا دانش آموزان پایه‌های مختلف را به انجام انواعی از فعالیت‌های یادگیری سودمند وادار سازد.
• به کارگیری راهبردهای تدریس باید همراه با انعطاف پذیری باشد. در برخی مواقع نیاز است برای اثر گذاری بیشتر، راهبردهای تدریس با توجه به نوع محتوا و نیازمندی دانش آموزان مورد بازنگری قرار گیرد.
• گروهبندی بر پایه توانمندی را به عنوان یک راه کار در نظر گرفته شود برای تدریس دو سویه و انجام تدریس جبرانی فراهم می‌کند. گروه بندی بر پایه‌های تحصیلی غیر یکسان در کلاس‌های چند پایه فرصت مناسبی برای فعالیت‌های مشارکتی و پویا فراهم می‌کند.
• گاهی فعالیت یکسان را برای همه دانش آموزان کلاس ارائه شود. شمار زیادی از فعالیت‌ها را می‌توان طراحی کرد که دانش آموزان پایه‌های اول تا پنجم در انجام دادن آن‌ها شرکت کنند.
• معلم شرایطی ایجاد کند تا دانش آموزان از همدیگر یا بگیرند. نظر به اینکه در بسیاری از موارد یاد گیرندگان بزرگسال الگوی یادگیری بسیار خوبی برای یادگیرندگان تازه کارند.
• مشارکت در گروه‌های یادگیری به مثابه یک عضو فعال گروه برای مثال معلم می‌تواند خود را به عنوان عضوی در گروه یادگیری دانش آموزان پایه سوم، چهارم و پنجم دبستان نماید.
• معلم کلاس درس چند پایه متوجه توانایی طبیعی دانش آموزان برای شناخت و کنجکاوی باشد و بر پایه این ویژگی دانش آموزان فعالیت‌های یادگیری مناسبی را طراحی و به آنان ارائه دهد.