شناسنامه ایرانک دبیره

هم‌زمان با پژوهش و نگارش مجموعه کتاب‌های مرجع تاریخ ادبیات کودکان ایران و توجه به موضوع آموزش به کودکان در همه دوره‌های تاریخی در این سرزمین و به‌ویژه از دوره مشروطه به بعد، در زیر مجموعه‌ی کارهای پژوهشی موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان، موضوع سوادآموزی و زبان‌آموزی در چارچوب برنامه آموزش خلاق از راه ادبیات کودکان شکل گرفت. دلیل آن هم بررسی زندگی و کار کسانی مانند طالبوف تبریزی، میرزا حسن رشدیه، مفتاح الملک، جبار باغچه‌بان، سلیم نیساری، ثمینه باغچه‌بان، عباس سیاحی، ایرج جهانشاهی و دیگران بود که گام‌به‌گام کاری بزرگ را که ساده‌سازی روند آموزش زبان فارسی پایه بود، برای کودکان ایرانی و فارسی زبان پیش برده بودند. این کار از جایی گسسته شده بود و نیاز به باز کردن راهی تازه در آموزش زبان فارسی و محتواسازی برای کودکان با توجه به نیازهای این روزگار دیده می‌شد. این کار از آموزش زبان فارسی آغاز شد و اکنون در گستره‌ای بازتر در حوزه سواد شکوفایی ادامه دارد.

در سایت کتابک بخوانید: نقطه پایانی بر رسمیت کاربرد خط تحریری در کتاب فارسی اول دبستان 

 نخستین کار موسسه در این زمینه فارسی آموز نخودی (1) بود که با قلم یا فونت معمولی و رایج «Roya» منتشر شد. در این دوره با تمرکز و پژوهش روی ساختار خط فارسی و همزمان با زمزمه‌هایی که در سازمان تألیف کتاب درسی برای تغییر خط فارسی کتاب اول دبستان از خط ساده شده ساخته فریدون جهانشاهی با قلم فارسی معروف به کلاس اول، و برگشت به سبک خط شکسته مکتب خانه‌ای شروع شد، موسسه نیز روند کاستی‌های این خط را با توجه به ویژگی‌های هندسه ایرانی در دستور کار قرار داد. کار گروه مولفان کتاب اول فارسی به سرپرستی ایرج جهانشاهی در دهه 1340 نیمه مانده بود و نیاز بود که این کار در بستری دیگر ادامه پیدا کند. مطالعات روی قلم کلاس اول به همکاران و پژوهشگران موسسه به ویژه جناب مسعود میرعلایی که گرافیست است نشان داد که خط کلاس اول ابداع آقای فریدون جهانشاهی تلفیقی از خط ساده شده هندسی و خط نسخ است که ناهماهنگی‌های گسترده‌ای دارد.

در سایت کتابک بخوانید: تاریخ به کارگیری کژنگاری یا خط شکسته در فارسی اول دبستان

همین ناهماهنگی‌ها سبب شده بود که کودکان ایرانی اگرچه در دهه 1340 تا 1370 نوشتن را ساده‌تر از نسل‌های پیش‌تر از خود می‌آموختند اما بدخطی و زشت نویسی به شدت در این نسل‌ها جاری شده بود. در حالی که نسل‌های پیش‌تر نوشتن را دیرتر می‌آموختند اما زیباتر می‌نوشتند. برای این که این روند مشهود بود، دو گروه فکری در حوزه سوادآموزی شکل گرفت. گروه اول که اقتدار حاکمیتی داشتند و در آموزش و پرورش بودند، با توجه به نفوذ روزافزون هنر خوش‌نویسی و خوش‌نویسان و هم‌چنین تفکر احیای سنت‌های مکتب‌خانه‌ای در آموزش، روند برگشت به شکسته‌نویسی و احیای خوش‌نویسی را در دستور گذاشتند. این روند می‌توانست برای آموزش بهنگام نوشتن به کودکان بسیار آسیب‌زا باشد که تجربه دو دهه اخیر که شکسته‌نویسی به کتاب اول دبستان و سوادآموزی پایه برگشت، خود را نشان می‌دهد. از آن سو گروه دیگر که در موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان شکل گرفته بود، بدون اقتدار لازم برای ترویج کار خود، تنها با شوق ادامه روند پیشرفت احیای خط ساده شده فارسی، دستور کار طراحی یک خط مناسب با هندسه ایرانی را که خمش های زیبا در آن نقش زیادی دارد، در دستور گذاشت. در سال 1385 نخستین نسخه‌های ایرانک دبیره با همکاری بخش فنی موسسه، آقای مهرداد محمدی به فرجام رسید. در همین زمان با توجه تفاوت خط نوشتاری و خط خواندن، مهرداد محمدی خط آموزک را برپایه خط ایرانک برای نوشتن از روی همین نسخه ساخت. ایرانک دبیره در زمینه آموزش سوادآموزی نگاه گسترده‌تری داشت و همزمان برنشان‌ها یا ماهک‌هایی برای آن ساخته شد تا تفاوت‌هایی را که نویسه‌های فارسی مانند «و» و «ی» در چندگونگی آوایی دارند، بتوان به آسانی به کودکان آموزش داد.

در سایت کتابک بخوانید: درست نویسی بر زیبانویسی تقدم دارد

ویژگی‌های ایرانک دبیره

ایرانک دبیره برپایه سرشت طراحی خط یا انگاره‌های خطی فارسی پدید آمده است. هندسه خط‌های عربی و فارسی برپایه ی هندسه گرد و نیم گرد و قوس‌ها و خمش‌ها، ناودیس‌ها و تاقدیس‌ها است. در حالی که هندسه قلم‌های لاتین برپایه خط‌هایی ایستاده یا خوابیده یا عمودی و افقی است. خط یا دبیره‌های فارسی تاکنون جز در یک مورد که کوشش‌های کارشناسان در سال‌های 1340 بوده است، هیچ‌کدام پایه‌ای منطقی نداشته است. در آن سال‌ها این کارشناسان با توجه به بی‌قاعدگی و پراکندگی آرا در باره خط و دبیره‌های فارسی، خط یا دبیره‌ای ویژه به نام خط کلاس اول یا خط آموزش سواد پایه را با طراحی دست یا در حقیقت دست نوشت انجام دادند. نهایی شده این خط پس از چند کوشش که از دست نوشت محمدزمان زمانی در سال 1339 شروع می‌شد در نهایت به دست نوشت فریدون جهانشاهی رسید و در کتاب فارسی اول دبستان سال 1345 به کار گرفته شد. این خط دبیره اگرچه می‌کوشید، خود را قاعده‌مند نشان دهد، اما یک اصل بنیادین را در سرشت دبیره‌های فارسی نادیده انگاشته بود، و آن هم هندسه دبیره‌های فارسی بود که در این خط خود را نشان نمی داد. از یک نگاه جامع، خط و دبیره های فارسی برپایه سرشت تاریخی و فرهنگی خود از سرزمینی برخاسته‌اند که معماری آن متفاوت با معماری غربی بوده است. این نگرش فرهنگی روی ساختارهایی مانند دبیره تأثیر بی‌میانجی داشته است.

در سایت کتابک بخوانید: ایرج کابلی، امتدادی روشن در تحول خط فارسی برای آموزش کودکان - بخش نخست

خرید نوشت آموز ایرانک – آموزش نوشتن به خط فارسی

در ایرانک دبیره چند ویژگی شاخص به کار رفته است. با توجه به این که تشخیص‌پذیری (legibility) و خوانایی (Readability) دو کارکرد متفاوت دارند، کارکرد خوانایی برای رابطه دیدن و نوشتار و فهم معنای نوشتار پس از فرایند دیداری و مغزی است اما کارکرد تشخیص پذیری به روشنی و آسانی قلم برمی گردد. در ایرانک دبیره دقت شده است که این دو کارکرد متفاوت به درستی در جای خودشان قرار بگیرند. برای همین ما در ایرانک دبیره هم زیبایی را داریم و هم دریافت و تشخیص متن را. این نکته پس از نزدیک به دو دهه کار و نظر کاربران تأیید شده است.

درباره‌ی ویژگی این دبیره در کتابی به نام ایرانک دبیره (منتشر نشده) سخن گفته شده، اما در یک نگاه گذرا، ویژگی‌های ایرانک دبیره برپایه ی سازه‌های زیر است:

- زیبایی شناسی دبیره های فارسی و پیوند آن با هندسه‌ی ایرانی

- بیش‌ترین اندازه خوانایی (Readability) و تشخیص پذیری (legibility)

- به‌سامان و آموزش‌پذیر کردن رد قلم یا چرخش قلم در هنگام نوشتن

- ویژگی‌های قلم گیری یا گردش دست کودک یا بزرگ‌سال نوٌسواد فارسی زبان و  فارسی نویس

- متریک بسامان در طراحی قلم‌های فارسی

- افزودن برنشان‌هایی ویژه برای ساده‌سازی خواندن نوشتارهای فارسی برای نوٌسوادان

در سایت کتابک بخوانید: ایرج کابلی، امتدادی روشن در تحول خط فارسی برای آموزش کودکان - بخش دوم

ایرانک دبیره اگرچه با هدف کاربرد عمومی و همگانی منتشر شد، اما برای ساخت نسخه نهایی که همه ویژگی‌های فنی و ساختاری مانند قلم‌های متغیر و گونه‌های قلم را در خود داشته باشد، به سبب کار تخصصی سطح بالا، هنوز نتوانسته نسخه نهایی خود را برای عموم منتشر کند و همچنان به عنوان یک نسخه آزمایشی تنها در چارچوب آثار موسسه پژوهشی تاریخ ادبیات کودکان و نشر چیستا به کار می‌رود.

طراح ایرانک دبیره از نظر گرافیک آقای مسعود میرعلایی است و بازپیرایی قلم آموزک که برگرفت از ایرانک است، و همچنین ساخت فونت از مهرداد محمدی است.