آموزش سواد شکوفایی برای کودکان (بخش نخست)

چرا توجه به موضوع سواد شکوفایی اهمیت دارد؟

در گذشته همگان بر این باور بودند که سواد آموزی به کودک از سن 6 یا 7 سالگی آغاز می‌شود و پیش از این سن به کودک نباید هیچگونه آموزشی داد.

تا چند دهه گذشته تعریف قراردادی سواد به کسب مهارت‌های خواندن ونوشتن محدود می‌شد. مهارت‌هایی همچون رمزگشایی، هجا کردن، درک مطلب و روان خوانی که کودک با رفتن به مدرسه آن‌ها را فرا می‌گیرد. یعنی چارچوب سواد تنها در محیط مدرسه ارزیابی می‌شد.

اما دردهه های اخیر نگاه‌ها به موضوع سواد و سواد آموزی و آموزش کودکان دگرگون شده است. این تغییر بر پایه این شناخت به دست آمد که کودکان پیش از خواندن و نوشتن باید مهارت‌هایی را کسب کنند که پیش نیاز به دست آوردن مهارت‌های پیچیده‌تری همچون خواندن ونوشتن است. ابتدا این آمادگی در کسب مهارت‌هایی خلاصه می‌شد که کودکان در سال‌های 5 تا 6، در دوره پیش دبستان به دست می‌آورند.

از دهه 1970 شماری از پژوهشگران پا را از این فراتر گذاشتند و با پژوهش‌های دقیقی که انجام دادند دریافتند که بخش مهمی از سواد پیش از آموزش رسمی فراگرفته می‌شود. این گروه از پژوهشگران نزدیک به نیم سده است که پدیده سواد را از زاویه دید گسترده‌تری دنبال می‌کنند و دریافته‌اند که مهارت‌های سواد تنها به خواندن و نوشتن که کودک در مدرسه فر امی گیرد محدود نمی‌شود. به باور آن‌ها سواد مجموعه مهارت‌ها و دانش‌هایی است که کودک از بدو تولد به تدریج فرا می‌گیرد تا وارد مرحله آموزش رسمی شود. این بخش از مهارت‌ها که کودک به تدریج از محیط پیرامون خود فرا می‌گیرد، " سواد شکوفایی " Emergent Literacy می‌نامند. این محیط برای بیشتر کودکان در سال‌های نخست زندگی خانه و محله است و برای بخش کوچکتری از کودکان شیرخوارگاه. که به تدریج مهد کودک، محله و همه مکان‌های فرهنگی همچون کتابخانه رفت و آمد می‌کند، به محیط خانه افزوده می‌شود.

خرید کتاب سواد شکوفایی – از پژوهش تا عمل – چه‌گونه کودکان با سواد می‌شوند؟

از ابتدای دهه 1970 چندین دیدگاه اجتماعی، فرهنگی و زبان شناختی مطرح شد که بر روی درک سنتی از سواد تأثیر گذاشت. دیدگاه‌های آموزشی ساختاری – اجتماعی، به ویژه دیدگاه لئو ویگوتسکی[1] (1962) و ژرومه برونر[2](1990) بر شکل گیری اجتماعی معنا و اهمیت خواندن و روایت برای رشد انسان و در سطحی بالاتر مهارت‌های تفکر تاکید داشتند. مطالعات جدید درباره سواد، پژوهشگران را به این موضوع مهم جلب کرد که سواد ماهیتاً یک پدیده اجتماعی است و سواد آموزی را باید بر پیش زمینه تاریخی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی درک کرد[3].

تعریف سوادشکوفایی از دیدگاه نظریه‌پردازان

سواد شکوفایی یک روند است که از نخستین روزهای زندگی کودک آغاز می‌شود. پیش از آن که مفهوم سواد شکوفایی بوجود بیاید، در دهه 1920 شماری از پژوهشگران و کارشناسان مفهوم «آمادگی برای خواندن»[4] را مطرح کردند. مفهوم آمادگی برای خواندن کسب مهارت‌های پیش نیاز خواندن دردوره پیش دبستان است که در کشورهای مختلف سن ورود به این دوره کمی با هم دیگر تفاوت دارد و کودکان برای ورود به مدرسه و کسب مهارت خواندن و نوشتن، با یادگیری مهارت‌های پیش نیاز برای این مرحله آماده می‌شوند.

اما آمادگی برای خواندن کاملاً با موضوع سواد شکوفایی متفاوت است. دراین دوره کودکان برای خواندن یا رمزگشایی[5] آماده نمی‌شوند. کودک در ابتدای زندگی خود از والدین و پیرامون خود زبان زود هنگام یا Early Language را فرامی گیرد. او در محیط پیرامون به تدریج با نوشتار و شکل حرف‌ها یا واک‌ها بر پایه کدهای دیداری آشنا می‌شود. (برای مثال ایست را در تابلوی ایست شناسایی می‌کند، بدون آن که بتواند واژه ایست را رمز گشایی کند. میان این زبان و سواد شکوفایی و رشد دیگر مهارت‌های سواد که در مدرسه بدان دست می‌یابد، رابطه معناداری وجود دارد.

در سال 1966 پژوهشگر نیوزیلندی به نام ماری کلی[6] اصطلاح " سواد شکوفایی را مطرح کرد. اصطلاح سواد شکوفایی یا Emergent Literacy به یادگیری مجموعه مهارت‌هایی گفته می‌شود که کودک از نخستین روزهای زندگی جنینی به دست می‌آورد، به تدریج جوانه می‌زنند و شکفته می‌شوند. واژه Emergent در زبان انگلیسی روند به وجود آمدن چیزی را می گویند. پیدیده ای که نه به یکباره، بلکه به تدریج بوجود می‌آید. به همین سبب برابر نهاد آن را به فارسی سواد شکوفایی نامیده‌ایم که نشان دهیم سوادی است که به تدریج در یک روند چند ساله به وجود می‌آید و شکل می‌گیرد.

در سایت آموزک بخوانید: سواد شکوفایی چه نقشی در رشد کودک دارد؟

ماری کلی در سواد شکوفایی به نخستین رفتارها و مفاهیمی اشاره می‌کند که یک کودک خردسال در واکنش به کتاب پیش از کسب مهارت رمز گشایی در خواندن به دست می‌آورد. [7] از ابتدای دهه 1980 تا به امروز پژوهش‌های گسترده‌ای درباره رشد زبانی در کودکان خردسال و مفهوم آمادگی برای خواندن از سوی کارشناسان و پژوهشگران برجسته انجام شده است. این گروه از پژوهشگران پیشنهاد می‌دهند که این دوره از رشد کودک را، از دوره نوزادی تا زمانی که کودک وارد پیش دبستانی یا کودکستان می‌شود، دوران سواد شکوفایی بنامند. [8]

کارشناسان و پژوهشگران بسیاری درباره شکوفا شدن سواد نوشته‌اند اما همه تعریف‌ها در یک راستا و تکمیل کننده یکدیگر هستند و همگان بر آن توافق دارندکه:

سواد شکوفایی مجموعه‌ای از دانش‌های ساده، مهارت‌های گوناگون و اندیشه ورزانه و نگرش‌هایی است که کودک از بدو تولد تا به هنگام ورود به پیش دبستانی آن را فرا می‌گیرد. کودکان در واقع مفاهیم مربوط به سواد و رفتارهای مربوط به آن را در محیط مناسب، بدون آموزش رسمی، خود کشف می‌کنند یا از سوی خانواده فرا می‌گیرند. این مجموعه مهارت‌ها و تجربه‌ها در نهایت پشتیبان و بنیاد سواد آموزی در مدرسه خواهد بود. [9]

خرید کتاب‌ها و بازی‌افزارهای سواد شکوفایی

اگر چه شکوفا شدن سواد دارای نقطه آغازی است اما نمی‌توان برای آن نقطه پایانی هم تعریف کرد. به زبان دیگر بین مرحله شکوفایی سواد Emergent literacy، سواد پایه Early literacy و سواد قراردادی conventional literacy مرزی وجود ندارد.

ویلیام تیل [10]و الیزابت سالزبای[11] از نظریه پردازان سواد شکوفایی تاکید دارند که خود واژه "شکوفایی" Emergent نشان می‌دهد که باسواد شدن به یکباره انجام نمی‌شود، بلکه تدریجی و در یک طیف صورت می‌گیرد. آن‌ها تاکید دارند که خواندن ونوشتن را با هم دیگر و در کنار هم سواد فراگیر بدانیم که در یک طیف رشد می‌کند و سواد شکوفایی در ابتدای این طیف قرار می‌گیرد که در یک روند در حال پیشرفت سبب می‌شود که کودکان به تدریج باسواد شوند. آن مهارت‌ها و دانش‌هایی که کودکان پیش از باسواد شدن فرا می‌گیرد، مهارت‌های سواد شکوفایی می‌نامند.

به باور آن‌ها: رشد سواد از سال‌های نخستین زندگی و بسیار پیش از تر سواد رسمی آغازمی شود. اگر مهارت‌های اساسی سواد را در 4 مهارت کلی شنیدن، بیان کردن، خواندن و نوشتن خلاصه کنیم، تیل و سالزبای تاکید دارند که میان رشد مهارت‌های گفتاری کودک (شنیدن و سخن گفتن) و مهارت‌های نوشتاری (خواندن و نوشتن) پیوندی تنگاتنگ وجود دارد، به گونه‌ای که رشد این مهارت‌ها همزمان و در پیوند با هم است، بیش از آن که در توالی با هم قرار گرفته باشند. رشد گفتاری سبب رشد نوشتاری می‌شود. همچنین رشد شناختی کودکان در سال‌های نخست نقش مهمی در رشد سواد آن‌ها دارند. کودک پیش از باسواد شدن با کاربرد سواد آشنا می‌شود. دراین دوره کودکان در زندگی روزمره یا در مهد کودک با کارکردهای سواد آشنا می‌شوند و حتا در مواردی برای پیشبرد کار خود تظاهر به خواندن یا نوشتن می‌کنند. کودکان از سال نخستین زندگی خود در تعامل با بزرگسالان در خانه و جامعه از راه کتاب و نشانه‌های پیرامون خود با آواها، واک‌ها و نشانه‌ها به طور طبیعی آشنا می‌شوند. تیل و سالزبای البته این نکته رانیز یاد آوری می‌کنند که در طیف رشد سواد، متغیرهایی همچون سن و فراهم بودن شرایط برای دستیابی به مهارت‌ها و دانش سواد پایه عمل می‌کند. [12]                                             

زهره قایینی

از کتاب سواد شکوفایی 

 

 

 

 

[1] Lev Vygotsky

[2] Jerome Bruner

[3] Bettina Kummerling-Meibauer. The Routledge to Picture books. Routlege: New York,2018, p. 372.

[4] Reading readiness

[5] Decoding

[6] Marie Clay

[7] Paula M. Rhyner. Emergent Literacy and Language Develoment: Promoting Learning in Early Childhood. London: The Guilford Press, 2009, p.9.

[8] Bettina Kummerling-Meibauer. The Routledge to Picture books. Routlege: New York,2018, p.373.

[9] Barbara K. Gunn. Deborah C. Simmons. Emergent literacy: Synthesis of the Research. https://www.researchconnections.org/childcare/resources/2776/pdf

[10] William Teale

[11] Elizabeth Sulzby

[12] Paula M. Rhyner. Emergent Literacy and Language Develoment: Promoting Learning in Early Childhood. London: The Guilford Press, 2009, p. 6-8.

آموزش سواد شکوفایی برای کودکان (بخش نخست)

چرا توجه به موضوع سواد شکوفایی اهمیت دارد؟

در گذشته همگان بر این باور بودند که سواد آموزی به کودک از سن 6 یا 7 سالگی آغاز می‌شود و پیش از این سن به کودک نباید هیچگونه آموزشی داد.

تا چند دهه گذشته تعریف قراردادی سواد به کسب مهارت‌های خواندن ونوشتن محدود می‌شد. مهارت‌هایی همچون رمزگشایی، هجا کردن، درک مطلب و روان خوانی که کودک با رفتن به مدرسه آن‌ها را فرا می‌گیرد. یعنی چارچوب سواد تنها در محیط مدرسه ارزیابی می‌شد.

اما دردهه های اخیر نگاه‌ها به موضوع سواد و سواد آموزی و آموزش کودکان دگرگون شده است. این تغییر بر پایه این شناخت به دست آمد که کودکان پیش از خواندن و نوشتن باید مهارت‌هایی را کسب کنند که پیش نیاز به دست آوردن مهارت‌های پیچیده‌تری همچون خواندن ونوشتن است. ابتدا این آمادگی در کسب مهارت‌هایی خلاصه می‌شد که کودکان در سال‌های 5 تا 6، در دوره پیش دبستان به دست می‌آورند.

از دهه 1970 شماری از پژوهشگران پا را از این فراتر گذاشتند و با پژوهش‌های دقیقی که انجام دادند دریافتند که بخش مهمی از سواد پیش از آموزش رسمی فراگرفته می‌شود. این گروه از پژوهشگران نزدیک به نیم سده است که پدیده سواد را از زاویه دید گسترده‌تری دنبال می‌کنند و دریافته‌اند که مهارت‌های سواد تنها به خواندن و نوشتن که کودک در مدرسه فر امی گیرد محدود نمی‌شود. به باور آن‌ها سواد مجموعه مهارت‌ها و دانش‌هایی است که کودک از بدو تولد به تدریج فرا می‌گیرد تا وارد مرحله آموزش رسمی شود. این بخش از مهارت‌ها که کودک به تدریج از محیط پیرامون خود فرا می‌گیرد، " سواد شکوفایی " Emergent Literacy می‌نامند. این محیط برای بیشتر کودکان در سال‌های نخست زندگی خانه و محله است و برای بخش کوچکتری از کودکان شیرخوارگاه. که به تدریج مهد کودک، محله و همه مکان‌های فرهنگی همچون کتابخانه رفت و آمد می‌کند، به محیط خانه افزوده می‌شود.

خرید کتاب سواد شکوفایی – از پژوهش تا عمل – چه‌گونه کودکان با سواد می‌شوند؟

از ابتدای دهه 1970 چندین دیدگاه اجتماعی، فرهنگی و زبان شناختی مطرح شد که بر روی درک سنتی از سواد تأثیر گذاشت. دیدگاه‌های آموزشی ساختاری – اجتماعی، به ویژه دیدگاه لئو ویگوتسکی[1] (1962) و ژرومه برونر[2](1990) بر شکل گیری اجتماعی معنا و اهمیت خواندن و روایت برای رشد انسان و در سطحی بالاتر مهارت‌های تفکر تاکید داشتند. مطالعات جدید درباره سواد، پژوهشگران را به این موضوع مهم جلب کرد که سواد ماهیتاً یک پدیده اجتماعی است و سواد آموزی را باید بر پیش زمینه تاریخی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی درک کرد[3].

تعریف سوادشکوفایی از دیدگاه نظریه‌پردازان

سواد شکوفایی یک روند است که از نخستین روزهای زندگی کودک آغاز می‌شود. پیش از آن که مفهوم سواد شکوفایی بوجود بیاید، در دهه 1920 شماری از پژوهشگران و کارشناسان مفهوم «آمادگی برای خواندن»[4] را مطرح کردند. مفهوم آمادگی برای خواندن کسب مهارت‌های پیش نیاز خواندن دردوره پیش دبستان است که در کشورهای مختلف سن ورود به این دوره کمی با هم دیگر تفاوت دارد و کودکان برای ورود به مدرسه و کسب مهارت خواندن و نوشتن، با یادگیری مهارت‌های پیش نیاز برای این مرحله آماده می‌شوند.

اما آمادگی برای خواندن کاملاً با موضوع سواد شکوفایی متفاوت است. دراین دوره کودکان برای خواندن یا رمزگشایی[5] آماده نمی‌شوند. کودک در ابتدای زندگی خود از والدین و پیرامون خود زبان زود هنگام یا Early Language را فرامی گیرد. او در محیط پیرامون به تدریج با نوشتار و شکل حرف‌ها یا واک‌ها بر پایه کدهای دیداری آشنا می‌شود. (برای مثال ایست را در تابلوی ایست شناسایی می‌کند، بدون آن که بتواند واژه ایست را رمز گشایی کند. میان این زبان و سواد شکوفایی و رشد دیگر مهارت‌های سواد که در مدرسه بدان دست می‌یابد، رابطه معناداری وجود دارد.

در سال 1966 پژوهشگر نیوزیلندی به نام ماری کلی[6] اصطلاح " سواد شکوفایی را مطرح کرد. اصطلاح سواد شکوفایی یا Emergent Literacy به یادگیری مجموعه مهارت‌هایی گفته می‌شود که کودک از نخستین روزهای زندگی جنینی به دست می‌آورد، به تدریج جوانه می‌زنند و شکفته می‌شوند. واژه Emergent در زبان انگلیسی روند به وجود آمدن چیزی را می گویند. پیدیده ای که نه به یکباره، بلکه به تدریج بوجود می‌آید. به همین سبب برابر نهاد آن را به فارسی سواد شکوفایی نامیده‌ایم که نشان دهیم سوادی است که به تدریج در یک روند چند ساله به وجود می‌آید و شکل می‌گیرد.

در سایت آموزک بخوانید: سواد شکوفایی چه نقشی در رشد کودک دارد؟

ماری کلی در سواد شکوفایی به نخستین رفتارها و مفاهیمی اشاره می‌کند که یک کودک خردسال در واکنش به کتاب پیش از کسب مهارت رمز گشایی در خواندن به دست می‌آورد. [7] از ابتدای دهه 1980 تا به امروز پژوهش‌های گسترده‌ای درباره رشد زبانی در کودکان خردسال و مفهوم آمادگی برای خواندن از سوی کارشناسان و پژوهشگران برجسته انجام شده است. این گروه از پژوهشگران پیشنهاد می‌دهند که این دوره از رشد کودک را، از دوره نوزادی تا زمانی که کودک وارد پیش دبستانی یا کودکستان می‌شود، دوران سواد شکوفایی بنامند. [8]

کارشناسان و پژوهشگران بسیاری درباره شکوفا شدن سواد نوشته‌اند اما همه تعریف‌ها در یک راستا و تکمیل کننده یکدیگر هستند و همگان بر آن توافق دارندکه:

سواد شکوفایی مجموعه‌ای از دانش‌های ساده، مهارت‌های گوناگون و اندیشه ورزانه و نگرش‌هایی است که کودک از بدو تولد تا به هنگام ورود به پیش دبستانی آن را فرا می‌گیرد. کودکان در واقع مفاهیم مربوط به سواد و رفتارهای مربوط به آن را در محیط مناسب، بدون آموزش رسمی، خود کشف می‌کنند یا از سوی خانواده فرا می‌گیرند. این مجموعه مهارت‌ها و تجربه‌ها در نهایت پشتیبان و بنیاد سواد آموزی در مدرسه خواهد بود. [9]

خرید کتاب‌ها و بازی‌افزارهای سواد شکوفایی

اگر چه شکوفا شدن سواد دارای نقطه آغازی است اما نمی‌توان برای آن نقطه پایانی هم تعریف کرد. به زبان دیگر بین مرحله شکوفایی سواد Emergent literacy، سواد پایه Early literacy و سواد قراردادی conventional literacy مرزی وجود ندارد.

ویلیام تیل [10]و الیزابت سالزبای[11] از نظریه پردازان سواد شکوفایی تاکید دارند که خود واژه "شکوفایی" Emergent نشان می‌دهد که باسواد شدن به یکباره انجام نمی‌شود، بلکه تدریجی و در یک طیف صورت می‌گیرد. آن‌ها تاکید دارند که خواندن ونوشتن را با هم دیگر و در کنار هم سواد فراگیر بدانیم که در یک طیف رشد می‌کند و سواد شکوفایی در ابتدای این طیف قرار می‌گیرد که در یک روند در حال پیشرفت سبب می‌شود که کودکان به تدریج باسواد شوند. آن مهارت‌ها و دانش‌هایی که کودکان پیش از باسواد شدن فرا می‌گیرد، مهارت‌های سواد شکوفایی می‌نامند.

به باور آن‌ها: رشد سواد از سال‌های نخستین زندگی و بسیار پیش از تر سواد رسمی آغازمی شود. اگر مهارت‌های اساسی سواد را در 4 مهارت کلی شنیدن، بیان کردن، خواندن و نوشتن خلاصه کنیم، تیل و سالزبای تاکید دارند که میان رشد مهارت‌های گفتاری کودک (شنیدن و سخن گفتن) و مهارت‌های نوشتاری (خواندن و نوشتن) پیوندی تنگاتنگ وجود دارد، به گونه‌ای که رشد این مهارت‌ها همزمان و در پیوند با هم است، بیش از آن که در توالی با هم قرار گرفته باشند. رشد گفتاری سبب رشد نوشتاری می‌شود. همچنین رشد شناختی کودکان در سال‌های نخست نقش مهمی در رشد سواد آن‌ها دارند. کودک پیش از باسواد شدن با کاربرد سواد آشنا می‌شود. دراین دوره کودکان در زندگی روزمره یا در مهد کودک با کارکردهای سواد آشنا می‌شوند و حتا در مواردی برای پیشبرد کار خود تظاهر به خواندن یا نوشتن می‌کنند. کودکان از سال نخستین زندگی خود در تعامل با بزرگسالان در خانه و جامعه از راه کتاب و نشانه‌های پیرامون خود با آواها، واک‌ها و نشانه‌ها به طور طبیعی آشنا می‌شوند. تیل و سالزبای البته این نکته رانیز یاد آوری می‌کنند که در طیف رشد سواد، متغیرهایی همچون سن و فراهم بودن شرایط برای دستیابی به مهارت‌ها و دانش سواد پایه عمل می‌کند. [12]                                             

زهره قایینی

از کتاب سواد شکوفایی 

 

 

 

 

[1] Lev Vygotsky

[2] Jerome Bruner

[3] Bettina Kummerling-Meibauer. The Routledge to Picture books. Routlege: New York,2018, p. 372.

[4] Reading readiness

[5] Decoding

[6] Marie Clay

[7] Paula M. Rhyner. Emergent Literacy and Language Develoment: Promoting Learning in Early Childhood. London: The Guilford Press, 2009, p.9.

[8] Bettina Kummerling-Meibauer. The Routledge to Picture books. Routlege: New York,2018, p.373.

[9] Barbara K. Gunn. Deborah C. Simmons. Emergent literacy: Synthesis of the Research. https://www.researchconnections.org/childcare/resources/2776/pdf

[10] William Teale

[11] Elizabeth Sulzby

[12] Paula M. Rhyner. Emergent Literacy and Language Develoment: Promoting Learning in Early Childhood. London: The Guilford Press, 2009, p. 6-8.