چکیده

بررسی تأثیر آموزش پیش دبستانی بر رشد رفتارهای اجتماعی دانش آموزان ابتدایی و عوامل و مؤلفه‌هایی که بر رشد اجتماعی اثر می‌گذارند و به آن شدت می‌بخشند با ارائه این پژوهش گامی هرچند اندک در رشد اجتماعی کودکان برمی‌داریم که یکی از نیازهای زندگی اجتماعی، جهت سازگاری با جامعه و محیط اجتماعی است که مقبولیت او را در پی خواهد داشت.

رشد اجتماعی کودکان

الف) اجتماعی شدن

اجتماعی شدن به معنای همبازی و همنوایی فرد با ارزش‌ها، هنجارها و نگرش‌های گروهی و اجتماعی است. به بیان دیگر، اجتماعی شدن فراگردی است که به واسطهٔ آن، هر فرد، دانشی و مهارت های اجتماعی لازم برای مشارکت مؤثر و فعال در زندگی گروهی و اجتماعی را کسب می‌کند. مجموعه‌ی این ارزش‌ها، هنجارها، نگرشی‌ها، دانش‌ها و مهارت‌ها فرد را قادر می‌سازد که با گرو‌‌ه‌ها و افراد جامعه، روابط و کنش‌های متقابل داشته باشد. فراگرد اجتماعی شدن، امری مستمر و به اعتباری مادام العمر است. اجتماعی شدن فراگردی است که طی آن، فرد به کسب هویت نائل می‌گردد و با پذیرش ارزش‌ها، هنجارها، آرمان‌ها و شیوه‌های زندگی، تحت شرایط مطلوب قادر به تحقق استعدادهای بالقوه‌ی خود می‌شود.

ب )هدف‌های اجتماعی شدن

به رغم تقاوت‌های محیطی و فرهنگی، جامعه پذیری دارای هدف‌ها و مقاصد مشترکی است که به مهم‌ترین آن‌ها می‌پردازیم.

۱.یکی از مقاصد جامعه پذیری، آموزشی قواعد و نظامات اساسی از آداب و عادات و رفتارهای روزمره گرفته تا روش‌های علمی به افراد است.

۲.فراگرد جامعه پذیری به همان میزان که عادت‌ها و رفتار فرد را مطابق ھنجارھای اجتماعی، تحت نظم و انضباط درمی‌آورد، به او امید و آرزو میدهد.

۳.فرا گرد جامعه پذیری از طریق برآوردن خواسته‌ها، آرزوها، امیدها و سوداهای فردی با ممانعت از دستیابی بدان‌ها برای فرد هویت می آفریند.

۴.فراگرد جامعه پذیری، نقاشی‌های اجتماعی و نگرش ها، انتظارات و گرایش های مربوط به آن نقش‌ها را به فرد می‌آموزد. نقشهای اجتماعی، آمال و آرزوها، هویت ها و قواعد و نظامات رفتاری، روابط متقابل تنگاتنگی با یکدیگر دارند.

۵.هدف دیگر فراگرد جامعه پذیری، آموختن مهارت هاست.

مهارت های اجتماعی

الف) مهارت های اجتماعی کدام اند؟

 به طور کلی، مهارت های اجتماعی به رفتارهای آموخته شده و مقبول جامعه اطلاق میشود؛ رفتارهایی که به واسطهٔ آنها شخصی می تواند با دیگران به نحوی ارتباط متقابل برقرار کند که به بروز پاسخهای مثبت و پرهیز از پاسخهای منفی بینجامد. مورگان (۱۹۸۰) به این نکته اشاره دارد که مهارت های اجتماعی نه تنها امکان شروع و تداوم روابط متقابل و بحت با دیگران را فراهم میاورد بلکه توانایی نیل به اهداف و ارتباط با دیگران را نیز در شخص ایجاد میکند. هر اندازه انسان در ارتباط با دیگران بیشتر و همه جانبه تر بتواند به هدفهای خویش برسد، ما او را در زمینه های اجتماعی ماهرتر میدانیم.

تراور برای مهارتهای اجتماعی دو بعد قائل است: اجزاء مهارت و فرایندھای مهارت

اجزاء مهارت راعناصر واحدی نظیر نگاہ، تکان دادن سر، یا رفتارهایی در روابط اجتماعی مانند سلام و خداحافظی تشکیل می‌دهند.

فرایندهای اجتماعی به «توانایی فرد در ایجاد رفتار ماهرانه براساس قواعد و اهداف مربوطه و در پاسخ با بازخورد اجتماعی» اشاره دارد.

مهارت های اجتماعی شامل الگوهای واکنشی گوناگون و لازم برای تعدیل با دیگران است. این الگوها شامل اثبات وجود و دفاع از خود و اموال، پیوستین به یک گروه، جلب همکاری دیگران، یا امتناع از پیروی کردن از اجتماع میباشد. مهارت های اجتماعی عبارتاند از: راههای اجتماع پسند، سلوک با دیگران، مبادلهٔ اطلاعات، شرح واثبات نظر.

ب) نشانه‌های مهارت های اجتماعی

مایکلسون (۱۹۸۲) در ارزیابی نشانه‌های مهارت های اجتماعی به شش عنصر اصلی اشاره میکند

• مهارت های اجتماعی به طور معمول آموخته می‌شوند.
• شامل مجموعه‌ای از رفتارهای کلامی و غیر کلامی گوناگون و ویژه اند.
• مستلزم داوطلب شدن و ارائه‌ی پاسخ‌های متناسب و موثرند.
• تقویت‌های اجتماعی دیگران را به حداکثر می‌رساند.
• ماهیتی تعاملی دارند و به زمان بندی متناسب و تاثیر متقابل برخی از رفتارها نیازمندند.
• تحت تأثیر عوامل محیطی همچون سن،جنس و پایگاه طرف مقابل می‌باشند.

ج) مؤلفه‌های مهارت اجتماعی

هارجی (۱۹۸۹) با مرور تعاریف رفتار ماهرانه، به شش جنبهٔ مهارت اجتماعی اشارہ میکند. اومیگوید مهارت اجتماعی عبارت است از «مجموعه‌ای از رفتارهای هدفمند به هم مرتبط و متناسب با وضعیتی که آموختنی و تحت کنترل فرد می باشند.» در این تعریف بر شش مورد از مؤلفه‌های مهارت های اجتماعی تأکید شده است.

نخست اینکه رفتارهای اجتماعی هدفمندند. ما از این رفتارها برای کسب نتایج مطلوب استقاده می کنیم و بنابراین، بر خلاف سایر رفتارها که اتفاقی یا غیر تعمدی هستند، مهارت های اجتماعی هدف دارند. دومین ویژگی آنها این است که رفتارهای متقاوتی هستند که به منظور دستیابی به هدفی ویژه مورد استفاده قرار میگیرند و ما، به طور همزمان از آنها استفاده می کنیم. سومین ویژگی مهارتهای اجتماعی، متناسب بودن آنها با وضعیت است. فردی از لحاظ اجتماعی ماهر است که بتواند رفتارهایی را متناسب با انتظارات دیگران تغییر دهد.

چهارمین ویژگی این تعریف آن است که مهارتهای اجتماعی در واقع واحدهای رفتاری مجزا هستند. فردی که از لحاظ اجتماعی مهارت دارد، قادر است رفتارهای مختلف مناسبی داشته باشد. پنجمین جنبهٔ تعریف، آموختنی بودن مهارت های اجتماعی است. در حال حاضر، تمامی محققان اتفاق نظر دارند که اکثر رفتارهای اجتماعی آموختنی هستند.

عوامل مؤثر در رشد مهارت های اجتماعی کودکان

الف) ارتباط با هم‌سالان

رابطه با همسالان در سال سوم زندگی تغییر عمده‌ای می کند. کودک از آن به بعد از تنها بازی کردن با تماشای بازی دیگران کمتر استقبال می کند و بیشتر دوست دارد که با کودکان دیگر ارتباط برقرار کند و در او تمایل به همکاری آشکار میشود. گروه همالان نیز همچون خانواده میتوانند در شکل گیری شخصیت کودک مؤثر باشد. همیشه مواردی برای تقلید و همانندسازی در گروه وجود دارد ولی از سن دبستان به بعد، کودک بیشتر از مصاحبت همسالان لذت میبرد. بیشتر کودکان کودکستانی يک يا دو دوست صميمی دارند ولی این دوستی ها بسیار ناپایدارند و به سرعت تغبیر می کنند. اصولا کودکان از نظر اجتماعی بسیار انعطاف پذیر به نظر میرسند و مایل اند دوستان زیادی داشته باشند.

دوستان مورد توجه کودکان معمولا همجنس آنها هستند کودکانی نیز هستند که هنوز تنهایی بازی کردن یا تماشای بازی دیگران را بر شرکت در جمع و بازی با آنها ترجیح میدهند و اعتماد لازم برای پیوست به دیگران را پیدا نکرده‌اند. ابراز همکاری و کمک به کودکان دیگر، در حدود پایان سن کودکستان بیشتر دیده میشود.

کودکان در این سن مرتب از فعالیتی به فعالیت دیگر میپردازند و این کار برای آنها بسیار عادی است. برای کودکان این گروه سنی میتوان مسئله را با گفت‌وگوی صمیمانه و آرام حل کرد. کودک مجبور است برای برقراری ارتباط با گروه همسن، به طور مرتب رفتار خود را مورد ارزیابی قرار دهد، رفتارهای مفید و مؤثر را در روابط با دیگران انتخاب کند و رفتارهای ناخوشایندی را که باعت طرد او و دوری دیگران میشود تکرار نکند.

ب) ارتباط با بزرگسالان

این رابطه به طور همزمان از چند بعد مورد توجه قرار میگیرد: خانواده، مهدکودک، کودکستان و جامعه به طور کلی به شکل های مختلف بر کودک اثر می گذارند. کودکان از حدود ششی سالگی به بعد در بازی با گروه همسالان قوانین و دستورهایی را می پذیرند و به آنها احترام می گذارند. پذیرش و همکاری گروهی کودک نه تنها به اطلاعات از دیگران از جمله بزرگسالان منجر می شود بلکه در واقع کودک اصول سلوک ورفتار با دیگران را می آموزد. در نتیجهٔ این امر در روابط متقابل او با والدین نیز تأثیر می گذارد.

ج) خانواده

فرهنگ و خرده فرهنگ های یک جامعه (طبقه اجتماعی، اقتصادی) معمولا تاثیر مستقیمی روی کودک ندارند بلکه عموما به وسیلهٔ خانواده بر رشد وی اثر می گذارند. خانواده، کودک را برای زندگی در جامعه آماده میکند؛ یعنی مسئولیت دارد زبان جامعه را به کودک بیاموزد و مهارتهای اساسی و نیز شیوهٔ برخورد با جامعه را در کودک ایجاد کند. کار مهم خانواده تنها آموزش این موارد و حتی تأمین غنا و مسکن برای کودک نیست. مهم ترین وظیفه خانواده اظهار محبت و علاقه به کودک و ایجاد ارتباط با اوست. هرچه محبت و صمیمیت پدر و مادر نسبت به کودک بیشتر باشد، زمینه‌ی همانند سازی مناسب با والدین نیز بیشتر خواهد شد. به هر حال، هر کودک به طرق گوناگون آیینه‌ای است که ویژگیهای والدینش را نشان میدهد.

طبق تحقيقات انجام شده دور‌ی پیش دبستانی تأثيرات مثبتی بر رشد و سازگاری کودک دارد. میان یادگیری نوآموزانی که دوره‌ی پیش دبستانی را سپبری کرده‌اند و کسانی که این دوره را نگذرانده‌اند چهار نمره اختلاف وجود دارد؛ چرا که این دوره سبب آمادگی بیشتر برای حضور در مدرسه میشود و این نوآموزان از توانایی‌های بهتری نسبت به سایرین برخوردارند. دریافت آموزشی های دوره‌ی پیش دبستانی مهم ترین عامل پیشرفت دانش آموزان در مدرسه به خصوصی در پایه‌ی اول است. یادگیری مهارتهایی چون سازگاری با محیط، دقت و تمرکز حواسی، نظام پذیری ذهن، هماهنگی دیداری حرکتی و یادگیری جهت‌ها مفاھیمی هستند که در دوران پیش دبستانی به خوبی آموزش داده میشوند. درخصوصی رشد ھوشی‌، تجارب کودکان نشان دهندهٔ آن است که ۷۰ درصد رشد ذهنی کودکان در ۵ تا ۸ سالگی صورت می پذیرد. بنابراین، دورههای پیش دبستانی می توانند تأثیر برابی بر رشد همه جانبه‌ی کودک داشته باشند؛ مشروط بر آنکه مربیان مراکز با روانشناسی کودک و ویژگیهای رشد وی در این سنین آشنایی کامل داشته باشند و امکانات و محیط برگزاری چنین دوره هایی نیز مناسب رشد ذهنی، شناختی، عاطقی و اجتماعی کودکان باشد.

توصیه‌هایی به مادران در جهت رشد مهارت های اجتماعی کودکان

دنیای پر جنب و جوش پیش دبستانی:

هنگامی که مسئولان آموزشی مدارس از آمادگی بچه‌ها در خصوص رفتن به دورهٔ پیش دبستانی صحبت می کنند، مهارت‌ها و آگاهی‌های خاصی را که به موفقیتشان در تحصیل کمک کند، دارند یا خیر. برخی از این مهارت‌ها عبارت اند از: شمارش اعداد، تشخیص حروف و صداها و توانایی شرکت در گروه های کوچک و همسن و سال. با این حال، برای اینکه بتوانید مهارت های اجتماعی پیش از رفتن به مهد کودک را در کودکتان تقویت کنید، فعالیت‌های زیر را انجام دهید.

• برای کودکتان قصه بگویید و او به کشف کلمات تازه تشویق کنید.

کودکتان گاهی دوست دارد حتی یک داستان را بارها و بارها بشنود. بینابراین، بکوشید هربار که برایش قصه می گویید یا داستان میخوانید، از کلمات جدید و در عین حال قابل فهم استفاده کنید و تصویر جدیدی در ذهنش ایجاد نمایید. از او بخواهید داستان مورد علاقه‌اش را برایتان بازگو کند؛ حتی اگر کلماتش را آنطور که بايد نداند. حروف الفبا را به صورت شعر و آواز با او تمرین کنید. موقع تمرین، گاهی حروف راجا بیندازید و ببینید او متوجه می شود یا نه. حروف مختلف را با صدا تلفظ کنید و کلماتی را که با آنها شروع می شوند برایش ادا کنید. وقتی با او برای خرید یه فروشگاهی می روید، از او بیخواهید حروف مختلف کلمات و علائم را روی اجناس مختلف در فروشگاه به شما نشان دهد.

• چیز ها را نام گذاری کنید.

از طریق بازی «نام گذاری اشیا» به او کمک کنید تا یاد بگیرد چگونه چیزهای مختلف را توصیف کند؛ اینکه آنها چه شکلی هستند، به چه کاری میایند و نامشان چیست. برای مثال، از کودکتان بپرسید: «اون چیه که گرده و می تونی به زمین بزنیش و باهاشی بازی کنی؟» (جواب مسلما توپ است) یا «اون چيـه که چهار تا پا داره با يه دماغ دراز و گوش های بزرگ و آویزون؟» (بله، جواب فيل است.)

• شمارش اعداد را جزء فعالیت‌های هر روز کودک قرار دهید.

موقع خرید در فروشگاه از او درباره تعداد اجناسی که در چرخ دستی گذاشته اید، بپرسید و اینکه اگر یک چیز دیگر به آنها اضافه یا دو تا از آنها کم کنید، تعدادشان چقدر می شود. همچنین، از او بخواهید مثلا تعداد ماشین های سفیدی را که در خود مسیر تا منزل میبیند، بشمارد. همچنین کتاب‌هایی در مورد اعداد و نحوه‌ی شمارش آنها برایش تهیه کنید و بخوانید.

هر کشوری قوانین و مقررات خاصی در خصوص سن کودکان برای رفتن به مهدکودک و مدرسه دارد. حداقل سن آغاز دورهٔ مهدکودک تقریباً در همهٔ کشورها پنج سالگی است؛ در حالی که برخی از کشورها در این باره قوانین خاصی و محدودکننده ای دارند. در این میان، بعضی از کودکان تا سن شش سالگی قادر به رفتن به دورهٔ آمادگی یا مدرسه نیستند و این به دلیل تولد آنها در شش ماههٔ دوم سال است. گاهی کودکان در چهار سالگی کم کم آماده رفتن به مهدکودک میشوند. در این زمان شما نیز به عنوان والدین کودک لازم است با آموزش و پرورش ناحیه یا یکی از مدارس ابتدایی محل سکونت خود تماسی بگیرید و درباره‌ی نحوه‌ی ثبت نام کودک و مراحل مرتبط یا آن اطلاعاتی کسب کنید. آنها نیز به طور قطع اطلاعاتی از قبیل مدارک ثبت نام، تنوع سیستم آموزشی و روش های تربیتی مهدکودک مورد نظر و انواع مهارت ها و فعالیت های آموزشی را در اختیار شما قرار خواهند داد.

منابع

• اسپادک، برنارد.آموزش در دوران کودکی. ترجمه محمد حسین نظری نژاد، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی ۱۳۷۱.
•  الن، آیلین و هارت، بتی. آموزش و پرورش در کودکستان. ترجمهٔ محمد حسین نظری نژاد، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی ۱۳۷۱.
• ایراک، استفان. راهنمای تحقیق و ارزشیابی در روان‌شناسی و علوم تربیتی، ترجمهٔ علی دلاور، نشر ارسباران ۱۳۷۶.
• محمد ولی، مجید خزاعی، پایان‌نامه رشد اجتماعی کودکان پیش دبستانی.
• بست، جان. روشهای تحقیق در علوم تربیتی و رفتاری. ترجمه حسن پاشا شریفی، نرگسی طالقانی۔ چاپخانهٔ نور حکمت ۱۳۸۴.
• سره، صغری. روش فعال در کودکستان چاپخانه پیروز ۱۳۵۵.
• سیف، سوسن، کدیور، پروین، کرمی نوری، رضا، لطف‌آبادی، حسین. روانشناسی رشد (۱). قم: چاپ مهر، ۱۳۸۱.
• علاقه‌مند، علی. جامعه‌شناسی آموزش ویرورش، کتابخانه فروردین ۱۳۹۲.
• گیچ، نیت ل- برالینر، دیویدسی. روانشناسی تربیتی. ترجمهٔ غلام‌رضا خوی نژاد. مشهد: نشر پاژ- موسسه انتشارات حکیم فردوسی ۱۳۷۸.
• مایر، فردریک. تاریخ اندیشه های تربیت ج(۱). ترجمه: علی اصغرفیاض- دفتر نشر فرهنگ اسلامی سمت۱۳۷۴.
• مفیدی، فرخنده. آموزش و پرورش پیش دبستانی و دبستانی. تهران، انتشارات پیام نور.۱۳۸۸.
• هارجی، اون ساندرز کریستین. مهارتهای اجتماعی در ارتباطات میان فردی ترجمهٔ خشایار بیگی و مهرداد فیروزبخت. جمعی از مولفان. روانشناسی رشد انتشارات سمت. ۱۳۹۰.
• اتکینسون و هیلگارد. زمینهٔ روانشناسی. ترجمهٔ براهنی و همکاران. سمت.۱۳۹۲

بیشتر بخوانید 

جایگاه کیفیت در توسعه آموزش پیش دبستانی