اختلال نافرمانی مقابله جویانه (ODD) در نوجوانان، علت، نشانه ها و درمان آن (قسمت سوم)

پیش از مطالعه‌ی این بخش، دو بخش نخست آن را مطالعه کنید:

اختلال نافرمانی مقابله جویانه ODD در نوجوانان، علت، نشانه ها و درمان آن (قسمت نخست)

اختلال نافرمانی مقابله جویانه (ODD) در نوجوانان، علت، نشانه ‌‌ها و درمان آن (قسمت دوم)

درمان ODD

یک درمانگر باتجربه،‌‌‌ می‌‌تواند مهارت‌‌هایی را به شما -به عنوان والدین- بیاموزد که بتوانید رفتار کودک‌تان را بهتر کنترل کنید و آرامش را به خانه‌‌ی خود برگردانید.
نخستین و مهم‌‌ترین مرحله‌‌ی درمان کودک مبتلا به ODD این است که والدین زمان کافی برای شناختن و آشنایی با این اختلال بگذارند. با کمک مقالاتی که در این رابطه نوشته شده است و همچنین با راهنمایی‌های درمانگر فرزند خود،‌‌ می‌‌توانند به درک درستی‌‌‌ از این بیماری برسند. به این معنا که نشانه‌‌های‌‌‌ اختلالات ODD و سن شیوع و همچنین نحوه‌‌ی درمان و زمان مناسب برای درمان آن را بشناسند. به علاوه والدین باید زمان کافی برای رسیدگی به سلامت خود‌‌‌ اختصاص دهند. در این وقت‌‌های ویژه والدین باید ورزش کنند یا کارهایی که خستگی آن‌‌ها را از بین‌‌‌ می‌‌برد انجام دهند. چرا که پرورش یک فرزند مبتلا به ODD، بسیار طاقت فرساست.

با توجه به تنوع موجود در اختلال ODD (از لحاظ زمان شروع و شدت نشانه‌‌ها و همچنین همراهی با سایر بیماری‌‌های اعصاب‌‌‌ و روان)، هیچ درمان کلی و جامعی برای این بیماری وجود ندارد. و برای هرکدام از بیماران، بنا به شرایط ویژه‌‌ای که دارد درمانی اختصاصی طراحی‌‌‌ می‌‌شود. درمانی که برای هرکدام از این افراد در نظر گرفته‌‌‌ می‌‌شود معمولا ترکیبی از رفتار درمانی، آموزش مهارت‌‌های حل مسئله، آموزش مهارت‌‌های اجتماعی و همچنین دارو درمانی است. 

خرید کتاب کودک درباره مهارت حل مسئله

نحوه‌‌ی درمان مبتلایان به ODD به صورت زیر است:

1. درمان شناختی- رفتاری
2. درمان مشارکتی والدین و کودک
3. تغییر سبک زندگی
4. دارو درمانی

مشاور، باید جلسات متعددی را با فرد بیمار و خانواده‌‌اش تشکیل دهد تا بتواند درمان مناسب را برای بیمار طراحی و آغاز کند. به یاد داشته باشید که افراد مبتلا به ODD تابع بایدها و نباید‌‌های افرادی که به آن‌‌ها نگاه قیم‌مآبانه دارند نیستند. به همین دلیل نباید در رفتار با آن‌‌ها از در اقتدار وارد بشوید. درواقع آن‌‌ها تن به همکاری در هیچکدام از فرآیندهای درمانی به صورت خودآگاه‌‌‌ نمی‌‌دهند. مشاور باید با صبر و حوصله ابتدا اعتماد فرد بیمار‌‌‌ را جلب کند و بدون این-که‌‌‌ متوجه شود، وی را در مسیر درمان قرار دهد.

خرید کتاب افزایش مهارت های اجتماعی

1. درمان شناختی-رفتاری:

در این نوع درمان، به فرد مهارت‌‌هایی برای کنترل خشم، کنترل احساسات و حل مشکلات، آموزش داده‌‌‌ می‌شود. با این درمان، فرد‌‌‌ می‌‌تواند کم کم به جای رفتارهای نادرست و زننده، رفتارهای جایگزین و مناسب‌‌تری‌‌‌ را بیاموزد. بهتر است این درمان در ابتدای کودکی شروع شود. چرا که در این سنین، روابط خانوادگی و اجتماعی هنوز ریشه‌‌دار نیست و تغییر در آن آسان‌‌تر است. با گذشت زمان رفتار فرد شکل ثابتی می‌‌گیرد‌‌‌ و تغییر دادن آن در آینده بسیار دشوار خواهد شد .

2. درمان مشارکتی والدین و کودک

برنامه‌‌های آموزشی والدین بر این اساس طرح‌‌ریزی می‌‌شود که کودکان مبتلا به ODD وقتی‌‌‌ می‌‌فهمند که با بدرفتاری‌‌‌ می‌‌توانند به خواسته‌‌های خود برسند، این کار را تکرار‌‌‌ می‌‌کنند. مثلا اگر کودک مبتلا به ODD از والدین خود بخواهد که وسیله‌‌ای غیرضروری را برای او بخرند و والدین از این کار امتناع کنند، شروع به پرخاش و ابراز عصبانیت و گاهی‌‌‌ بی‌‌احترامی کلامی به والدینش‌‌‌ می‌‌کند. اگر والدین در جواب این رفتار، خواسته‌‌ی او را برآورده کنند، او یاد‌‌‌ می‌‌گیرد که اصطلاحا «این کار جواب می دهد» و بار بعدی نیز در مقابل دستورات والدین یا امتناع آن‌‌ها از پذیرش خواسته‌‌های او، همین رفتارها را نشان‌‌‌ می‌دهد و اگر والدین این بار بخواهند مقاومت بیشتری نشان دهند، او نیز رفتار بدش‌‌‌ را تشدید‌‌‌ می‌‌کند تا بالاخره پدر و مادر را مجبور به کوتاه آمدن از موضع خودشان نماید. در «درمان مشارکتی والدین و کودک» به والدین آموزش داده‌‌‌ می‌‌شود که در مقابل نافرمانی‌‌های فرزند خود چگونه مقاومت کنند تا کار به باج خواهی روانی کودک از آن‌‌ها نکشد.‌‌‌ والدین می‌‌آموزند که در این لحظات پرتنش و طاقت‌‌فرسا چه کاری را انجام دهند که فرزند آن‌‌ها تشویق به بروز رفتارهای بدتر برای رسیدن به خواسته‌های خود نشود و واکنش‌‌های خود را نسبت به رفتار کودک – چه رفتار خوب و چه رفتار بد‌‌‌ - تغییر دهند. 

آن‌‌ها باید ابتدا انتظارات خود را از فرزندشان تعریف کنند و این انتظارات‌‌‌ را به فرزندشان‌‌‌ یادآوری کنند. سپس با توجه به‌‌‌ این خواسته‌‌ها ، به فرزندشان- درصورت برآورده‌‌‌ کردنشان - پاداش بدهند و یا درصورت انجام ندادن آن‌‌ها، تنبیهاتی در نظر بگیرند. موثرترین برنامه‌‌های فرزندپروری در این چهارمحور قرار‌‌‌ می‌‌گیرند:

• رفتار خوب فرزند را با یک سیستم پاداشی مناسب تقویت کنید (مثلا به او یک ستاره بدهید و جمع چند ستاره به یک هدیه ختم شود)
• نادیده گرفتن رفتارهای زننده فرزندتان، سبب دلسرد شدنشان‌‌‌ از انجام دادن آن رفتارها‌‌‌ می‌شود.. زیرا کودکان‌‌‌ معمولا برای جلب توجه، رفتارهای بد و ناپسند انجام‌‌‌ می‌‌دهند.
• اگر رفتار زننده‌‌ی او به قدری شدید است که‌‌‌ نمی‌‌توان آن را نادیده گرفت، برای تنبیه مثلا یک امتیاز را از او بگیرید.
• عواملی که معمولا باعث بروز رفتارهای بد از طرف کودک‌‌‌ می‌‌شود را از بین ببرید. مثلا وقتی کودک‌‌‌ را برای خرید می برید و در مغازه رفتار ناپسندی را انجام‌‌‌ می‌‌دهد، برای مدتی او را همراه خود به مغازه نبرید.

یک درمانگر توانمند باید با خانواده برای حل چالش‌‌های موجود در رفتار با فرد مبتلا به ODD همراهی کند. برنامه باید از یک رفتار کوچک ولی کلیدی و مهم شروع شود مانند عدم سوگند خوردن.
سوگند خوردن نشانه‌‌ی ضعف‌‌‌ فرد است. افرادی که از لحاظ شخصیتی توان اثبات حرف خود یا اثرگذاری بر فرد مقابل را ندارند، در‌‌‌ گفته‌‌هایشان‌‌‌ سوگند‌‌‌ می‌‌خورند. اگر والدین برای این‌‌که فرزند مبتلا به ODD خود را مجاب به انجام کاری کنند و یا این‌‌که او را از کاری بازدارند، زیاد سوگند بخورند، اعتماد و توجه کودک‌‌‌ نسبت به خواسته‌‌هایشان‌‌‌ کم‌‌‌ می‌‌شود. و در نهایت خواسته‌‌های خود را مهمتر از انتظارات و خواسته‌‌های والدین می‌‌داند. 
وقتی پدر یا مادری با اقتدار از فرزندش درخواستی‌‌‌ می‌‌کند و برای انجام آن کار برای او‌‌‌ زمانی را مقرر‌‌‌ می‌‌کند یا از سیستم پاداش و تنبیه مناسب استفاده‌‌‌ می‌‌کند، به تدریج فرزندش متوجه می‌‌شود‌‌‌ که نباید‌‌‌ بر خواسته‌‌های نامعقول خود پافشاری کند و بروز رفتارهای نامناسب نیز او را به مقصودش‌‌‌ نمی‌‌رساند.
هدف همه‌‌ی این کارها این است که به تدریج شیوه‌‌ی رفتاری مناسبی را جایگزین شیوه‌‌ی اشتباه فرد مبتلا به ODD نماییم و او‌‌‌ را به جای مخالفت پرخاشگرانه و مخرب به سمت تفکر منطقی و حل مسائل در محیطی آرام، سوق دهیم.
نظام پاداش و تنبیه یک نظام مهم و مفید، مبتنی بر ویژگی‌‌ها و ساختارهای مغزی انسان‌‌ها است. هر موفقیت در هر زمینه‌‌ای، باعث ترشح انتقال دهنده‌‌های عصبی مربوط به لذت در «شبکه‌‌ی مغزی لیمبیک»‌‌‌ می‌‌شود. با دریافت اطلاعات لذت و سرخوشی، شبکه‌‌ی لیمبیک آن را درک و ذخیره‌‌‌ می‌‌کند. پس از آن، فرد‌‌‌ تشویق‌‌‌ می‌‌شود که دوباره آن‌‌‌ کار را انجام دهد تا بار دیگر این لذت برایش تکرار شود. بنابراین فرد در یک چرخه‌‌ی تکرار موفقیت‌‌‌ می‌‌افتد و در نتیجه در کاری که‌‌‌ انجام می‌‌دهد پیشرفت دلخواهی را تجربه‌‌‌ می‌‌کند. در مورد درمان اختلالات روانی مانند ODD نیز اگر کودک موفق به تغییر-هرچند جزئی- رفتار خود شود و برای این کار پاداش محسوسی را دریافت کند، مغز او‌‌‌ دستور‌‌‌ می‌‌دهد که همین راه را ادامه دهد تا پاداش بیشتری بگیرد و لذت‌‌های بیشتری را تجربه نماید. از طرف دیگر تنبیه نیز با ایجاد احساس ناخوشایند در فرد باعث عدم اشتیاق او‌‌‌ به تکرار کارهایی که باعث تنبیه و تجربه‌‌ی دوباره‌‌ی آن احساس تلخ می‌‌شود.

کارهایی که والدین برای بهتر شدن رفتارهای فرزندان مبتلا به ODD خود انجام‌‌‌ می‌‌دهند، بیشتر در سنین 2 تا 7 ساله موثر است. در این مسیر بهتر است درمانگر ارتباط مستقیم زیادی با کودک نداشته باشد. و روش‌‌های درمانی را به والدین بگوید و آن‌‌ها این روش‌‌ها را اعمال کنند. چون کودک مبتلا به ODD بسیار شکاک است و به افراد کمی اعتماد‌‌‌ می‌‌کند. به همین دلیل بهتر است این درمان‌‌ها از طریق والدین او به او برسد. چون اعتماد و وابستگی او به والدینش بیشتر است. 
در روش درمانی خاصی به نام‌‌‌ Vive(به زبان اسپانیایی یعنی زندگی بخشیدن)، یک درمانگر، برنامه‌‌ی خانوادگی فشرده‌‌ای را برای والدین کودکان مبتلا به ODD در نظر‌‌‌ می‌‌گیرد. از طرفی یک درمانگر دیگر نیز باید به صورت موازی روی کودک مبتلا کار کند. در این روش، درمانگری که با کودک کار‌‌‌ می‌‌کند‌‌‌ می‌‌تواند میزان بهبود او را بر اثر فعالیت‌‌های خود و والدین بررسی‌‌‌ کند و برطبق آن و با هم‌‌فکری و همراهی درمانگر دیگر-درمانگر ویژه‌‌ی والدین- روش‌‌های بهتری را برای پیشبرد سریع‌‌تر درمان پیشنهاد‌‌‌ کند. همان‌‌طور که گفته شد، در این اختلال زمان بسیار مهم است. چرا که درمان کودکان و نوجوانانی که این رفتارهای زننده در او‌‌‌ نهادینه شده اند بسیار دشوار است. البته باید در نظر داشت که این نوع درمان نسبت به سایردرمان ها (درمان‌‌هایی که فقط یک درمانگر دارند) گران‌‌تر است. بنابراین برای شروع این نوع درمان‌‌ها باید سطح اقتصادی-اجتماعی خانواده یا بیمه‌‌هایی را که به آن خانواده اختصاص دارد بررسی نمود.