بلایای طبیعی چه تاثیری بر کودکان دارد؟
با وجود این که دانشمندان درک خوبی از عواملی که منجر به طوفان‌ها، گردبادها و سیل می‌شوند به دست آورده‌اند، با این حال پیش بینی رویدادهایی مانند زلزله و فوران‌های آتشفشانی بسیار دشوارتر است. آتشفشان‌ها ممکن است قبل از فوران نشانه‌های هشدار دهنده مانند نشت گاز یا فوران گدازه بدهند، اما گاهی اوقات بدون هیچ هشداری فوران می‌کنند.
بلایای طبیعی که به دلیل حرکت صفحات زمین رخ می‌دهد قابل پیشگیری نیست، اما برخی بلایا مانند بهمن و رانش زمین با حفاظت از محیط زیست ممکن است قابل پیشگیری باشند. درختان روی تپه‌ها به حفظ برف و خاک کمک می‌کنند. اگر درختان بیش از حد قطع شوند، احتمال وقوع بهمن و رانش زمین بیشتر است. با تقویت حاشیه‌ی رودخانه، ساختن سدها و هدایت مجدد سیلاب به دور از شهرها می‌توان از سیل در برخی نقاط جلوگیری کرد.
اثرات بلایای طبیعی را می‌توان به دو روش اصلی کاهش داد:
- سیستم‌های هشدار با اطلاع رسانی از طریق پیام هشدار به مردم و سازمان‌های امدادی آن‌ها را برای مقابله با یک بلای طبیعی آماده می‌کنند. این پیام‌های هشدار سیل و طوفان شدید اغلب از تلویزیون، رادیو و سایت‌ها و کانال‌های خبری فضای مجازی پخش می‌شود.
- برنامه ریزی مدون نیز می‌تواند از مرگ و میر ناشی از بلایای طبیعی جلوگیری کند. برای مثال، مردم می‌توانند تصمیم بگیرند که شهرها را در کنار آتشفشان‌ها، در مناطق زلزله‌خیز و در نزدیکی گسل‌های فعال یا در دشت‌های سیلابی نسازند. این تمهیدات باعث کاهش خسارت‌های ناشی از بلایای طبیعی می‌شود.
مکان‌های در معرض خطر بلایای طبیعی اغلب برنامه‌های تخلیه دارند تا مردم بتوانند قبل از وقوع فاجعه از منطقه خارج شوند. همچنین به مردم آموزش‌هایی نظیر چگونگی نگه داشتن آب و غذا کنار خود در زمان وقوع فاجعه داده می‌شود..
بلایای طبیعی و کودکان
کودکان در مقابل هر بحرانی از جمله بلایای طبیعی، از سایر گروه‌ها آسیب پذیرتر هستند. تخمین زده می‌شود که سالانه 175 میلیون کودک در سراسر جهان به نوعی از بلایای طبیعی آسیب می‌بینند. بنابراین آگاهی‌بخشی به کودکان نه تنها برای سال‌های بعدی زندگی آن‌ها مهم است بلکه با توجه به حجم بالای بلایای طبیعی و احتمال وقوع هر لحظه‌ی آن‌ها، برای خود کودک در همین سن کودکی بسیار مفید و ضروری خواهد بود.
عوارض مهم بلایای طبیعی بر کودکان شامل آسیب‌های جسمی، آسیب‌های روحی-روانی و اختلال در تمرکز و یادگیری است. کودکان نسبت به بزرگسالان، تأثیر جسمی بیشتری را از بلایای طبیعی می‌پذیرند. چرا که حجم عضلانی کمتری دارند و نسبت به ضرباتی چون آوار و برخورد اشیا آسیب‌پذیرترند. همچنین پوست نازک‌تری دارند و به نسبت بزرگسالان مایعات را بیشتر و سریع‌تر از دست می‌دهند بنابراین در برابر حرارت و فقدان آب آسیب پذیرترند و... . در نتیجه وقتی بحث بلایای طبیعی و قربانیان آن به میان می‌آید، حتماً باید به کودکان توجه ویژه‌ای بشود. از طرف دیگر کودکان تحت حمایت والدین و بزرگترهای خود (مانند معلمان) هستند و به دلیل ضعف بدنی و روحی، حیات خود را وابسته به آن‌ها می‌بینند. بنابراین وقتی یکی از بزرگترهای کودک بر اثر یک حادثه آسیب می‌بیند و یا از بین می‌رود، کودک از لحاظ روحی دچار خلائی عمیق می‌گردد. این آسیب روحی و روانی می‌تواند حاد باشد و در همان ساعت‌های اولیه‌ی حادثه بروز کند. ممکن است کودک بر اثر شوکی که به او وارد شده است، دچار لالی ناشی از ترس شود. یا لکنت کلام بگیرد و... ولی بیشتر آسیب روانی ناشی از این نوع حوادث به صورت مزمن است. یعنی کودک در سال‌های بعدی زندگی خود همواره مشکلات روحی و روانی را بر دوش می‌کشد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که بیش از 50 درصد کودکانی که تجربه‌ی یک بلای طبیعی را داشته‌اند، به PTSD (اختلال استرس پس از آسیب) دچار می‌شوند.
نشانه‌های این اختلال شامل موارد زیر است:
- تکرار کردن حادثه در ذهن و کابوس‌های مکرر
- دوری گزینی و بی‌تفاوت شدن نسبت به اتفاقات روزمره
- همواره در حال آماده باش بودن. این نشانه خود را با بیدار ماندن طولانی و اختلال خواب و تمرکز در کارها بروز می‌یابد.
- پریشانی روحی وقتی که فرد در محل حادثه و یا در معرض چیزها یا افرادی که مربوط به آن مکان هستند قرار می‌گیرد.
- واکنش‌های جسمانی شدید وقتی فرد به یاد آن آسیب می‌افتد.. مثل بی‌قراری شدید. جیغ زدن، فرار کردن، از دست دادن کنترل ادرار و...
- سرزنش کردن خود و کاهش اعتمادبه‌نفس
- افسردگی و تمایل به مصرف الکل و مواد مخدر (برای فراموش کردن موقتی حادثه)
اثرات بلایای طبیعی برای کودکان، محدود به زمان وقوع آن‌ها نیست. پژوهش‌ها نشان می‌دهد یک حادثه‌ی بسیار ناگوار و وحشت‌آور مانند بلایای طبیعی، عملکرد مغز افراد را تغییر می‌دهد به گونه‌ای که فرآیندهای یادگیری و حافظه‌ی افراد را تا مدتی مهار می‌کند. البته این مدت زمان در افراد مختلف متغیر است. این پژوهش‌ها که بر روی دانش‌آموزان تاثیرپذیرفته از بلایای طبیعی انجام شده است نشان می‌دهد که نمرات این دانش‌آموزان بعد از بروز حادثه، نسبت به قبل آن، 15 تا 30 درصد کاهش یافته است.
این واقعیت‌ها حاکی از این است که بلایای طبیعی، می‌توانند تمام جنبه‌های زندگی کودک از تحصیل گرفته تا روابط اجتماعی و عاطفی و شغلی را تحت تأثیر قرار دهد. بنابراین و با توجه به عدد بسیار زیاد تلفات جسمی و روحی کودکان در بلایای طبیعی که در بالا به آن اشاره شد (175 میلیون نفر در سال) باید توجه ویژه‌ای به آموزش کودکان در این حوزه شود. کتاب‌هایی برای کودکان نوشته شود که علاوه بر شرح چگونگی به وقوع پیوستن بلایای طبیعی، به آن‌ها راهکارهایی را برای ایمنی‌یابی و در نهایت برخورد منطقی با حادثه را آموزش دهد.
با کمک کتاب کودکان را با موضوع محیط‌زیست آشنا کنید.
روند یادگیری کودکان نیز بعد از بروز حوادث ناگوار طبیعی دچار اختلال می‌شود. علاوه بر بروز اختلالات یادگیری و کاهش تمرکز که بر موفقیت کودک در درس و تحصیل اثر منفی می‌گذارد، تعطیلی مدارس بر اثر وضعیت اضطراری ناشی از بروز بلایای طبیعی و وقفه افتادن در درس خواندن دانش‌آموزان نیز، فرآیند تحصیل کودک را با اختلال روبرو می‌کند. برای مثال در پی طوفان کاترینا که در سال 2005 در آمریکا رخ داد، با وجود این که کشور ایالات متحده یک کشور توسعه یافته است، بیش از 50 هزار دانش‌آموز به مدت یک سال از تحصیل بازماندند. دور ماندن از فضای درس و مدرسه، برای دانش‌آموزان این اثر منفی را دارد که بعد از برگشت به فضاهای آموزشی، عادت کردن و کنار آمدن دوباره‌ی آن‌ها با این فضاها دشوار است. به ویژه که در کشورهای در حال توسعه، مدارس از ایمنی کافی برخوردار نیستند و در جریان حادثه تخریب می‌شوند و کودکان باید تا درست شدن مجدد مدارس یا ایجاد فضای جایگزین برای آن‌ها صبر کنند و این امر فاصله‌ی این کودکان را با فضاهای آموزشی بیشتر می‌کند و اختلال پیش آمده در تحصیل آن‌ها بیشتر می‌شود و عوارض آن افزایش می‌یابد.
در سال‌های اخیر و با توسعه‌ی فناوری‌های مدرن، در شیوه‌های آموزش همگانی تجدیدنظرهایی صورت گرفت. قبل از شروع همه‌گیری بیماری کرونا، بحث آموزش مجازی و فواید و مضرات آن در بیشتر جوامع در سطح چند پژوهش و نظریه مانده بود و نخبگان جامعه مجالی را برای آزمودن عملی این نوع آموزش در نمونه‌های گسترده‌ی انسانی نمی‌یافتند. مواردی مثل آموزش از راه دور و مدارس مجازی فقط در برخی جوامع توسعه یافته-آن هم به تعداد محدود- گسترش داشت. اما بعد از همه‌گیری طولانی مدت بیماری کرونا در سطح جهان، همه به این نتیجه رسیدند که راهی جز استفاده از فضای مجازی و فناوری‌های نوین به جای مدرسه نیست. در این مدت این نوع نوظهور از آموزش مورد آزمون و خطای بسیار قرار گرفت و مزایا و معایب آن، خود را به خوبی نشان داد. دانشمندان و پژوهشگران عرصه‌ی آموزش دیجیتال در این مدت سعی در پررنگ کردن نقاط قوت این شیوه و کمرنگ ساختن نقاط ضعفش داشته‌اند. ولی در کل این نوع آموزش در کل جهان تجربه‌ی موفقی ارزیابی شده است. از این الگو می‌توان در زمان وقوع بلایای طبیعی استفاده کرد. هنگامی که مدارس تخریب شده‌اند و یا حضور در آن‌ها به دلیل خطر عوارض حادثه مانند پس لرزه‌ها و فوران دوباره‌ی خاکسترها و گدازه‌های آتشفشانی و یا بادهای داغ و آتش‌زا و...خطرناک است، بهتر است این دانش‌آموزان به صورت مجازی آموزش ببینند تا در تحصیل آن‌ها وقفه ایجاد نشود.
کدام کودکان در برابر بلایای طبیعی آسیب پذیرترند؟
در میان کودکانی که با بلایای طبیعی روبرو می‌شوند، برخی از آن‌ها نسبت به همسالان دیگر خود آسیب پذیری بیشتری دارند. پژوهشگران ویژگی‌های این کودکان را این‌گونه توصیف می‌کنند:
1- کودکانی که در خانواده‌های محروم و کم درآمد هستند و به تبع آن در محیطی غیر ایمن زندگی می‌کنند. کودکان متعلق به اقلیت‌ها مثل رنگین پوستان یا اقلیت‌های مذهبی، نژادی و مهاجران که برخورداری آن‌ها از امکانات عمومی کمتر از سایر کودکان است نیز آسیب پذیری بیشتری در مقابل بلایای طبیعی دارند. این نکته نشان می‌دهد که هرچه امکانات قرار گرفته در اختیار عموم مردم بیشتر باشد، خسارت‌های جانی، مالی، و روحی ناشی از بلاهای طبیعی کمتر است.
2- کودکانی که یک یا هر دو والدین خود را در طی حادثه از دست می‌دهند. این کودکان بیش از سایر کودکان حادثه دیده، تحث تأثیر عواقب آن حادثه هستند. چرا که احساس شدید بی‌پناهی و تنهایی و ترس ناشی از آن، همه‌ی عملکردهای طبیعی آن‌ها را از جمله تفکر و تصمیم‌گیری را مختل می‌کند.
3- کودکانی که شاهد اتفاقات تهدید کننده‌ی حیات بوده‌اند. مثلاً کودکانی که با وجود نجات یافتن از محل پر خطر حادثه (مانند خانه) شاهد شکسته شدن شیشه‌ها، ویران شدن خانه‌ها، سقوط درختان بوده‌اند و یا مجروحیت یا مرگ افراد دیگر را به چشم خود دیده‌اند. این کودکان ممکن است تا آخر عمر با یادآوری ناخودآگاه و مکرر این اتفاقات، دچار حملات عصبی و استرس و اضطراب شدید شوند. بنابراین بعد از وقوع بلایای طبیعی، والدین و مأمورین امداد باید سعی کنند هرچه سریع‌تر کودکان را از محل حادثه دور کنند و به گونه‌ای- مثلاً با گذاشتن یک چشم بند روی چشمان کودک- مانع دیدن او از فجایعی که در حال وقوع است شوند.
4- کودکانی که پس از وقوع حادثه، از شهر به روستاها منتقل می‌شوند (برای دور بودن از مرکز حادثه)، به دلیل امکانات کمتر روستاها، ممکن است بیشتر دچار وقفه در تحصیل و در نتیجه افت تحصیلی شوند.
5- کودکان و نوجوانانی که در گذشته سابقه‌ی بیماری‌های روانی همچون افسردگی و یا اختلالات اضطرابی و... را دارند. این افراد باید به صورت ویژه و سریع‌تر از دیگران مورد بررسی و ارزیابی قرار بگیرند. چرا که روان این کودکان نسبت به کودکان سالم، بیشتر در معرض آسیب‌های روحی ناشی از بلایای طبیعی است و در صورت تجربه‌ی این حوادث، نشانه‌های شدیدتری را از PTSD بروز می‌دهند.
همه‌ی این موارد در آگاه‌سازی کودکان درباره‌ی بلایای طبیعی باید در نظر گرفته شود. اگرچه امکانات مالی برای ایمن‌سازی مناطق مستعد بلایای طبیعی عادلانه تقسیم نشده است و طبیعی است که در مناطق کمتر برخوردار، احتمال آسیب‌پذیری کودکان و نوجوانان بیشتر باشد. ولی این امر مانع ایجاد عدالت آموزشی از طریق کتاب یا آموزش چهره به چهره نمی‌شود. بنابراین اولویت آموزش مهارت‌های مقابله با بلایای طبیعی با کودکانی است که در مناطق فقیرنشین هستند. چرا که همانطور که اشاره شد، بیشترین میزان آسیب‌پذیری را دارند.
درباره بلایای طبیعی بیشتر اطلاعات کسب کنید:
- آموزش بلایای طبیعی به کودکان همراه با معرفی کتاب
- چگونه کودکان می‌توانند از کره زمین حفاظت کنند؟
- آمادگی کودکان در مواجهه با بلایای طبیعی
برخی منابع
1- Coping Strategies and Psychological Maladjustment/Adjustment: A Meta-Analytic Approach with Children and Adolescents Exposed to Natural Disasters
نویسنده: Daniela Raccanello (دانیلا راسانلو)، استاد دپارتمان علوم انسانی دانشگاه ورونای ایتالیا، و همکاران. سال انتشار: 2022
2- Scoping review on trauma and recovery in youth after natural disasters: what Europe can learn from natural disasters around the world
نویسنده: Andreas Witt (آندرس ویت)، پژوهشگر دپارتمان روانشناسی و روان‌درمانی کودکان و نوجوانان دانشگاه آلم در آلمان، و همکاران. سال انتشار: 2022
3- Infant and young child feeding during natural disasters: A systematic integrative literature review
نویسنده: Supipi Ratnayake Mudiyanselage (ساپیپی راتنایکامودیانسلیج)، پژوهشگر دانشکده‌ی بهداشت دانشگاه کانبالای استرالیا، و همکاران. سال انتشار: 2022
4- Responding to perinatal health and services using an intersectional framework at times of natural disasters: A systematic review
نویسنده: Bonita B. Sharma (بونتیا ب. شارما)، پژوهشگر دپارتمان سلامت، ارتباطات و سیاست (HCPD) در دانشگاه سنت آنتونیای تگراس، آمریکا، و همکاران. سال انتشار: 2022
5- Reconnoitering school children vulnerability and its determinants: Evidence from flood disaster-hit rural communities of Pakistan
نویسنده: Ashfaq Ahmad Shah (اشفق احمدشاه)، پژوهشگر دانشکده‌ی علوم اجتماعی دانشگاه هوهای در چین، و همکاران: سال انتشار: 2022
دیگر تصاویر
ویراستار
سحر داداشعلی
مترجم
لینک کوتاه