نگاهی به ویژگی های یک اسباب بازی خوب از ابعاد روانشناختی - آموزشی

تنوع تولید و اشباع بازار از انواع اسباب بازی‌ها، هرچند کودکان را هر لحظه با دنیای جدیدی آشنا کرده و رویاهایشان را به واقعیت تبدیل می‌کند؛ اما همین تنوع، انتخاب بهترین گزینه را با اندکی دشواری روبه رو کرده است. توجه به خواست کودک از یک سو، ضرورت توجه به کیفیت اسباب بازی‌های انتخابی از سویی دیگر و تاکید روانشناسان بر انتخاب بهترین گزینه، والدین و کودکان را کلافه و سردرگم کرده و قدرت انتخاب را از آنها سلب می‌کند، اما می‌توان با توجه به چند نکته ساده، انتخاب اسباب بازی را به سرگرمی شیرین تبدیل کرد.

آن‌چه در پی می‌خوانیم نگاهی است به ویژگی‌های یک اسباب بازی مناسب، به ویژه از ابعاد روانشناختی و آموزشی.

۱- نخستین ویژگی هر اسباب بازی برانگیختن حس کنجکاوی کودک است؛ به عقیده روانشناسان اسباب بازی خوب نه تنها نباید برای او یادآور بازی خاص بوده و تکراری به نظر برسد، بلکه باید حس کنجکاوی او را برانگیزد.
این ویژگی به طور شاخص باید جدا از هر خصوصیت دیگری مدنظر قرار گرفته و اسباب بازی با این ویژگی برای کودک انتخاب شود. از سوی دیگر هر یک از قطعاتی که با قرار گرفتن در کنار یکدیگر شیء واحدی رامی سازند؛ باید به تنهایی حس کنجکاوی کودک را برانگیزد. به طور مثال قطعات مختلف یک ماشین مانند چرخ‌ها، فرمان و... هر یک باید ذهن کودک را به سوی بررسی و سپس نحوه اتصال آن با بخش‌های دیگر متوجه کند. به این ترتیب کودک با کاربرد بسیاری از قطعات و اشیا نیز  آشنا می‌شود.

اسباب بازی‌هایی که هر بار بتوان شیء جدیدی را با آن ساخت- مانند انواع لگو (Lego)- بهترین گزینه هستند. خرید انواع عروسک، شخصیت‌های کارتونی و... که کودک با داستان آن‌ها از طریق تلویزیون یا فیلم آشنا است نیز مناسب است. چون حس کنجکاوی کودک را برای خلق داستانی جدید تحریک می‌کند؛ حتی خرید کتاب‌های نقاشی یا کتاب‌هایی که با استفاده از برچسب (عکس برگردان) شخصیت‌ها را می‌توان مشخص کرد: گزینه خوبی است؛ چرا که کودک سعی می‌کند تا با مراجعه به اندوخته ذهنی خود نکاتی را یادآوری کند.

به طور خلاصه می‌توان گفت بازی‌های سازه‌ای- بازی‌هایی که کودک با اتصال قطعات به یکدیگر سازه یا ساختار واحدی را می‌سازد، مانند انواع لگو (lego)- به شدت بر روی ذهن کودک تأثیر مثبت داشته و به خوبی ذهن او را به سوی شناسایی و ساخت تازه‌ها سوق می‌دهد. یکی از نکات مورد توجه درباره این بازی‌ها؛ فعالیت آزادانه ذهن کودک و امکان ساخت وسایل جدید در هر بار بازی با این قطعات است. روانشناسان معتقدند این قبیل بازی‌ها نه تنها برای کودکان خلاق وسایل بازی بسیار مناسبی است؛ بلکه برای فعالیت کودکانی که ذهن چندان پویا و خلاقی نیز ندارند توصیه می‌شود چراکه ذهن این کودکان را نیز برای فعالیت تحریک می‌کند.

۲- اسباب بازی باید پرسش‌های زیادی را در ذهن کودک ایجاد کند. نو بودن و غیرتکراری بودن اسباب بازی شاخص‌ترین مشخصه‌ای است که می‌تواند ذهن کودک را به پرسیدن و جستجو وادار کند. این نو بودن به معنی خرید دایمی اسباب بازی نیست بلکه به این معنی است که کودک بتواند بارها و بارها بازی جدیدی را با اسباب بازی‌اش تجربه کند.

حتی عروسک نیز باید از کیفیتی برخوردار باشد که کودک با هر بار دیدن این وسیله، به سوی بازی با آن جذب شود. در برخی موارد کودک با تکرار بازی با وسیله‌ای از آن هم دلزده می‌شود؛ برای جلوگیری از این حالت می‌توان با پنهان کردن موقتی اسباب بازی و ارائه مجدد آن به کودک حس کنجکاوی، اشتیاق و پرسشگری کودک را تحریک کرد.

۳- بازی و اسباب بازی باید پاسخگوی حس خلاقیت کودک باشد؛ حس خلاقیت، حسی است که در همه کودکان با شدت و ضعف مختلف وجود دارد بنابراین کافی است این حس در کودک بیدار شود. نقاشی، بازی با لگو، بازی با اسباب بازی‌های فکری، کاردستی و... به خوبی حس خلاقیت کودک را سیراب می‌کند.

۴- خط مشی بازی کودک را با ظرافت تعیین و هدایت کنید؛ پژوهشگران به والدین توصیه می‌کنند بدون آنکه مستقیماً کودک را به نقاشی کردن و یا بازی خاص سوق دهند بازی با اسباب بازی یا وسیله‌ای خاص را خود شروع کنند. مثلاً برای جلب نظر او با مدادرنگی شروع به نقاشی کنید، به این ترتیب کودک بدون توضیح، کار شما را تکرار خواهد کرد و با تکرار به شیوه‌ای صحیح او را به سمتی که خواسته‌اید هدایت کرده‌اید. مدادرنگی، ماژیک و آبرنگ، پازل مناسب سن کودک، بازی‌های فکری و ... و کار کردن والدین با این وسایل کودک را به بازی این وسایل متوجه می‌کند.

۵- بازی باید مهارتی را به کودک بیاموزد، کودک با بازی باید مهارتی به مهارت‌هایش افزوده شود. این مهارت می‌تواند مهارت خواندن، نوشتن، صحبت کردن در جمع، برقراری ارتباط با دیگران، نقاشی، ساخت ساز ه های جدید، ارتقای حس مسئولیت پذیری و... باشد.

در حقیقت والدین باید با انتخاب صحیح وسایل بازی،  مهارت‌هایی را به طور غیر مستقیم به کودک بیاموزند حتی این مسأله درباره کودکان کم توان و ناتوان نیز مطرح است.
نکته جالب و پراهمیت این که کودکان با تکرار رفتار والدین، مهارت‌های خود را ناخواسته افزایش می‌دهند. به طور مثال بازی با عروسک‌ها (خاله بازی) تکرار زندگی واقعی آنها و والدینشان بوده و کودک با تکرار حرکت‌های والدین در بازی خود مهارت‌هایی چون همکاری، همفکری، مسئولیت پذیری، خرید کردن، نظافت و... را می‌آموزد. بنابراین لازم است تا والدین نه تنها اسباب بازی‌های مناسب برای ارتقای مهارت‌های کودک را انتخاب کنند بلکه در رفتارهایشان نیز دقت و ظرافت لازم را به خرج دهند.

۶- اسباب بازی‌های کودکان پیش دبستانی باید آن‌ها را برای ورود به مدرسه آماده کند؛ به عقیده روانشناسان بهترین شیوه آموزش، سوق دادن غیر مستقیم کودکان به سوی آموزش‌های لازم برای شروع مدرسه است چرا که آموزش مستقیم، کودک را از آموزش دلزده می‌کند. پژوهشگران معتقدند والدین باید رفتارهایی چون نوشتن خاطرات روزانه، نامه، مطالعه کتاب و... را در حضور کودکان انجام دهند تا کودک به این رفتارها حساس شده و برای تقلید از والدین از آنها کاغذ، قلم، دفتر،  مدادرنگی، کتاب و...درخواست کند. به این ترتیب کودک مهارت‌های اولیه را پیش از ورود به مدرسه می‌آموزد.

۷- اسباب بازی نباید کودک را به سوی خشونت و تکرار رفتارهای خشن سوق دهد، بنابراین از خرید انواع سی دی، شخصیت‌های کارتونی عروسکی خشن، تفنگ، اسباب بازی‌ها با صدای گوشخراش و... خودداری کنیم.

۸- تعادلی میان خرید اسباب بازی‌ها برقرار کنید؛ به این معنی که در مقابل خرید مدادرنگی، کتاب و... توپ سایر اسباب بازی‌هایی را که باعث تحرک کودک می‌شود، فراموش نکنید. بازی‌های پرتحرک بخش دیگری از نیازهای روحی-روانی کودک را برآورده می‌کند. از طرفی با بازی‌های گروهی کودکان رفتارهایی چون مشارکت، گذشت، مسئولیت پذیری، رفتار با همسالان، یافتن دوست و... را می‌آموزند.

۹- اسباب بازی را مناسب سن کودک انتخاب کنید، بازی کودک با اسباب بازی که از سن کودک پایین‌تر است او را از تلاش بازداشته و کودک را به دستیابی آسان به خواسته‌ها عادت می‌دهد. این مسأله درباره بازی‌هایی که از سن او بزرگتر است نیز صادق است. به این ترتیب که سختی نامناسب این بازی‌ها کودک را از تلاش دلزده کرده و او را از ادامه فعالیت باز می‌دارد و تفکر شکست در مقابل تلاش را به ذهن او القا می‌کند. بنابراین وسایل بازی باید دقیقاً مناسب سن کودک انتخاب شوند.

۱۰- در نهایت اینکه وسیله بازی ابزاری برای رشد و بالندگی ذهنی و جسمی کودک است بنابراین باید طوری انتخاب شود که کودک با وسایل بازی‌اش، لذت بازی و تفریح را تجربه کند.