اختلال دوقطبی در کودکان و نوجوانان: نشانه‌ها، تشخیص و درمان

اختلال دوقطبی، نوعی اختلال روانی است که در آن، خلق‌وخو و رفتارهای کودک دچار تغییرات محسوسی می‌شود. این تغییرات، گاهی بسیار شدیداند. کودکانِ دچار این اختلال، گاهی بسیار فعال و پر جنب‌وجوش می‌شوند، احساس خوشبختی و رضایتِ بسیار می‌کنند و تحرک آنها بسیار بالا می‌رود. این دوره از بیماری را، «شیدایی» یا «مانیا» می‌نامند. از طرفی این کودکان، گاهی بسیار ناراحت‌اند، فعالیتشان خیلی کم می‌شود و میل وانگیزه‌ی‌شان را از دست می‌دهند. این دورهٔ «افسردگی» این بیماری است.

 اختلال دوقطبی، شبیه فراز و نشیب‌های رفتاری‌ای نیست که در رفتار هر کودکی می‌بینیم. فراز و نشیب‌های رفتاری در اختلال دوقطبی، شدید و غالباً بدون عامل برانگیزاننده و همراه با تغییر میزان خواب، بالا و پایین رفتن میزان انرژی و تغییر توانایی تفکر است. نشانه‌ها و عوارض بیماری دو قطبی، بر عملکرد کودک در مدرسه اثر می‌گذارد و سبب می‌شود کودک با دوستان و اعضای خانواده به‌سختی کنار بیاید. برخی از کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال دوقطبی، ممکن است تلاش کنند به خود آسیب برسانند یا اقدام به خودکشی کنند.

اختلال دوقطبی را، بیشتر در نوجوانی یا بزرگسالی تشخیص می‌دهند؛ اما ممکن است نشانه‌های آن در کودکی بروز کنند و پدر و مادر این نشانه‌ها را نشناسند. اگرچه این اختلال به صورت دوره‌ای است، معمولاً فرد تا پایان عمر با این بیماری درگیر است. دوره‌ای بودن بیماری به این معناست که نشانه‌های آن در یک بازهٔ زمانی آشکار می‌شوند و بیماری بعد از آن، یک مرحلهٔ خاموشی دارد سپس دوباره آغاز می‌شود.

تشخیص اختلال دوقطبی در کودکی بسیار دشوار است و به ارزیابی دقیقِ یک متخصص اعصاب و روانِ باتجربه نیاز دارد؛ زیرا نشانه‌های این اختلال با نشانه‌های سایر اختلال‌هایی که در کودکی و نوجوانی شایع‌اند- مانند اختلال کمبود توجه ناشی از بیش فعالی (ADHD)، افسردگی ماژور و اختلال‌های اضطرابی- همپوشانی دارد.

 اگر کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال دو قطبی، دورهٔ درمان را آغاز کنند، می‌توانند رفته‌رفته نشانه‌های بیماری‌شان را کنترل کنند و زندگی موفقی داشته باشند.

علت‌های اختلال دوقطبی

علت اختلال دو قطبی ناشناخته است؛ اما عامل‌های مختلفی ممکن است در این بیماری نقش داشته باشند. محققان، عامل‌های ارثی و ژنتیکی‌ای را بررسی می‌کنند که با اختلال دوقطبی و سایر اختلال‌های روانی مرتبط‌اند. تحقیقات نشان می‌دهد اگر یک یا چند نفر از اعضای خانواده مبتلا به اختلال دوقطبی باشند، احتمال دارد اعضایِ دیگر خانواده به این اختلال مبتلا شوند؛ این به این معنی نیست که اگر پدر خانواده‌ای دچار اختلال دوقطبی باشد، فرزندان او حتماً به این اختلال دچار می‌شوند؛ بلکه خطر ابتلای این افراد، نسبت به افرادی که پدر و مادر عادی دارند، بیشتر است. بسیاری از ژن‌ها در این اختلال نقش دارند و هیچ ژنی به تنهایی، سبب بروز این اختلال نمی‌شود.

 برخی تحقیقات نشان می‌دهد که ناملایمات، آسیب‌های روانی و رویدادهای پرتنش، احتمال ابتلا به اختلال دوقطبی را در افرادی که زمینهٔ ژنتیکی ابتلا به این بیماری را دارند، افزایش می‌دهد.

براساس بعضی پژوهش‌ها، ساختار و عمل‌کرد مغز مبتلایانِ به اختلال دو قطبی، با ساختار و عمل‌کرد افراد غیرمبتلا تفاوت دارد. محققان، این تفاوت‌ها را بررسی می‌کنند تا در مورد علت‌های بیماری و درمان‌های مؤثر آن بیشتر بدانند.

نشانه‌های اختلال دوقطبی

 اختلال دو قطبی، دوره‌های تغییر خلق دارد که شامل بروز احساسات شدید به وقایع، تغییرات چشمگیر در عادات خواب و میزان انرژی و فعالیت روزانه و تغییر افکار یا رفتارهای اجتماعی و فردی است. اختلال دو قطبی ممکن است به صورت دوره‌های شیدایی، افسردگی یا دوره‌های «مختلط» باشد. بیمار در دورهٔ «مختلط»، دارای اختلال افسردگی و شیدایی به طور همزمان است. این نوع اختلال دوقطبی، بسیار نادر است و نشانه‌های پیچیده‌ای دارد که فقط روانپزشکان باتجربه، می‌توانند تشخیص دهند.

نشانه‌های دوره‌های خلقی، از چند روز تا چند هفته ادامه دارند. تغییرهای خلقی و رفتاری کودک در این دوره‌ها، با رفتار و فعالیت معمول او پیش از آغاز دوره‌های خلقی، تفاوت محسوسی دارد و با تغییرهای رفتاری در کودکان و نوجوانان سالم هم، بسیار متفاوت است.

نشانه‌های دورهٔ شیدایی در اختلال دوقطبی

• شادی بی‌دلیل به مدت طولانی؛
• بی‌قراری و تحریک‌پذیری؛
• صحبت کردن دربارهٔ موضوع‌های مختلف بدون فکر کردن؛
• احساس خستگی نداشتن با وجود کم شدن ساعت خواب؛
• اختلال در تمرکز؛
• کم‌خوابی؛
• میل شدید به فعالیت‌های لذت‌بخش ولی پرخطر؛
• بی‌پروایی و انجام کارهای خطرآفرین.

نشانه‌های دورهٔ افسردگی در اختلال دوقطبی

• احساس غمگینی طولانی و بدون دلیل؛
• زودرنجی، عصبانیت و پرخاشگری و گاهی اقدام به زد و خورد؛
• احساس درد به‌خصوص درد معده و سردرد؛
• افزایش محسوس میزان خواب؛
• اختلال تمرکز؛
• احساس ناامیدی و بی‌ارزش بودن؛
• ضعف در ارتباط برقرار کردن و یا حفظ ارتباط؛
• بسیار کم یا بسیار زیاد غذا خوردن؛
• کاهش انرژی و بی‌علاقگی کودک به فعالیت‌هایی که معمولاً از آنها لذت می‌برده؛
• فکر کردن به مرگ و خودکشی.

اختلال‌های همراه با دوقطبی

کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال دوقطبی، ممکن است همراه با این اختلال، مشکلات دیگری داشته باشند:

• سوءمصرف الکل و مواد مخدر؛
• اختلال کمبود توجه ناشی از بیش‌فعالی (ADHD)؛
• اختلال‌های اضطرابی و ترس؛

 در دوره‌های بروز نشانه‌های اختلال دوقطبی، ممکن است فرد رفتارهای پرخطری داشته باشد؛ مثلاً ممکن است در دورهٔ شیدایی، با انجام دادن رفتارهای پرخطر، به دیگران یا خود آسیب بزند. در دورهٔ افسردگی نیز ممکن است کودک یا نوجوان به فرار از خانه یا اقدام به خودکشی فکر کند.

تشخیص اختلال دوقطبی در کودکان و نوجوانان

هیچ آزمایش خون یا اسکن مغزی‌ای وجود ندارد که بتواند اختلال دوقطبی را تشخیص دهد. ممکن است پزشک از آزمایش‌هایی استفاده کند تا ببیند آیا چیزی غیر از اختلال دوقطبی سبب ایجاد این نشانه‌ها در فرزند شما شده است یا خیر؟ زیرا برخی از بیماری‌های جسمی، نشانه‌های مشابهی را ایجاد می‌کنند؛ بنابراین ابتدا باید احتمال ابتلا به بیماری‌های جسمی را بررسی کرد و در صورت سلامت جسمی کودک، پزشک با پرسیدن پرسش‌هایی دربارهٔ روحیهٔ فرزندتان، الگوی خواب، سطح انرژی و رفتارهای او، تلاش می‌کند بیماری را به‌درستی تشخیص دهد. پزشک باید از سابقهٔ اختلال‌های روانی در خانواده و احتمال مصرف الکل و مواد مخدر در خانه آگاه شود؛ زیرا مصرف این مواد در خانواده، بر روابط خانوادگی تأثیر می‌گذارد و نشانه‌های اختلال‌های روانی، مانند اختلال دوقطبی، را تشدید می‌کند.

درمان

کودکان و نوجوانان مبتلا به اختلال دوقطبی می‌توانند با کمک پزشک و روانشناس خود برنامه‌ای درمانی تهیه کنند که به آنها کمک کند نشانه‌های بیماری را کنترل کنند و کیفیت زندگی‌شان را بهبود بدهند. به خاطر داشته باشید که همیشه باید به این برنامهٔ درمانی پایبند بود؛ حتی زمانی که فرزند شما در دوره‌های شیدایی یا افسردگی نیست.

1. دارو

چند نوع دارو می‌توانند به درمان نشانه‌های اختلال دو قطبی کمک کنند. داروها بر همهٔ کودکان، تأثیر یکسان و مشابهی نمی‌گذارد و واکنش کودکان به داروها متفاوت است؛ بنابراین اینکه چه دارویی برای درمان این اختلال مناسب است، به تأثیر آن بر فردِ مبتلا بستگی دارد. این بدان معناست که ممکن است انواع مختلفی از داروها برای کودک تجویز کنند تا دریابند کدام یک از آنها برای کودک بهتر است. برخی از کودکان ممکن است به بیش از یک نوع دارو نیاز داشته باشند زیرا نشانه‌های اختلال آنها پیچیده است. کودکان باید کمترین شمار دارو و پایین‌ترین دوز آن برای مهار نشانه‌های اختلال خود مصرف کنند؛ چون اگر شمار داروها زیاد باشد ممکن است با هم تداخل داشته باشند و اثر یکدیگر را خنثی کنند. از طرفی هر دارویی عارضه‌های جانبی ویژه‌ای دارد و اگر شمار داروها یا دوز آنها زیاد باشد، این عارضه‌ها بیشتر می‌شود. کودکانی که دارو مصرف می‌کنند باید همیشه پزشک خود را از عارضه‌هایِ پیش‌آمده آگاه کنند تا پزشک در صورت نیاز، داروی‌شان را تغییر دهد یا میزانش را کم کند. والدین باید توجه کنند که اگر کودک دچار عوارض دارویی شد، بدون مشورت با پزشک، دارو را قطع نکنند؛ زیرا قطع ناگهانی دارو، بسیار خطرناک است و می‌تواند نشانه‌های دوقطبی را تشدید کند.

2. درمان روان‌شناختی

 انواع مختلفی روان‌درمانی هست که می‌تواند به کودکان و خانواده‌های آنها کمک کند تا نشانه‌های اختلال دو قطبی را کنترل و مهار کنند. روش‌های درمانی مبتنی بر تحقیقات علمی، مانند رویکردهای رفتارشناسی و خانواده‌درمانی، به این افراد و خانواده‌ها آموزش می‌دهند و آنها را راهنمایی می‌کنند. در این روش‌های درمانی، مشاوران به بیمار مهارت‌هایی را می‌آموزند که به او کمک می‌کند نشانه‌های بیماری را کنترل و مهار کند؛ مانند مهارت‌هایی برای حفظ روال طبیعی خلق، تقویت توان تنظیم هیجان‌ها و بهبود ارتباطات اجتماعی.

اگر برای درمان کودکان و نوجوانان مبتلا به دوقطبی اقدام کنید، آن‌ها رفته‌رفته بهتر می‌شوند. به خاطر داشته باشید درمان زمانی مؤثر است که پزشک، مشاور، فرد مبتلا و خانوادهٔ او با هم همکاری کنند.

بر اثر درمان، ممکن است نشانه‌های اختلال کودک تغییر کند یا ناپدید شود. پزشک یا مشاور با دیدن این تغییرات، ممکن است در برنامهٔ درمانی کودک تغییراتی بدهد. دورهٔ درمان ممکن است طولانی باشد؛ اما پایبندبودن به برنامهٔ درمانی، به کودکان و نوجوانان کمک می‌کند نشانه‌های بیماری را کنترل کنند و با این کار، احتمال بروز وقایع بعدی را، مانند خودکشی یا آسیب رساندن به دیگران، کاهش دهند.

پزشک یا مشاور فرزند شما ممکن است برای پیگیری تغییرات خلق‌وخو، رفتارها و الگوی خواب کودک‌تان، نمودار زندگی روزمره را پیشنهاد بدهد. والدین باید مراقب باشند که عادت‌ها و رفتارهای فرزندشان، مثل ساعت و میزان خواب او، بر اساس این برنامه باشد. هراندازه رفتارها و کارهای کودک با این نمودار بیشتر تطبیق داشته باشد برنامهٔ درمانی او موثرتر و موفق‌تر است.

چگونه می‌توانیم به فرزندمان کمک کنیم؟

کمک کردن به کودکان مبتلا به اختلال دوقطبی، با شناخت این بیماری و نشانه‌های آن آغاز می‌شود و با بردن کودک نزد روان‌پزشک و آغاز فرایند تشخیص و درمان، ادامه می‌یابد. شما باید هر نشانه‌های را که مشاهده کردید با مشاور یا پزشک فرزندتان در میان بگذارید.

کارهایی که باید برای فرزند دوقطبی‌تان انجام بدهید

1. صبور باشید؛
2. فرزندتان را به صحبت کردن تشویق کنید و با دقت به حرف‌های او گوش دهید؛
3. به روحیه و خلق‌وخوی فرزندتان توجه کنید و به هرگونه تغییر آشکار، هوشیار باشید؛
4. عامل‌هایی که کودک را تحریک می‌کند بشناسید و از مشاور بخواهید به شما راهکارهایی یاد بدهد تا احساسات شدید و تحریک‌پذیری فرزندتان را مهار و مدیریت کنید؛
5. کودک را سرگرم کنید؛
6. به یاد داشته باشید که درمان، زمان‌بر است و پایبندی به برنامهٔ درمانی، حال کودک را رفته‌رفته بهتر می‌کند؛
7. به کودک کمک کنید تا بفهمد که درمان می‌تواند زندگی او را بهتر کند و او را به همکاری تشویق کنید.

تأثیر اختلال دوقطبی کودک بر اعضای خانواده

مراقبت از کودک یا نوجوانِ مبتلا به اختلال دو قطبی می‌تواند پدر و مادر و اعضای دیگرِ خانواده را به اضطراب دچار کند. کنار آمدن با دوره‌های خلقی کودک و مشکلات دیگر او، مانند پرخاش‌گری و رفتارهای پرخطر، ممکن است هر مراقبی را خسته کند. مهم است که مراقبین کودک، از خود نیز مراقبت کنند. یافتن پشتیبان و راهکارهایی برای کنترل فشار و اضطراب، می‌تواند به شما و در نهایت به فرزندتان کمک کند.

جمع‌بندی

اختلال دوقطبی، بیماری عصبی-روانی خطرناکی شمرده می‌شود. خطرناک بودن بیماری، فقط به دلیل نشانه‌های حاد یا عارضه‌های ناگوار آن مانند خودکشی، آسیب رساندن به دیگران یا افت تحصیلی نیست؛ بلکه به این دلیل است که این بیماری معمولاًخیلی دیر تشخیص داده می‌شود و در نتیجه، درمان آن دیر آغاز می‌شود. درمانِ دیرهنگامِ بیماری‌های عصبی-روانی، یعنی از دست دادن وقت طلایی درمان. پس باید والدین، این بیماری و نشانه‌های آن در کودکان را بشناسند و اگر به وجود این نشانه‌ها در فرزندشان ظنین‌اند، زودتر فرزند خود را نزد یک روانپزشک ببرند. والدین باید با صبر و حوصله به روند درمان فرزندشان کمک کنند و با مشاور و پزشک فرزند خود، همکاری کنند. خوشبختانه در این صورت، این بیماری به‌راحتی مهار می‌شود و فرزندتان می‌تواند زندگی عادی اجتماعی و تحصیلی داشته باشد.