مناسب‌سازی کلاس‌های درس برای کودکان کم‌بینا

این مقاله با این هدف نوشته شده است تا به مربیان در برنامه‌ریزی و گردآوری راهبردهایی برای بهره‌مندی بیش‌تر دانش‌آموزان کم‌بینا از محیط آموزشی کمک کند. این مقاله بخشی از مقاله‌ای مفصل‌تر دربارهٔ موضوع «بینایی ضعیف دانش‌آموزان» است.

به‌یاد داشته باشیم هنگام کار با کودکان کم‌بینا، آنان ظرفیت یادگیری روش‌هایی را دارند که به آن‌ها کمک می‌کند از بینایی‌شان بهرهٔ کارامدتری ببرند. از این رو، آموزگاران با دادن کارهایی، به آن‌ها در دستیابی آنان به بیش‌ترین میزان بینایی، باید کمک کنند.

آموزگاران و دیگر متخصصانی که با کودکان کم‌بینا کار می‌کنند، باید دستورالعمل‌های پیشنهاد شده را انجام دهند و با مجموعه‌ای از اصلاحات محیطی، افزون بر افزایش توانایی دیدن و تعامل با محیط، احساس اعتماد به‌نفس و استقلال را در آنان پرورش دهند.

برای رفع بهتر نیازهای کودکان کم‌بینا، در ادامه راهکارهایی پیشنهاد شده است.

توجه داشته باشید که این راهکارها کلی هستند و آموزگاران دربارهٔ هر کودک کم‌بینا، به‌طور ویژه از متخصصین باید مشاوره بگیرند.

1. راهکارها، فعالیت‌ها و ملزومات کلی آموزش به دانش‌آموزان کم‌بینا

بسیار مهم است که آموزگاران بیاموزند چگونه محیط را تغییر دهند تا دانش‌آموزان اشیا را آسان‌تر ببینند. در برنامه‌ریزی برای تغییر محیط، باید به روشنایی، رنگ و «کنتراست»[1]، اندازهٔ اشیا و فاصلهٔ آن‌ها از فرد و سازماندهی زمان و مکان برای این افراد توجه شود.

به‌یاد داشته باشید اگر همهٔ پیشنهادهای آمده در این نوشته دربارهٔ کودکان کم‌بینا به‌کار گرفته شود، بازهم بهبود وضعیت بینایی آن‌ها، حرف اول را می‌زند. از این رو، نخست به‌دنبال درمان اختلال‌های بینایی کودکان، مانند ضعف شدید بینایی، از دست رفتن دید مرکزی، یا دید محیطی و ...، باید باشیم و پس از آن توصیه‌های آمده را به‌کار ببریم.

1 - 1: روشنایی

برخی کودکان کم‌بینا، به نور و تابش شدید آن بسیار حساس هستند. آموزگاران باید نور کلاس را به کمک پرده - اگر انجام شدنی است -، یکنواخت و ثابت نگه داشتن نور کلاس، نشاندن بچه‌ها پشت به پنجره‌ها، جلوگیری از تابش مستقیم نور به سطوح و بازگشت آن به‌سمت بچه‌ها و توصیه به پوشیدن کلاه لبه‌دار یا عینک آفتابی، مهار کنند.

کودکان دیگر نسبت به کودک کم‌بینا، به نور بیش‌تری نیاز دارند، از این رو پیشنهاد می‌شود کودکان بینا، در کلاس درس به منابع نور طبیعی (پنجره‌ها) نزدیک‌تر باشند. هنگامی که برای روشنایی فضای کلاس، چراغ به‌کار می‌رود، بهتر است این روشنایی‌ها پشت سر کودکان کم‌بینا و برخلاف دست بیش‌تر آن‌ها (دستی که با آن می‌نویسند) قرار بگیرد. در حالی که نور برای کودکان بینا، به‌سمت دست بیش‌تر آن‌ها باید بتابد.

1 - 2: رنگ و کنتراست

شاید کودکان کم‌بینا از تصویرهایی که کنتراست آن‌ها زیاد است، بهرهٔ بیش‌تری ببرند. برای نمونه، دیدن خط‌هایی که روی یک برگه کشیده می‌شود، برای آن‌ها آسان‌تر است تا این که این خط‌ها با رنگ قلم ماژیک، مشخص شده باشد. اگر هنگام ناهار بشقاب‌های سفید روی سینی‌های قرمز یا سیاه گذاشته شوند، نسبت به هنگامی که روی میز یا سینی سفید باشند، دانش‌آموزان کم‌بینا بهتر آن‌ها را می‌بینند. اگر دانش‌آموزان کم‌بینا برای نوشتن، مداد، خودکار و یا قلم ماژیک با نوک پهن‌تر و پررنگ‌تر به‌کار ببرند، نوشته‌های خود را بهتر می‌توانند بخوانند.

اصول پایه در به‌کارگیری از رنگ و کنتراست

• رنگ‌های سیاه و سفید، کنتراست بیش‌تری پدید می‌آورند.
• رنگ‌های تیره را با هم به‌کار نبرید (مانند رنگ آبی و سبز).
• از به‌کار بردن رنگ‌های سفید و خاکستری در کنار رنگ‌های روشن دیگر، بپرهیزید.
• رنگ‌های «پاستلی»[2] را کنار هم به‌کار نبرید.
• برای اشیاء محل زندگی کودکان کم‌بینا از رنگ‌های روشن بهره ببرید.
• اگر چیزی پیش چشمان کودک کم‌بینا باید باشد، آن را با نواری به رنگ روشن نشانه‌گذاری کنید (مانند چوب‌لباسی که دانش‌آموز لباسش را به آن آویزان می‌کند).

شاید دانش‌آموزان کم‌بینا برای خواندن، به «تایپوسکوپ» نیز نیاز داشته باشند. تایپوسکوپ از صفحه‌ای سیاه‌رنگ (مانند مقوای سیاه) ساخته شده که باریکه‌ای مستطیل شکل در آن بُرش خورده است. با گذاشتن این وسیله روی متن، تنها یک یا چند سطر آن در برابر دید کودک قرار می‌گیرد و نور بازتاب شده از سطح برگه، کاهش می‌یابد. همچنین هنگام خواندن، به آنان کمک می‌کند روی سطر بمانند.

1 - 3: اندازه و فاصلهٔ اشیا

شاید بچه‌های کم‌بینا به بزرگ‌نمایی نیاز داشته باشند.

آموزگاران به دانش‌آموزان خود عکس‌ها، تصویرها و یا نقشه‌هایی را می‌توانند نشان دهند که چند برابر بزرگ شده‌اند. این بچه‌ها ترجیح می‌دهند در نزدیکی تخته و وسایل کمک آموزشی بنشینند. آن‌ها نزدیک‌تر می‌توانند بیایند یا آن که وسایل را به نزدیکی آن‌ها ببریم.

1 - 4: سازماندهی زمان و مکان

برای کاهش شلوغی و به‌هم ریختگی محیط کلاس، آموزگاران باید:

• اشیا بی‌مصرف را بردارند.
• در مکان‌هایی که دانش‌آموزان بیش‌ترین کارها را انجام می‌دهند، شمار اشیا را کاهش دهند.
• برای افزایش کنتراست اشیا و مشخص شدن‌شان برای بچه‌های کم‌بینا، نوارچسب‌هایی با رنگ‌های روشن به‌کار رود (مثلاً برای دور درها، روی تبلت‌ها و...).
•  نشانه‌های رنگی برای مشخص کردن مناطق گوناگون کلاس درس و محیط آموزشی به‌کار برده شود.
• مکان همهٔ وسایل مدرسه را به‌خوبی سازماندهی کند تا دانش‌آموزان کم‌بینا به‌آسانی و سریع آن‌ها را بتوانند پیدا کنند.

برای آسودگی بیش‌تر کودکان کم‌بینا هنگام خواندن، و نگه‌داشتن آن‌ها در حالت نشستن استاندارد (خَم نشدن روی میز و کتاب)، آموزگاران برای این دانش‌آموزان، «نگه‌دارنده‌های کتاب»، میزهای مورب، چراغ‌مطالعه و صندلی مناسب می‌توانند فراهم کنند.

تصویر نمونه‌ای از نگه‌دارندهٔ کتاب

بچه‌های کم‌بینا با توصیه‌هایی که دربارهٔ مشخص کردن اشیا و نشان‌دار کردن آن‌ها گفته شد، از وقت‌شان بیش‌تر و بهتر می‌توانند بهره‌مند شوند. آموزگاران برای کاهش خستگی چشم بچه‌ها کم‌بینا، آنان را به استفاده از عینک‌های طبی می‌توانند تشویق کنند. همچنین هنگام درس دادن، وقفه‌هایی را برای استراحت به آن‌ها بدهند. با این کار، مدت زمان نگاه آن‌ها بر صفحه کم‌تر و چشم‌های‌شان نیز کم‌تر خسته می‌شود. همچنین هنگامی که کودکان کم‌بینا به بینایی‌شان بیش‌تر نیاز دارند، مانند هنگامی که دنبال وسایلی می‌گردند، آموزگاران وقت بیش‌تری به آن‌ها باید بدهند تا با آسودگی بیش‌تر این کار را انجام بدهند و به چشمان‌شان فشار نیاورند.

2. راهکارهای ویژه برای دانش‌آموزانی که توان بینایی آن‌ها کاهش یافته است

چنین دانش‌آموزانی عینک‌های تجویز شده از سوی چشم‌پزشک را می‌توانند به‌کار ببرند. همچنین آموزگارها برای آموزش به این دانش‌آموزان، بهتر است از تصویرهای بزرگ‌تر، مواد و وسایلی با کنتراست بسیار (برای نمونه خط‌ها و نوشته‌های پررنگ‌تر و نشانه‌گذاری پله‌ها، درها و... با نوارهایی با رنگ روشن)، صندلی‌های ویژه (برای نزدیک شدن به صفحهٔ کتاب) و نگه‌دارندهٔ کتاب و... استفاده کنند.

اگر کودک به تابش نور حساسیت فراوانی دارد (که در کودکان کم‌بینا بسیار همه‌گیر است)، آموزگاران منابع نور مستقیم را یا از محیط پیرامون این کودکان باید بردارند و یا مکان آن‌ها را تغییر دهند. همچنین کودکان را از این منابع می‌توانند دور کنند و یا به آن‌ها توصیه کنند عینک آفتابی و کلاه لبه‌دار - به ویژه در خانه – به‌کار ببرند.

اگر چنین دانش‌آموزانی در دیدن فاصله‌های دور دچار مشکل هستند، آموزگاران نخست آن‌ها را با تمام محیط آموزشی باید آشنا کنند؛ از سوی دیگر، محیط را برای آنان ساده کنند (اشیاء محیط را کم‌تر و پیرامون‌شان را خالی‌تر کنند)، تا برای دیدن اشیاء مختلف، دچار مشکل و خستگی چشم‌ها نشوند. از سوی دیگر، آموزگاران به این کودکان نیز هنگام مطالعه و کارهایی که نیاز دارند با چشم انجام دهند (مانند نگاه کردن به تخته)، باید استراحت بدهند تا از خستگی چشمان‌شان پیشگیری شود. با این کارها دانش‌آموز به‌مرور سطح بینایی‌شان را می‌تواند افزایش دهند، و دستِ‌کم مشکل بینایی‌شان بدتر نشود.

3. راهکارهایی ویژه برای دانش‌آموزانی که بینایی مرکزی خود را از دست داده‌اند.

کودکانی که دچار چنین کاهش بینایی هستند، بیش‌تر همان راهکارهای مربوط به کودکان دچار ضعف بینایی را به‌کار می‌برند (که پیش‌تر آن‌ها را برشمردیم).

نکتهٔ مهم این است که چنین کودکانی شاید هنگام دیدن، تصویری ناقص یا به اصطلاح «دارای نقطهٔ تاریک» را پیش روی خود ببینند. از این‌رو، آموزگارانِ این گروه از کودکان، باید به آن‌ها روش‌های دیدن دقیق جزئییات اشیا و جست‌وجوی آن‌ها را - برپایه همان دید دقیق و جزئی - بیاموزند. چون این افراد به دلیل اختلال موجود در محدودهٔ بینایی، تماس چشمی با مخاطب خود ندارند، باید به آن‌ها آموزش داده شود که هنگامی که به آن‌ها سخنی گفته می‌شود، نگاه خود را به‌سمت صدای گوینده برگردانند و با آموزگاران و اطرافیان خود از این راه تعامل مستقیم داشته باشند. هنگامی که آموزگاران این افراد نشانه هایی از کاهش توانایی در شناسایی  رنگ ها را در آنها تشخیص دادند، بهتر است لباس ها و اشیایء پرکاربرد پیرامون‌شان را برچسب‌ گذاری کنند و نام رنگ آن اشیا را ، روی این برچسب ها بنویسند.

4. راهکارهای ویژه برای دانش‌آموزانی که بینایی محیطی خود را از دست داده‌اند.

برای کودکانی که بینایی محیطی خود را از دست داده‌اند، به‌کار بردن عصای سفید ضروری است. البته پیش از استفاده از این نوع عصا، به آن‌ها آموزش‌های لازم باید داده شود. این افراد چون ممکن است از عبور افراد یا وجود اشیا در مسیر حرکت خود آگاه نباشند، مجبور شوند به حواس دیگر خود اعتماد کنند. کار آموزگاران این است که به آن‌ها آموزش دهند چگونه از روش‌های چندحسی برای گردآوری اطلاعات بهره ببرند. در روش‌های چندحسی، فرد می‌آموزد که برای کامل کردن درک ناقصی که از محیط به کمک چشمان کم‌توان خود پیدا کرده است، از حواس دیگرش مانند لامسه و شنوایی بهره ببرد.

برای کمک به توان کارکرد بینایی این افراد، محدود کردن منابع روشنایی و یا کاهش نور این منابع در محیط، بسیار مهم است. همچنین هنگامی که روشنایی محیط تغییر می‌کند، برای این که چشم‌شان به میزان نور جدید عادت کند، باید به آن‌ها فرصت کافی بدهیم، زیرا این تطابق برای آغاز فعالیت‌های‌شان ضروری است (برای نمونه هنگامی که این کودکان وارد محیط سربسته‌ای مانند کلاس درس می‌شوند، نسبت به کودکانی با دید سالم، وقت بیش‌تری نیاز دارند که چشمان‌شان به نور محیط کلاس درس عادت کند.)

شاید چنین دانش‌آموزانی برای دیدن بهتر اشیا، به نور بیش‌تری نیاز داشته باشند، ولی باید به‌یاد داشت که این نور، تابش خیره‌کننده نداشته باشد، و یا مستقیم به چشمان آنان نتابد. کلاس باید روشنایی یکنواخت و مناسب داشته باشد که گاهی هنگام مطالعه، به کمک ابزارهایی تقویت شود (مانند چراغ‌های مطالعه که کلاهک بزرگ دارند و نور مستقیم آن‌ها به چشم کودک نمی‌خورد). همچنین ایجاد دید خوب، تنها با قرار گرفتن درست کودک پشت میز، می‌تواند پدید بیاید و نیازی به افزارهای دیگر نباشد.

5. چند نکتهٔ پایانی

هنگامی که آموزگاران توصیه‌هایی گفته شده را به‌کار بگیرند، به دانش‌آموزان‌شان فرصت تعامل پویاتر در کلاس درس را می‌دهند. در کنار این مهم، به آن‌ها برای بهره‌مندی بهینه از توانایی‌های‌شان، همچون بینایی، انگیزه ایجاد می‌کنند. به‌کارگیری از افزارهای متناسبِ سن این کودکان و همچنین دادن اطلاعات روشن در پیوند با اختلالی که آن‌ها دارند، از راه تکرار هر روزه، باعث می‌شود این کودکان برای بهتر شدن وضعیت خود، با آموزگاران‌شان همکاری کنند و در زمینه‌های درسی و یادگیری‌های مهارت‌های گوناگون، پیشرفت بهتری داشته باشند.

با این همه، باید بدانید که این راهکارها تنها چند پیشنهاد بود. اندک اندک خود کودکان کم‌بینا، برای برطرف شدن نسبی نیازهای بینایی‌شان، روش‌های ویژه‌ای را به‌کار می‌برند. نکتهٔ مهم در این میان، باور آموزگاران به توانایی یادگیری این افراد و راهنمایی آن‌ها به‌سمت راهکارهایی با بازدهی بیش‌تر است.

پی‌نوشت‌ها (افزوده مترجم)

1. Contrast ، تفاوت درخشندگی رنگ در اشیا است که به تمایز آن‌ها از یکدیگر می‌انجامد.

2. رنگ‌های گوناگون روشن، مانند آبی روشن، قرمز روشن، صورتی روشن و...که از ترکیب چرخهٔ رنگ‌ها با رنگ سفید ساخته می‌شود، رنگ پاستلی نامیده می‌شود.