آشنايي با ويژگی‌های تكاملی در دوره خردسالی
۳ تا ۶ سالگی سنین خردسالی است. در دوره خردسالی مجموعه دستاوردهای زیستی، روانی، اجتماعی و شناختی، کودک را برای ورود به مدرسه آماده می‌کند. دستاوردهای موفق دوره‌های قبلی رشد و تکامل به پیشرفت بهتر کودک خردسال کمک می‌کند. طبق نظر اریکسون وظیفه مهم روانی- اجتماعی کودک در این مرحله دستیابی به حسن ابتکار همراه با غلبه بر احساس گناه است. کودکان در این سن به طور فعال بازی و کار می‌کنند و به طور واقعی احساس رضایت و موفقیت از فعالیت‌های خود می‌کنند. هنگامی که کودکان از حدود انضباط و توانایی تجاوز کرده یا رفتار مطلوب را نمی‌توانند نشان دهند، دچار احساس گناه، ترس و اضطراب می‌شوند. در زیر بعضی مراحل رشد و تکامل و خصوصیات اخلاقی دوره خردسالی به اختصار شرح داده می‌شود.
تکامل روانی- جنسی
در این سنین کنجکاوی‌های جنسی و آگاهی از تفاوت‌ها بیشتر می‌شود و مواردی مانند ارزش‌های اجتماعی، نوع اسباب بازی و ارتباط والدین بر درک هویت جنسی کودک تأثیر دارند. دختران و پسران وابستگی اولیه به والد جنس مخالف پیدا کرده و تنفر از والد همجنس دارند. طبق نظر فروید این مرحله را «فالیک» می‌نامند. پسران دچار «عقده ادیپ» شده و تمایل شدیدی نسبت به مادر پیدا می‌کنند و از پدر تنفر دارند و دختران «عقده الکترا» پیدا کرده و عاشق پدر شده و از مادر متنفر هستند. حتی ممکن است حالت تهاجم نسبت به والد همجنس پیدا کنند. معمولاً این احساسات پنهان شده ولی گاهی ابراز می‌شوند. البته کودکان در ارتباط با این افکار خود احساس گناه می‌کنند و همین طور ترس از تلافی کردن والد همجنس دارند.
به دنبال کشف جنسیت، دستکاری آلت تناسلی در سن خردسالی طبیعی است. باید به والدین یادآوری کرد که کودک را به دلیل بروز چنین عکس العمل طبیعی تنبیه نکنند زیرا احتمال ایجاد شرم و خجالت وجود دارد و توصیه می‌شود با انحراف فکر، کودک را از انجام این کار باز دارند و همچنین به کودک آموزش داده شود که این کار همانند اعمال شخصی است و انجام آن در ملاءعام کار درستی نیست. چون پاسخ ثابت «خیر» در دوره نوپایی تبدیل به «چرا» می‌شود، سوالی مثل «بچه از کجا می‌آید؟» اتفاقی بوده و همانند «آسمان آبی رنگ است» است.
در این گونه موارد و همین طور سایر کنجکاوی‌های جنسی باید نگرش مثبت داشت و باید کودکان تشویق شوند که اگر سوالی دارند از والدین بپرسند و والدین هم در دادن اطلاعات باید صادق باشند و این گونه کنجکاوی‌ها را محکوم نکنند و ضمناً آن‌ها را تشویق کنند که به فعالیت‌های دیگر اشتغال یابند. در واقع والدین باید آمادگی پاسخگویی به سؤالات آن‌ها بدون اضطراب و همراه با توجه کافی را داشته باشند و اهمیتی ندارد که همه آن چیزی را که گفته می‌شود، درک کنند بلکه مهم این است که والدین به این مساله توجه کنند.
تکامل اخلاقی
خردسالی زمان بروز و ظهور وجدان است. قضاوت اخلاقی بسیار اولیه است و خوب و بد رفتار را براساس نتیجه نهایی تنبیه و پاداش قضاوت می‌کنند. اگر در قبال رفتار نامناسب تنبیه نشوند آن عمل را به رغم مفهوم آن خوب تلقی می‌کنند.
آمادگی جهت ورود به کودکستان
خردسالی زمان مناسبی برای ورود به کودکستان و آمادگی و آماده شدن برای ورود به مدرسه است. کلاس آمادگی موقعیتی فوق العاده برای توسعه تجربیات کودکان قرار می‌گیرند. کودکان در این مراکز در معرض فرصت‌هایی برای یادگیری، همکاری گروهی، سازش با تفاوت‌های اجتماعی- فرهنگی، سازش با یاس، نارضایتی و خشم قرار می‌گیرند. اگر فعالیت‌ها طوری تنظیم شود که امکان غلبه و پیشرفت به وجود بیاید کودکان به طور قابل توجهی احساس موفقیت، اعتماد به نفس و لیاقت شخصی پیدا می‌کنند. جهت آمادگی کودک برای ورود به مدرسه به جز انتخاب مرکز مراقبتی مناسب قبل از ورود به مدرسه، دادن نظریات مهیج و جالب در مورد مدرسه، صحبت در مورد فعالیت‌هایی که در مدرسه انجام می‌دهد مثل نقاشی، بازی و...، آشنا کردن کودک با معلم و محیط و گاه حضور کوتاه مدت در مدرسه برای ساعاتی می‌تواند احساس آرامش را در کودک ایجاد کند و تحمل جدایی طولانی مدت را به وجود بیاورد.
پرخاشگری
پرخاشگری رفتاری است که کوشش دارد شخصی را اذیت کرده یا اموال را تخریب کند. رفتار پرخاشگرانه کودک خردسال با حملات فیزیکی ناگهانی روی کودکان دیگر و افراد بالغ، تخریب اموال دیگران، کج خلقی شدید، بی ادبی و عدم همکاری مشخص می‌شود. عواملی که رفتار پرخاشگری را افزایش می‌دهد، شامل موارد زیر است.
یاس: مخالفت دائم با ارضای نفس ناشی از عدم تأیید والدین، تحقیر، تنبیه و ناسزاگویی می‌تواند سبب یاس کودکان شده و به منظور تخلیه علیه دیگران واکنش نشان داده شود.
تقلید: کودکانی که والدین خود را به عنوان عامل سوءرفتار فیزیکی یا کلامی می‌بینند تصور می‌کنند رفتار والدین صحیح است یا اعمال بی موقع اصول انضباطی خشن می‌تواند منجر به رفتار تهاجمی شود. بعد دیگر وجود استاندارد مثبت برای رفتار پذیرفته است. مثلاً پرخاشگری مترادف مردانگی تعبیر می‌شود.
تقویت
تقویت گاهی پاداش رفتار پرخاشگری منفی است (تنبیه یا عدم تأیید) ولی در عین حال تقویت کننده است. کودکی که توسط والدین نادیده گرفته می‌شود پی می‌برد وقتی خواهر یا برادر خود را اذیت می‌کند سبب کسب توجه می‌شود لذا یاد می‌گیرد این گونه رفتار سبب جلب توجه می‌شود. همچنین تأیید پرخاشگری هم باعث تقویت این رفتار می‌شود. گرفتن امتیازات و تقویت آن یک مداخله مؤثر برای پرخاشگری است. همچنین برای حداقل رساندن یاس و خشم، والدین باید کودکان را تشویق کنند تا از ابزار کلامی برای بیان احساسات خود استفاده کنند (مثل ناراحت می‌شوم وقتی توپ مرا برمی دارید لطفاً آن را به من بدهید)، یا ابراز خشم و احساسات توسط بازی.
زهرا سوهانی
منبع
روزنامه اعتماد, شماره ۱۹۶۰, به تاریخ ۱۳۸۸/۳/۴, صفحه ۱۰
لینک کوتاه