آموزش بلایای طبیعی به کودکان همراه با معرفی کتاب
بلایای طبیعی (natural disasters) مجموعه‌ای از اتفاق‌های ناخوشایند هستند که بر اثر فرآیندهای طبیعی زمین رخ می‌دهند. این بلایا دامنه‌ی گسترده‌ای از مواردی مانند زلزله، سیل و طوفان تا هجوم گرد و غبار، گردباد، فوران آتش‌فشان و سونامی را شامل می‌شوند. این حوادث درصورت وقوع، تلفات جانی و مالی فراوانی را بر جای می‌گذارند. آسیب‌های اقتصادی ناشی از بلایای طبیعی به زیرساخت‌های موجود و همچنین انعطاف پذیری جمعیت آسیب دیده بستگی دارد. برای مثال آسیب‌های اقتصادی یک زلزله‌ی نسبتاً شدید در ژاپن، ممکن است بسیار کمتر از آسیب‌های یک زلزله‌ی خفیف در کشورهای در حال توسعه باشد.
در گذشته، به طور میانگین سالانه 45 هزار نفر (حدود 0,1 درصد مرگ و میرهای جهان) بر اثر بلایای طبیعی جان خود را از دست می‌دادند. این آمار به خودی خود نگران‌کننده است ولی سیر صعودی این مرگ و میرها نگرانی‌ها در این موضوع را افزایش می‌دهد. به گونه‌ای که در دو سه دهه‌ی اخیر، میزان مرگ و میر سالانه بر اثر بلایای طبیعی به بیش از 200 هزار نفر (بیش از 0.4 درصد مرگ و میرها در جهان) رسید. و این نشانه‌ی افزایش تعداد بلایای طبیعی است. در این سال‌ها اتفاق‌های مهمی مانند سونامی اقیانوس هند در سال 2004، طوفان نارسیس در میانمار (2008) و زلزله‌ی پورتوپرنس در هائیتی (2010) رخ داد. این نمونه‌های بزرگ و شدید به همراه نمونه‌های خفیف‌تر، جان هزاران انسان را گرفته و چندین هزار تن را آواره ساخته است. علاوه بر آسیب‌های جانی، آسیب‌های روحی و روانی ماندگار این نوع حوادث را نیز نباید نادیده بگیریم. کودکانی که بر اثر این حوادث اعضای خانواده‌ی خود را از دست می‌دهند و یا مجبور به کوچ از شهر یا روستای خود می‌شوند، در معرض آسیب‌های جدی روحی و روانی هستند. بنابراین اثرات یک حادثه‌ی ناگوار طبیعی فقط در تلفات جانی و آن هم محدود به زمان حادثه نیست، بلکه ممکن است تا دهه‌های متمادی، افراد یک جامعه را تحت تأثیر قرار دهد و بعد از گذشتن زمان بسیار طولانی، هنوز اثرات مخرب آن در جوامع وجود داشته باشد.
در بسیاری از بلایای طبیعی، خسارت‌های اقتصادی به حدی بوده است که یک شهر و یا حتی کشور را به سال‌ها و حتی قرن‌ها عقب‌تر برده است و تمام آن‌چه را که مردم آن دیار با دشواری و زحمت و در طول سالیان به دست آورده‌اند، در کسری از ثانیه به طور کامل و یا نسبی از بین رفته است. بنابراین همه‌ی ما-به ویژه کودکان- باید نسبت به بلایای طبیعی آگاهی داشته باشیم. این آگاهی شامل سه مرحله است:
- دانستنی‌های مربوط به پیشگیری از برخی حوادث طبیعی
- دانستنی‌های مربوط به آمادگی و ایمن سازی قبل از بروز حوادث طبیعی
- دانستنی‌های مربوط به بعد از رخ دادن بلایای طبیعی
ممکن است این سوال مطرح باشد که آیا می‌توان از وقوع بلاهای طبیعی جلوگیری کرد؟ بر طبق آمارهای به دست آمده، تعداد بلایای طبیعی، پس از انقلاب صنعتی نسبت به پیش از آن افزایش داشته است. دخالت‌های انسان در طبیعت، زمینه ساز روی دادن بلایای طبیعی بوده است. از بین بردن جنگل‌ها، تخریب کوه‌ها و جاده سازی‌های فراوان، چرای بی‌رویه‌ی دام‌ها و اختصاص دادن زمین‌های وسیع به کشت گیاهانی که برای تولید علوفه برای دام‌ها مفید ولی برای خاک و حفظ اقلیم طبیعی ناکارآمد هستند، خشک کردن بستر تالاب‌ها و دریاچه‌ها با حفر چاه‌های متعدد و بدون برنامه‌ریزی کشاورزی، قطع کردن درختان و احداث شهرهای جدید و... باعث افزایش خطراتی مانند رانش زمین، سیل، بروز گرد و غبار، خشکسالی و... شده است.
به عبارتی هرچند بشر در ایمن‌سازی در برابر بلایای طبیعی تا حدودی موفق بوده است -البته نه در همه‌ی جوامع- ولی از طرف دیگر با تغییر در ساز و کار طبیعی کره‌ی زمین، زمینه را برای وقوع بسیاری ازبلایای طبیعی و یا افزایش تلفات آن‌ها فراهم کرده است. در گذشته به علت ایمنی پایین خانه‌ها در برابر زلزله، وقوع یک زلزله‌ی نسبتاً خفیف باعث ویرانی آن‌ها و در نتیجه تلفات فراوان جانی و مالی می‌شد. ولی امروزه هرچند سعی بر ایمن سازی خانه‌ها شده است، ولی ازدحام جمعیت‌ها در شهرهای بزرگ به دلیل دسترسی آسان‌تر به امکانات، باعث بلند مرتبه سازی‌های سریع و غیر اصولی شده است. بنابراین در صورت وقوع یک زلزله، تعداد تلفات بسیار زیاد خواهد بود. به علاوه سرازیر شدن جمعیت به شهرهای توسعه یافته و مدرن باعث گسترش این شهرها به مناطق بکر غیرشهری شده است. این اتفاق مستلزم تغییر اقلیم این مناطق است. برای مثال باید درختان این مناطق قطع، چشمه‌ها و آب‌های زیرزمینی طبیعی آن کور و حیوانات آن اکوسیستم از محیط شهر تازه تأسیس تارانده شوند. در نتیجه با به هم خوردن تعادل طبیعت، احتمال وقوع بلایایی مانند رانش زمین، گرد و غبار، سیل و... زیاد می‌شود. همچنین با قرار گرفتن انسان‌ها در جاهای پر خطر مانند مسیل‌های قدیمی و یا نزدیکی بستر رودخانه‌ها، احتمال مرگ و میر آن‌ها در هنگام سیل افزایش می‌یابد.
مقالات بیشتری در حوزه کودک و محیط‌زیست بخوانید.
این مثال‌ها و صدها مثال دیگر- مانند افزایش کارخانه‌ها و بالا رفتن میزان گازهای گلخانه‌ای و افزایش گرمای زمین و...، حاکی از اهمیت برخورد عالمانه و غیر سودجویانه با طبیعت است. اگر چه انسان با دستکاریِ روند طبیعی اکوسیستم، به صورت کوتاه مدت از برخی امکانات بهره‌مند می‌شود، ولی در درازمدت، صدمات بیشتری را از این عمل خود متحمل خواهد شد. بنابراین در تعامل با طبیعت باید آینده‌نگر بود. در بحث پیشگیری از بلایای طبیعی، باید به همه‌ی افراد، تأثیر کارهای بشر را بر افزایش بلایای طبیعی آموزش داد. این آموزش در دو سطح اتفاق می‌افتد:
- سطح شخصی
- سطح اجتماعی
آموزش در سطح شخصی بلایای طبیعی
به هر فردی باید درطول آموزش‌های آکادمیک و غیررسمی، انواع بلایای طبیعی، ساز و کار ایجاد آن‌ها و در نهایت نقش انسان در تسریع یا مهار این ساز و کار آموزش داده شود. کودکان و نوجوانان باید بدانند که زندگی آن‌ها در این جهان، امن نیست. بلکه ممکن است حوادثِ بسیار آنی و غیرقابل پیش‌بینی را تجربه کنند و از آن‌ها آسیب زیادی ببینند. بنابراین باید از آن‌ها اطلاعات کافی داشته باشند.
در گذشته شناخت بلایای طبیعی دشوار بود. چرا که ممکن بود در یک قسمت از زمین چند صد سال زلزله‌ای رخ ندهد و افراد آن‌جا فقط به صورت شفاهی چیزی از زلزله‌هایی که در جاهای دیگر رخ داده است شنیده باشند. این شنیده‌ها اغلب به صورت افسانه‌های باورنکردنی سینه به سینه بین افراد نقل می‌شد. اما امروزه با نزدیک شدن قسمت‌های مختلف کره‌ی زمین از طریق فناوری‌های دیجیتال و خبررسانی آنی مکتوب، صوتی ویا تصویری، همگان به ماهیت بلایای طبیعی پی برده‌اند. به عنوان مثال، بسیاری از افراد، قبل از بروز سونامی توهوکوی ژاپن در سال 2011- که بیش از ۱۸ هزار تلفات جانی برجای گذاشت که پیکر ۲۵۳۱ نفر از این کشته شدگان هرگز پیدا نشد- و تصاویری که از آن در جهان مخابره شد، بسیاری از مردم جهان زمینه‌ی ذهنی از یک سونامی را نداشتند و فقط نام آن را در کتاب‌های جغرافیای خود خوانده بودند. ولی امروزه به تبع دسترسی همگان به شبکه‌ی یکپارچه‌ی اطلاعات، دانستن نوع بلایای طبیعی و همچنین ساز و کار ایجاد آن‌ها و احتمال شدتشان را می‌توان درک کرد.
بروز سونامی بزرگ توهوکو در ژاپن
گوشه‌ای از خسارات به جا مانده از این سونامی
بنابراین همه‌ی افراد از کودکی و سنین پایین باید درباره‌ی بلایای طبیعی و نوع و روند آن اطلاعات کافی داشته باشند. یکی از راه‌های مهم انتقال دانش درباره‌ی بلایای طبیعی به خردسالان و کودکان، گنجاندن این محتواها در کتاب‌های کودکان است.
کتاب‌های کودکان می‌توانند از طریق شعر و یا داستان و به صورت تصویری، به کودکان درمورد بلایای طبیعی آموزش بدهند. این کتاب‌ها ممکن است در کشورهای مختلفی چاپ شوند ولی محتوای آن‌ها شبیه و یا نزدیک به هم باشند زیرا بسیاری از بلایای طبیعی در همه جای جهان یکسان هستند. برای مثال خشکسالی همه‌ی جمعیت جهان را تهدید می‌کند. نویسندهٔ کتاب کودک ضمن بیان این‌که منابع آبی محدود است و هر سال بارندگی‌ها کمتر و مصرف آب بر اثر افزایش جمعیت و دام‌ها بالا می‌رود، حتی به کشورهایی که بحران آب هم ندارند صرفه جویی در مصرف آب را آموزش می‌دهد. تجربه‌های متعدد جهانی مثلاً خشکسالی شدید اتیوپی می‌تواند راه‌گشای ایده‌پردازی در این باره باشد. در این مثال، نویسنده و یا شاعر حوزه‌ی ادبیات کودک باید در قالب‌های شعر و قصه، ابتدا کودک را متوجه خطر خشکسالی کرده و در نهایت راه‌های پیشگیری از این اتفاق را به او آموزش دهد. به علاوه همه‌ی افراد جامعه از کودکی باید بدانند که بیشتر از مصارف بی‌رویه‌ی شخصی آب، هدررفت شدید آن نیز در بخش‌های کشاورزی و صنعتی می‌تواند باعث افزایش خطر خشکسالی و تبعات آن شود. بنابراین در سطح فردی، باید آموزش لازم در جهت کاهش این مصارف داده شود. چرا که کودکان امروز، مدیران آیندهٔ جامعه‌ی خود هستند. داشتن ذهنیت درست نسبت به رابطهٔ صحیح انسان- طبیعت از کودکی، بر تصمیمات افراد در بزرگسالی تأثیر مثبت می‌گذارد.
نمونه‌ای از مجموعه کتاب‌های ویژه‌ی کودکان که بلایای طبیعی را با زبان کودکانه معرفی می‌کنند
بیان داستان‌های واقعی و تاریخی کودکانه به همراه تصویرگری‌های مناسب نیز می‌تواند به کودک در شناخت چگونگی بلایای طبیعی و اقدامات قبل و بعد آن کمک کننده باشد. برای مثال زلزله‌ی بزرگ هاییتی، نمونه‌ی خوبی است که کودک می‌تواند با خواندن درباره‌ی آن اولاً به عمق فاجعه‌ی یک زلزله پی ببرد و از طرفی، راه‌های پیشگیری از بروز خسارت مالی و جانی و همچنین اقدامات بعد از زلزله را بشناسد.
نکته‌ی دارای اهمیت در آموزش بلایای طبیعی به کودکان این است که آن‌ها را از این بلایا نترسانیم. بلکه آگاهی‌دادن و هشدارهای ما به گونه‌ای باشد که کودکان بدانند اولاً این اتفاقات نادر هستند و ثانیاً با داشتن آگاهی و با پیشگیری‌های مناسب، می‌توانند بروز و یا خطر پس از بروز آن‌ها را کاهش دهند. وبسایت‌های خبری و مطالبی که ویژه‌ی بزرگسالان در فضای مجازی در رابطه با بلایای طبیعی منتشر می‌شوند، این ملاحظات را ندارند. کودکان و نوجوانان ممکن است با خواندن مطالب این وبسایت‌ها، درباره‌ی این حوادث دچار ترس و اضطراب شوند به گونه‌ای که در صورت بروز آن‌ها واکنش درستی نداشته باشند و یا با غلبه‌ی ترس بر آن‌ها، از چاره‌جویی برای پیشگیری از این رویدادها ناامید شوند. بنابراین تکیه‌ی آموزش درباره‌ی بلایای طبیعی، باید بر کتاب‌های متناسب با سن کودک و نوجوان باشد. در این کتاب‌ها به صورت هدفمند، و با لحنی دوستانه، آموزش‌های لازم هم در سطح پیشگیری و هم در سطح واکنش مناسب در هنگام و بعد از وقوع حادثه به کودک داده می‌شود.
بیشتر بخوانید:
- چگونه کودکان می‌توانند از کره زمین حفاظت کنند؟
- آمادگی کودکان در مواجهه با بلایای طبیعی
- بلایای طبیعی چه تاثیری بر کودکان دارد؟
برخی منابع
1- Coping Strategies and Psychological Maladjustment/Adjustment: A Meta-Analytic Approach with Children and Adolescents Exposed to Natural Disasters
نویسنده: Daniela Raccanello (دانیلا راسانلو)، استاد دپارتمان علوم انسانی دانشگاه ورونای ایتالیا و همکاران. سال انتشار: 2022
2- Scoping review on trauma and recovery in youth after natural disasters: what Europe can learn from natural disasters around the world
نویسنده: Andreas Witt (آندرس ویت)، پژوهشگر دپارتمان روانشناسی و روان درمانی کودکان و نوجوانان دانشگاه آلم در آلمان، و همکاران. سال انتشار: 2022
3- Infant and young child feeding during natural disasters: A systematic integrative literature review
نویسنده: Supipi Ratnayake Mudiyanselage (ساپیپی راتنایکامودیانسلیج)، پژوهشگر دانشکده‌ی بهداشت دانشگاه کانبالای استرالیا، و همکاران. سال انتشار: 2022
4- Responding to perinatal health and services using an intersectional framework at times of natural disasters: A systematic review
نویسنده: Bonita B. Sharma (بونتیا ب. شارما) ، پژوهشگر دپارتمان سلامت، ارتباطات و سیاست(HCPD) در دانشگاه سنت آنتونیای تگراس، آمریکا، و همکاران. سال انتشار: 2022
5- Reconnoitering school children vulnerability and its determinants: Evidence from flood disaster-hit rural communities of Pakistan
نویسنده: Ashfaq Ahmad Shah (اشفق احمدشاه)، پژوهشگر دانشکده‌ی علوم اجتماعی دانشگاه هوهای در چین، و همکاران: سال انتشار: 2022
6- Spatial Network Connectivity and Spatial Reasoning Ability in Children with Nonverbal Learning Disability
نویسنده: Sarah M. Banke (سارا ام. بانکر)، پژوهشگر اختلالات اعصاب و روان کودکان در دانشگاه کلمبیای آمریکا، و همکاران. سال انتشار: 2020
7- Translating Interdisciplinary Research on Language Learning into Identifying Specific Learning Disabilities in Verbally Gifted and Average Children and Youth
نویسنده: Ruby Dawn Lyman (روبی دان لیمان)، استاد دانشکده‌ی علوم شناختی دانشگاه واشنگتن آمریکا، و همکاران. سال انتشار: 2020
8- Estimated Prevalence of Nonverbal Learning Disability Among North American Children and Adolescents
نویسنده: Amy E. Margolis (امی ای. مارگولیس)، پژوهشگر دانشکده‌ی روانشناسی دانشگاه کلمبیای آمریکا، و همکاران. سال انتشار: 2020
9- Reading fluency and pitch discrimination abilities in children with learning disabilities
نویسنده: Haidan Lu (هایدان لو)، پژوهشگر دانشکده‌ی روانشناسی رشد دانشگاه تگزاس آمریکا، و همکاران. سال انتشار: 2020
دیگر تصاویر
ویراستار
سحر داداشعلی
مترجم
لینک کوتاه