تیک عصبی در کودکان

تیک یک اختلال عصبی-روانی پیچیده است که بر حرکت و صوت در بدن تأثیر می‌گذارد. تیک‌های عصبی حرکت‌های غیرارادی عضلانی هستند. تیک‌ها هم ساده هستند و هم پیچیده. تیک‌های ساده حرکتی مانند پریدن پلک، تکان‌های زبان، بالا پریدن ابروها، چشمک زدن، باز و بسته شدن دهان و تیک‌های پیچیده حرکتی شامل لگد زدن، پریدن و یا حرکت‌های زشت و زننده هستند. تیک‌های ساده صوتی مانند سرفه، صاف کردن مداوم گلو، تکرار یک صدا و تیک‌های پیچیده صوتی مانند تکرار عبارت‌های بی‌ربط و یا عبارت‌های همراه با ناسزاگویی را شامل می‌شوند.

وجود تیک در صورت، اندام‌ها و هم‌چنین گفتار کودک را در اصطلاح سندرم توره (Tourette's Syndrome) می گویند. سندرم توره به همراه اختلالات روانی دیگر بروز می‌کند، مانند:

1. اختلال کمبود توجه همراه با بیش فعالی (ADHD)
2. اختلال وسواس
3. اختلال یادگیری
4. اختلال خواب
5. اختلال اضطرابی
6. اختلال خلقی (به ویژه پرخاش‌گری و خشونت)

اولین علائم اختلال تیک در سنین 6 تا 8 سالگی مشاهده می‌شود. با این حال در برخی موارد اولین علائم در سنین پایین‌تر هم دیده شده است. در برخی از افراد نیز ممکن است این اتفاق در زمان نوجوانی رخ بدهد.

علت‌های تیک عصبی

علت اصلی این اختلال هنوز مشخص نیست اما درک کنون ما این است که سندرم توره یک اختلال بیولوژیک مغز است. یعنی عامل این اختلال، کمبود مواد انتقال دهندهٔ عصبی در مغز است.

خوشبختانه، سندرم توره یک بیماری کشنده نیست. در موارد اندکی در بعضی افراد دیده شده که بیش‌تر ناهنجاری‌ها مربوط به ناحیه‌ای در اعماق مغز به نام –گره‌های پایه- است. این بخش با کنترل حرکت‌ها در بدن انسان، ارتباط دارد.

• وراثت

پژوهش‌ها نشان داده است که وراثت نقش مهمی در ابتلا به سندرم توره دارد. افرادی که در بستگان درجه یک خود فرد مبتلا به سندرم توره دارند، خطر بیش‌تری برای ابتلا به این سندرم دارند. هم‌چنین، مطالعات روی دوقلوها نشان داده است که در دوقلوهای هم‌سان اگر یکی از آن‌ها مبتلا باشد، قل دیگر پنج برابر بیش‌تر از دوقلوهایی که هم‌سان نیستند، دچار سندرم توره می‌شود. این مشاهدات نشان می‌دهد که عامل وراثت در این بیماری نقش زیادی دارد. بنابراین افرادی که در خانوادهٔ خود فرد مبتلا به سندرم توره دارند، باید بیش‌تر مراقب باشند.

• جنسیت

سندرم توره در پسران (به نسبت 5 به 1) بیش‌تر از دختران بروز می‌کند.

نشانه‌های سندرم توره

تیک

نشانهٔ اصلی سندرم توره و شایع‌ترین دلیل مراجعه به مشاور، وجود تیک است. تیک‌ها حرکت‌های تکراری، غیرارادی، کوتاه مدت و یا بلندمدت هستند که ناگهانی ایجاد می‌شوند. انواع مختلفی از تیک وجود دارد که می‌تواند روی هر قسمت از بدن تأثیر بگذارد، اما تیک‌ها بیش‌تر در صورت، تنه و شانه دیده می‌شود.

تیک‌ها به دو گروه اصلی تقسیم می‌شوند:

• تیک‌های حرکتی
• تیک‌های صوتی

تیک‌های حرکتی دو نوع دارند. در برخی تیک‌ها یک عضله درگیر است. به این‌ها تیک‌های حرکتی ساده می‌گویند. برخی دیگر از تیک‌های حرکتی، تیک‌های هماهنگی است که در آن‌ها چندین عضله درگیر هستند.

تیک‌های صوتی مجموعه‌ای از صداهای ساده یا پیچیده است. تیک صوتی ساده شامل تکرار یک حرف است اما تیک صوتی پیچیده شامل گفتن کلمه‌ها یا جمله‌هایی است که برخی نامفهوم هستند.

 موارد زیر نمونه‌هایی از تیک‌هایی است که در افراد مبتلا به توره دیده می‌شود:

تیک‌های سادهٔ حرکتی:

• چشمک زدن
• چرخاندن یا بالا انداختن شانه
• تکان دادن سر
• سفت کردن لب
• بستن چشم‌ها
• چرخش چشم‌ها در حدقه
• چرخاندن گردن به یک طرف
• باز و بسته شدن سریع دهان
• انقباضات شکمی
• کشیدن دست و پا

تیک‌های پیچیدهٔ حرکتی:

• پریدن
• لگد زدن
• لمس ناخواستهٔ اشیا
• عقب رفتن ناگهانی و بی‌دلیل
• خم شدن یا چرخاندن تنه
• حرکت‌های نامناسب اجتماعی
• حرکت‌های زشت و زننده
• ​تقلید از حرکت‌های افراد دیگر

تیک‌های صوتی:

• غرولند کردن
• پاکسازی گلو
• سرفه کردن بدون اختلال ریه
• صوت‌ها یا جمله‌های بی‌معنی

تیک‌های پیچیده صوتی:

• صداهای بلند
• عبارت‌های بی‌ربط
• عبارت‌هایی همراه با ناسزا
• لعنت کردن ناخودآگاه زندگی یا دیگران
• تکرار عبارت‌های افراد دیگر

فرد مبتلا به این اختلال ممکن است تیک‌ها را موقتی سرکوب کند. هم‌چنین، تمرکز و یا پرت شدن حواس می‌تواند سبب سرکوب موقتی این اختلال شود. برای نمونه، هنگامی که کودک مبتلا به تیک تلویزیون می‌بیند و یا بازی‌های ویدیویی انجام می‌دهد، ممکن است تیک‌های او به کم‌ترین میزان برسد. این اتفاق می‌تواند همراهیان کودک را به این باور برساند که کودک می‌تواند تیک را کنترل کند. اما این چنین نیست. سرکوب طولانی مدت تیک احساس ناخوشایندی را در کودک سبب می‌شود. این احساس ناخوشایند با بازگشت تیک تسکین می‌یابد.

بیش‌تر افراد مبتلا به سندرم توره قبل از بروز تیک نشانه‌هایی را در بدن خود تجربه می‌کنند. برای نمونه، فرد ممکن است احساس سوزش یا خارش چشم داشته باشد که با حرکت دادن چشم از بین می‌رود، یا احساس خارش در گلو که فقط با "پاکسازی گلو" تسکین می‌یابد. پس از بروز این احساس‌های درونی، ممکن است بیمار نیاز به تکرار چندین بارهٔ تیک داشته باشد تا زمانی که آن احساس ناخوشایند از بین برود. در برخی از افراد قبل از بروز تیک حالت‌هایی پیش می‌آید که برای او قابل توضیح نیست. فرد با بروز این حالت‌ها، متوجه می‌شود که حمله‌های تیک او نزدیک است.

استرس، اضطراب، خستگی و بی‌حوصلگی می‌تواند علائم فرد مبتلا به سندرم توره را بدتر کند. هم‌چنین، تیک‌ها دارای اُفت و خیز هستند. تیک‌ها معمولاً ساعت‌های خاصی و در شرایط خاصی بروز می‌کنند و همیشه و در طول روز حضور ندارند. هم‌چنین ممکن است تا ساعت‌ها بعد از یک حملهٔ شدید، تیک دیگری دیده نشود. هم‌چنین، کیفیت، تکرار و نوع تیک‌ها در طی پیشرفت بیماری تغییر می‌کند. تیک‌هایی که روزگاری مکرر مشاهده می‌شدند، سرکوب شده و تیک‌های دیگر کم کم جای آن‌ها را می‌گیرند.

معمولاً اولین نشانه‌های بیماری در دوران کودکی آغاز می‌شود. در نوجوانی، ممکن است دفعه‌ها و شدت تیک‌ها افزایش یابد و حتی اگر این بیماری مزمن باشد معمولاً تا بزرگسالی فرد بهبود نمی‌یابد. تا سن 18 سالگی،50٪ بیماران مبتلا به سندرم توره ممکن است کاملاً خوب شوند. با این حال، برخی از این افراد ممکن است تشدید علائم را در مراحل بعدی زندگی مشاهده کنند.

تیک‌های حرکتی ساده در سنین پایین دیده می‌شوند و مقدم بر تیک‌های کلامی هستند. هم‌چنین، تیک‌های پیچیده در اواخر زندگی برای اولین‌بار ممکن است مشاهده شوند.

اختلال‌های همراه

تقریباً در نیمی از کودکان مبتلا به سندرم توره، اختلال‌هایی همراه با تیک گزارش شده است. شایع‌ترین آن‌ها کاهش توجه ناشی از بیش فعالی (ADHD) و وسواس اجباری (OCD) است. هر دو این اختلال‌ها خود را قبل از سن مدرسه نشان می‌دهند. مشخص نیست که چرا این دو اختلال با هم رخ می‌دهد. این احتمال وجود دارد که آسیب در یک ناحیهٔ مشخص از مغز باعث درگیر شدن مراکزی می‌شود که همهٔ این اختلال‌ها را با هم نشان می‌دهد.

هم‌چنین، افراد مبتلا به سندرم توره ممکن است افسردگی، اضطراب و مشکلات رفتاری هم داشته باشند. این عوارض ممکن است به سبب طرد شدن از هم‌سالان و جامعه باشد.

سندرم توره سبب اختلال در رشد افراد نمی‌شود اما ممکن است به دلیل انزوای روحی، فرد دچار افت تحصیلی گردد. به ویژه اگر همراه با ADHD باشد.

چه هنگامی باید به فکر درمان بیافتیم؟

تیک در صورت یک کودک سالم (که اختلال دیگری ندارد) نشانهٔ این است که باید او را به نزد متخصص کودکان ببریم.

اگر این تیک‌ها بهبود نیابند یا متخصص کودکان در تشخیص خود تردید کند، او کودک را به یک متخصص اعصاب و روان ارجاع می‌دهد. در این حالت بهتر است به دنبال یک متخصص اعصاب و روان باشیم که دوره‌های درمان تیک را گذرانده است. در برخی از مراکز بزرگ دانشگاهی یافتن کلینیک‌های تخصصی تیک امکان‌پذیر است اما در کشورهای در حال توسعه این امکانات در دسترس همگان نیست. در نبود افرادی که دوره‌های تخصصی درمان تیک را گذرانده‌اند، کسانی که فوق تخصص بیماری‌های اعصاب و روان کودکان را دارند گزینهٔ خوبی هستند. از آن‌جا که این بیماری مزمن است و ممکن است سال‌های زیادی طول بکشد، پزشک مدت زیادی با بیمار شما سر و کار خواهد داشت. بنابراین بهتر است در انتخاب پزشک فرزندتان دقت کنید که مجبور به تغییر پی‌درپی پزشکان مختلف نباشید.

با در نظر گرفتن اختلال‌های همراه (مثل ADHD، وسواس، اختلال‌های یادگیری، پرخاش‌گری، افسردگی و...) هم‌چنین شدت آن‌ها، بیمار ممکن است نیاز به دریافت مشاوره‌های متعدد روان‌شناسی داشته باشد. در صورت تشخیص وجود اختلال‌های یادگیری در کودک، ممکن است مشاور برای او یک برنامهٔ درسی شخصی ارائه دهد.

در صورتی که پزشک برای فرزند شما داروهایی را تجویز کرد، درمورد مدت زمان مصرف دارو و هم‌چنین عوارض جانبی آن‌ها بپرسید. گاهی ممکن است این اختلال تا بزرگسالی ادامه داشته باشد. بنابراین باید درمورد عوارض داروهای آن بر بارداری و رانندگی اطلاعاتی داشته باشید.

راه‌های تشخیص سندرم توره

تشخیص سندرم توره بر اساس اطلاعات بالینی و معاینه فیزیکی است. آزمایشی وجود ندارد که بتواند تشخیص را تأیید کند. با این حال، ممکن است پزشک فقط در موارد خاص برخی آزمایش‌ها را برای رد بیماری‌های احتمالی دیگر توصیه کند. در کتاب مرجع روانپزشکی (DSM-4)، معیارهایی برای تشخیص قطعی توره آمده است:

• وجود دو تیک حرکتی و یا یک یا چند تیک صوتی که ممکن است در برخی از زمان‌ها وجود داشته باشد، لازم نیست هم‌زمان نیستند.
• تیک‌ها باید در روز چندبار (معمولاً به صورت دوره‌ای) و تقریباً هر روز یا به طور متناوب رخ دهند. زمان وجود این تیک‌ها در فرد باید بیش از یک سال باشد. در این مدت نباید بیش‌تر از سه ماه پی‌درپی، فرد تیک نداشته باشد.
• آغاز تیک‌ها قبل از 18 سالگی است.
• تمام تشخیص‌های دیگر مانند ابتلا به پارکینسون یا ضعف شدید عضلات رد شده باشد.

هنگامی که بیمار این معیارها را دارد، انجام آزمایش‌های دیگر ضرورتی ندارد. نوار مغزی ممکن است از کودکانی گرفته شود که مشکلات درسی دارند. در غیر این صورت مفید نیست.

درمان سندرم توره

درمان‌هایی که در دسترس هستند همه درمان علامتی هستند. به این معنی که بیش‌تر به جای از بین بردن علت بیماری، سبب بهبود علائم می‌شوند.

هدف از این درمان باید کمک به بیمار برای طبیعی شدن روند زندگی‌اش باشد. البته درمان‌های موجود همهٔ علائم را از بین نمی‌برند. باید مراقب باشیم که عوارض درمان ناتوان کننده‌تر از خود تیک نباشد. بنابراین باید شدت تیک‌های فرد و بیماری‌های همراه را سنجید و برای هر فردی درمان خاصی را در نظر گرفت.

باید بدانیم چون سندرم توره یک بیماری مزمن است و علائم آن به طور طبیعی با گذشت زمان برطرف می‌شود،

در بیش‌تر موارد، درمان با دارو ضروری نیست. با این حال، اگر شدت علائم بیمار بر رفتارهای اجتماعی او اثر می‌گذارد یا تیک‌های‌اش بسیار دردناک است یا سبب افسردگی و بروز افکار آسیب رسان در او و خودکشی می‌شود، بهتر است برای‌اش دارو تجویز شود.

داروهای اختلال تیک

موثرترین دارو برای سرکوب تیک، هالوپریدول (هالدول) است. این دارو در گروه داروهای مهارکنندهٔ «دوپامین» قراردارد. عارضهٔ اصلی آن ایجاد کُندی در حرکت‌های فرد است. اگر این عارضه ایجاد شود و شدت‌اش بیش‌تر از شدت تیک‌های فرد باشد، باید این دارو را قطع یا با داروی دیگر جایگزین کرد.

داروهای دیگر در این گروه مانند اولانزاپین (Zyprexa)، ریسپریدون (Risperdal)، زیپرازیدون (Geodon) یا آریپیپرازول (Abilify) ممکن است عوارض جانبی کمتری نسبت به هالوپریدول (Haldol) داشته باشند، اما تجربهٔ بالینی کافی با این داروها در مورد درمان توره وجود ندارد. بنابراین استفاده از آن‌ها بسیار محدود است.

امروزه کلونیدین (کاتاپرس) و گوانفاسین (تنکس) که برای اولین بار به عنوان داروهای قلبی عروقی معرفی شدند، در درمان تیک و همچنین کاهش اضطراب مؤثر هستند. این داروها ممکن است در بعضی از بیماران اولین انتخاب برای تجویز باشد.

گروهی از داروها به نام «بنزودیازپین‌ها» هستند که برای اولین بار به عنوان داروهای آرام‌بخش و خواب‌آور استفاده شدند. از این گروه، کلونازپام می‌تواند درکاهش برخی تیک‌ها و هم‌چنین کمک به اختلال‌ها اضطرابی مؤثر است. عوارض جانبی آن شامل ضعف و خستگی است که ممکن است مصرف این دارو را برای برخی از افراد محدود کند.

تزریق سم بوتولینوم (بوتاکس) ممکن است برای برخی از تیک‌های موضعی، مفید باشد. این اثر ممکن است فقط برای چند ماه ادامه داشته باشد و درمان‌های مکرر ممکن است سبب سازگاری بدن با این سم و کاهش اثر آن شود.

درمان‌های غیر دارویی سندرم توره

اولین قدم، مشاوره است. مشاورهٔ خوب و علمی به بیمار در درک وضعیت خود و هم‌چنین بهبود عزت نفس و سازگاری اجتماعی او کمک می‌کند.

درمان حمایتی (بازی کردن، تنفس عمیق، یوگا یا تای چی برای رسیدن به آرامش عمیق) از جمله روش‌هایی برای کاهش اضطراب و استرس است و می‌تواند در کاهش شدت و تکرار علائم بسیار مفید باشد.

هیچ مدرک علمی وجود ندارد که اثبات کند رژیم‌های غذایی خاص بتوانند علائم سندرم توره را بهبود ببخشند. بنابراین نباید درمان‌های غذایی یا گیاهی را که در برخی از صفحه‌های مجازی به عنوان درمان تیک معرفی می‌شوند، جدی گرفت. افراد مبتلا به سندرم توره باید توجه داشته باشند که برخی از محصولات گیاهی که برای کاهش وزن به کار می‌روند- مانند کرفس- ممکن است موادی داشته باشند که تیک‌ها را تشدید کنند. هم‌چنین، هیچ مدرکی وجود ندارد که مکمل‌های غذایی بتوانند شدت علائم را کاهش دهند.

پیگیری‌های یک بیمار مبتلا به تیک عصبی

پیگیری شامل نظارت بر عوارض جانبی داروها و کاهش دوره‌ای یا قطع داروها- با نظر پزشک- است. این کارها برای آن انجام می‌شود که مشخص شود که آیا بیمار هنوز به دارو احتیاج دارد و یا اینکه دوز مصرفی بیمار کافی است یا باید زیاد یا کم شود؟

پیشگیری از سندرم توره

هیچ پیشگیری شناخته شده‌ای از این سندرم وجود ندارد. پدر و مادر کودک باید این بیماری را بشناسند و در صورت بروز اولین نشانه‌ها درمان او را آغاز کنند. این کار در خانواده‌هایی که سابقهٔ تیک در آن‌ها وجود داشته باید با دقت بیش‌تری صورت بگیرد. بنابراین آموزش افراد مرتبط با فرد بیمار (اعضای خانواده، آموزگاران، هم‌کلاسی‌ها، دوستان) می‌تواند در تشخیص زودهنگام بیماری و هم‌چنین ایجاد فضای بهتر برای کودک برای جلوگیری از عوارض عاطفی و روحی این بیماری، مؤثر باشد.

جمع بندی

تیک عصبی، یک بیماری خوش خیم است و چندان ناتوان کننده نیست. از طرفی با گذشت زمان بهبود می‌یابد. اما این بیماری از دو جهت مهم است. یکی اینکه معمولاً با اختلال‌های دیگر روانی-عصبی همراه می‌شود.. با بروز نشانه‌های تیک باید به فکر بیماری‌های همراه آن نیز باشیم و آن‌ها را نیز درمان کنیم. از طرفی این بیماری ممکن است سبب جدا شدن کودک از جمع‌های خانوادگی و هم‌سالان او و در نتیجه بروز نشانه‌های افسردگی در او شود. بنابراین دانستن علائم، تشخیص و درمان این بیماری بسیار مهم است.