کوچک‌ترین نوآموزان؛ مفاهیم کُدگذاری شده برای کودکان پیش‌دبستانی

«کُدگذاری» مجموعه مهارت‌های پیچیده و آمیخته‌ای از هنر، زبان و منطق است، با دانش فراوان و رخدادها در جهان دیجیتال. در این‌جا انگیزه‌ی قوی برای فهمیدنِ چگونگی و سن مناسب آموزش مهارت‌های کُدگذاری به بچه‌ها وجود دارد.

با این همه، مهارت‌های کُدگذاریِ اصولی، مفاهیمی هستند که فراگیران بسیار زود درک می‌کنند و آمادگی لازم را برای یادگیری کُدگذاری می‌توانند به‌دست آورند. این مفاهیم برای اندیشیدن و شناخت بیش‌تر که در موضوع‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضی (استیم) (STEM)  رخ می‌دهد، بنیادی هستند. ارائه این مفاهیم در برنامه‌نویسی کتابخانه، سواد دیجیتالی را بهبود می‌بخشد و کارهایی را که با مهارت سوادآموزی اوّلیه انجام می‌دهیم، تقویت و پشتیبانی می‌کند. در حالی که پدرها و مادرها و مراقبان نقش پایه‌ای در به‌کارگیری از مفاهیم کُدگذاری در زندگی روزانه کودک دارند، کتابداران با پذیرش نقش مربیان رسانه، به آن‌ها می‌توانند کمک کنند.

در «کتابخانه کارنگی پیتسبورگ»۲، ما به آشنا کردن فراگیران سه تا پنج ساله و پدرها، مادرها و مراقبان آن‌ها با مفاهیمی می‌پردازیم که مقّدم بر توانایی یادگیری مهارت‌های کُدگذاری است. یادگیری مهارت کُدگذاری و تمرین، بیش‌تر برای دانش‌آموزان دوره دبستان است، که از چهارم دبستان آغاز می‌شود، یعنی هنگامی که یادگیری علوم، فناوری، مهندسی و ریاضی (STEM)۱ تقویت می‌شود.

هنگامی که می‌گوییم بچه‌ها «دانشمندان کوچک» هستند، درمی‌یابیم که این کُدگذاری‌ها در خردسالان  نیز رخ می‌دهد. آن‌ها سرگرم کاوش هستند و آغاز به درک چگونگی سازماندهی جهان می‌کنند (طبقه‌بندی)، چگونگی گفت‌وگو درباره‌ی یک چیز بدون حضور آنان (نشانه‌ها و نمادها)، چگونگی تعامل چیزها - علت و معلول بودن - (مشروط بودن) و چگونگی پیش‌بینی آن‌چه در آینده رخ خواهد داد (دنباله‌ها و الگوها). آن‌ها حتی می‌آموزند چه اتفاقی خواهد افتاد هنگامی که همه چیز برپایه‌ی انتظار پیش نمی‌رود (آزمایش). و این‌ها مفاهیمی هستند که در برنامه‌ی خودمان ساخته‌ایم.

چگونه، و چه‌قدر زود؟

نویسندگان در «بنیاد موفقیّت۳ STEM»، مؤلفه‌های «چه» (روش تفکر)، «چه وقت» (پس از شیرخوارگی)، و «چه کسی» (هر کسی که با خانواده‌ها کار می‌کند) را برای پیشرفت مهارت‌های STEM بازگو می‌کنند:

«رشته‌های STEM نه‌تنها دانش محتوا، بلکه شرایط فکری قوی مانند کنجکاوی و پرس‌وجو، پرسیدن و شک و تردید، ارزیابی و تجزیه و تحلیل - و همچنین ذهنیت و یادگیری قوی هنگام رویارویی با اطلاعات یا چالش‌های نو را می‌خواهد. این شرایط باید در دوره‌ی نخست کودکی، از شیرخوارگی تا سوم دبستان، ادامه یابد تا پایه‌ی موفقیّت STEM فراهم شود. و این امر کجا می‌تواند رخ دهد؟ برای نمونه کتابخانه‌ها به این موضوع می‌توانند بپردازند... کمبود فرصت‌های مناسب برای یادگیری STEM در خانواده‌هایی با فرزندان خردسال، فرصتی عالی برای آموزش غیررسمی است.» 

همچنین «انجمن ملّی آموزش کودکان خردسال» (NAEYC) از این ایده که فراگیران خردسال برای موفقیّت در کُدگذاری در آینده باید با مفاهیم درگیر شوند، پشتیبانی می‌کند: «کُدگذاری جذاب و سرگرم‌کننده می‌تواند باشد، امّا هنگامی معنادار می‌تواند باشد و به خردسالان کمک کند تا روند کُدگذاری را درک کنند، و مهارت‌های بنیادی که در آغاز پایه‌گذاری می‌شوند که تفکر قوی‌تری داشته‌باشند (HOT)۴. کودکان خردسال بدون این مهارت‌های بنیادی و کمک بزرگ‌ترها برای یادگیری از راه کُدگذاری، تجربه‌های معناداری نمی‌توانند پدید بیاورند.»

با این همه، ما می‌خواهیم مطمئن شویم چگونگی معرفی این مفاهیم و چگونگی بازی با آن‌ها، از نظر تکامل مناسب است. همچنان که قصد نداریم مهارت‌های کُدگذاری را آموزش دهیم، بلکه با به‌کارگیری از روش‌هایی که کتابداران پیش‌تر آن‌ها را کامل کرده‌اند، بر ارائه مفاهیمی که در زندگی روزمره کودک وجود دارد، تمرکز می‌کنیم.

نوآموزان کوچک: مفاهیم رمزگذاری

صحنه بسیار آشناست. پدرها و مادرها، مراقبان و کودکان در کتابخانه گرد آمده‌اند و در فضایی آسوده و دوستانه، در کنار هم نشسته‌اند. کتابدار برنامه را با یک آهنگ و خوشامدگویی آغاز می‌کند و درباره‌ی آن‌چه امروز یاد می‌گیریم و این که مهارت کُدگذاری نیست، توضیح می‌دهد. این مفهوم در کُدگذاری می‌تواند رخ دهد و بدون توجه به این که کجا هستید، آن را تمرین کنید.

ما شش مفهوم را در برنامه‌های گوناگون ارائه می‌دهیم: ۱. طبقه‌بندی، ۲. توالی، ۳. الگوها، ۴. آزمایش دوباره، ۵. شرطی و ۶. نشانه و نماد. هر برنامه برای تعریف یک مفهوم، نشان دادن چگونگی به‌کارگیری از آن و نشان دادن چگونگی رخ‌دادن آن در زندگی روزمره خانواده طراحی شده است، و همه در ساختاری از داستان‌گویی با کتاب، آهنگ و تخته‌های نمدی فراهم شده‌است.

کتابداران بیش‌تر با طبقه‌بندی آغاز می‌کنند، از این رو به برنامه‌ای با این مفهوم نگاهی می‌اندازیم: پس از آهنگ خوشامدگویی، بچه‌ها و پدرها و مادرها درباره‌ی این که رایانه‌ها و روبات‌ها تمام‌وقت طبقه‌بندی انجام می‌دهند، مطالبی می‌شنوند؛ اما آن‌چه شاید به ذهن ما خطور نکند، این است که ما نیز این کار را انجام می‌دهیم! هنگامی که مواد غذایی را در قفسه قرار می‌دهید، یا بازی‌های فکری می‌کنید، همه‌ی چیزهایی سبزرنگ را در خانه پیدا می‌کنید، یا مکعب‌های خانه‌سازی را از بزرگ به کوچک می‌چینید. همه این‌ها طبقه‌بندی است!

ما کتابی مانند «سام طبقه‌بندی می‌کند» نوشته «مارتا جوسلین»۵ یا «آن را طبقه‌بندی می‌کنیم!» نوشته «باربارا ماریوندا»۶ را می‌خوانیم و درباره‌ی چگونگی به‌کارگیری شخصیت‌ها از طبقه‌بندی سخن می‌گوییم. وقت تمرین کردن است. روی تخته نمدی شکل‌های گوناگونی در رنگ‌های گوناگون وجود دارد. آن‌ها را چگونه باید مرتب کنیم؟ با توجه به رنگ و سپس شکل‌شان؟ یا روش دیگر؟ یکی دیگر از فعالیّت‌های سرگرم‌کننده، طبقه‌بندی مخاطبان است. اگر کفش آبی دارید، مانند گاو ماع‌ماع کنید. اگر کفش سفید دارید، مانند دایناسور غُرش کنید.

برای هریک از شش مفهوم نیز کتاب‌ها و فعالیّت‌های مختلفی وجود دارد. برای نمونه، در طول برگزاری جلسه‌ی مفهوم توالی، با کمک سازهای موسیقی و چیدن تصاویر سازها روی تخته نمدی، سمفونی توالی می‌توانیم بسازیم. نواختن سازها به ترتیب تصویرها، ایده‌ی توالی را نشان می‌دهد. سپس ترتیب آن‌ها را می‌توانید تغییر دهید و ترتیب نویی فراهم کنید!

در جلسه‌ی مفهوم آزمایش و امتحان مجدد، کوشش کنید یک بادکنک را درون سطل پرتاب کنید. برای جلسه‌ی مفهوم نشانه و نمادها، با ساختن مجموعه نشانه‌های فِلش که کتابدار دنبال می‌کند، کتابدار را کُدگذاری کنید. فِلش‌ها نشانه‌ای برای مسیری است که طی می‌کنیم. در این‌جا یک پرسش رایج - تفاوت میان توالی و الگوها است؟ توالی مجموعه‌ای از چیزها یا رویدادهایی است که به ترتیب رخ می‌دهد. با تکرار یک توالی، یک الگو پدیدار می‌شود.

هنگامی که از کُدگذاری نام بُرده می‌شود، به‌سرعت تصویری ذهنی که بیش‌تر دربرگیرنده‌ی رایانه‌ها و صفحه نمایش است، پدیدار می‌شود، که منصفانه است. اما کُدگذاری که تنها دستورالعمل چیزی را ارائه می‌دهد، به روش‌های آفلاین و بدون صفحه نمایش نیز می‌تواند رخ دهد.

ما پس از زمان داستان‌گویی درباره‌ی عناصر، پدرها، مادرها و مراقبان را ترغیب می‌کنیم تا با فرزندان خود بازی کنند و مفهوم آن روز را تمرین کنند. هدف اصلی، به‌کارگیری دوباره یا گسترش فعالیّت‌هایی است که پیش‌تر ارائه شده. دوباره به تخته نمدی رجوع کنید، یا ابزارها را دوباره انتخاب کنید، یا با بادکنک  چالش تازه‌ای را بیازماید. در طول این بازی هدایت شده، کودکان و پدرها و مادرها تمرین می‌کنند چگونه از این مفاهیم در خانه می‌توانند بهره‌مند شوند.

سواد دیجیتال و مشاوره‌ی رسانه‌ای

بسیاری از افراد، کُدگذاری را با فناوری و ایده‌هایی درباره‌ی چگونگی بهره‌مندی از آن، به‌ویژه برای کودکان خردسال ارتباط می‌دهند. سواد دیجیتالی و مشاوره‌ی رسانه‌ای بخش مهمی از رمزگذاری مفاهیم نوآموزان خردسال است.

فاصله‌ی میان کتاب خواندن و فعالیّت‌های هنگام داستان‌گویی، فرصت کوتاهی برای گفت‌وگو و بازگویی نکته‌هایی به پدرها و مادرها و مراقبان درباره‌ی مشاوره‌ی رسانه‌ای است. نکته‌هایی مانند «دستگاه‌های دیجیتالی‌تان را یک ساعت پیش از خوابِ فرزندتان کنار بگذارید.» یا «هنگام انتخاب اپلیکیشن‌ها، به‌دنبال آن‌هایی باشید که گزینه‌هایی را برای انتخاب به فرزند شما ارائه می‌دهند، نه این که فقط انتظار داشته باشید آن‌ها تنها دکمه‌ها را فشار دهند.» سواد دیجیتالی حوزه‌ی دیگری است که می‌خواهیم پدرها و مادرها و مراقبان در آن توانمند شوند.

سواد دیجیتالی بازتاب انواع دیگر سوادها مانند توسعه واژگان، روان بودن و تسلط بر موضوع است. این نکته‌ها برای کمک به بزرگ‌سالانی است که به‌دنبال راهنمایی درباره‌ی چگونگی درک و گفت‌وگو درباره‌ی شکل‌های بیشمار اطلاعات در محیط دیجیتالی هستند.

اکنون کتابداران در این موضوع بسیار عالی هستند. شاید برخی از پدرها و مادرهای نوآموزان مانند شمار دیگری از پدران و مادرانی که درباره‌ی فناوری مناسب برای بهره‌مندی نوآموزان آگاهی ندارند، درباره‌ی «کتاب‌های تخته‌ای»۷ (بُرد بوک)، آگاهی نداشته‌باشند. آن‌ها شاید فکر کنند تنها راه بهره‌مندی از فناوری، بازی با «تبلت» است. مانند این که آموزش به بچه‌های‌شان را با کتاب‌های کلاسیک قدیمی بخواهند آغاز کنند، که شاید روش مناسبی برای آموزش باشد یا نباشد.

کتابداران این فرصت را دارند که به والدین گزینه‌های بیش‌تری ارائه دهند، تا به پدرها و مادرها کمک کنند مهارت‌های لازم برای یافتن اطلاعات معتبر آنلاین را افزایش دهند و یا به سواد دیجیتالیِ بیش‌تری دست یابند.

مشاوره رسانه‌ای درباره‌ی راهنمایی پدرها و مادرها و مراقبان برای آگاهی درباره‌ی راه‌های سلامت و سودمند به‌کارگیری از فناوری است. «کدام برنامه‌ها بهترین هستند؟ بچه‌ها چه مدّت مجاز به استفاده از نمایشگرها باید باشند؟ اگر این کارها را درست انجام ندهم، چه رخ می‌دهد؟» این‌ها پرسش‌هایی هستند که شاید ایجاد شود و کتابخانه‌ها، به‌عنوان بستری برای اطلاعات قابل اعتماد و یادگیری غیررسمی، به آن‌ها می‌توانند پاسخ دهند.

دسترسی به منابعی مانند «مرکز فِرِد راجرز»۸ یا انجمن ملّی آموزش کودکان خردسال، راه‌های خوبی برای ایده گرفتن است که کمک می‌کند پدرها و مادرها اعتماد به‌نفس بیش‌تری در انتخاب خود درباره‌ی بهره‌مندی از فناوری احساس کنند. آن‌چه باید به‌یاد بسپاریم این است که ما فرصتی برای کمک به پدرها و مادرها و مراقبان در انتخاب آگاهانه درباره‌ی نقش فناوری در چگونگی تجربه‌ی فرزندشان در جهان داریم.

بازی هدایت‌شده

آقای راجرز می‌گوید: «بیش‌تر درباره‌ی بازی چنان گفته می‌شود که گویی جانشینی برای یادگیری جدی است؛ امّا برای کودکان، بازی یک یادگیری جدی است.»

کلید اصلی موفقیّت در این برنامه، یا هر برنامه‌ی یادگیری در سنین پایین، بهره‌مندی و اتکای پدرها و مادرها و مراقبان از ایده‌ها پس از تَرک کتابخانه است. برای نمونه، به پدران و مادران کمک می‌کند تا دریابند طبقه‌بندی در فروشگاه‌های مواد غذایی نیز می‌تواند انجام شود، نشانه‌ها و نمادها در دکل‌های مخابراتی و درهای ورودی  قرار دارند، آزمایش روشی است که با یک نتیجه غیرمنتظره می‌توانیم برخورد کنیم. ما به مراقبت بزرگ‌سال می‌توانیم کمک کنیم تا احساس کنند مفاهیم را درک می‌کنند و بدانند که چگونه آن‌ها را به کمک بازی در زندگی روزمره خود با کودک‌شان می‌توانند به‌کار ببرند.

بازی هدایت‌شده هنگامی است که ما برای به‌کارگیری از برخی اسباب‌بازی‌های کُدگذاری فرصت داریم. نمونه‌های معمولی، «زنبورهای رباتیک»۹ و «ربات چوبی»۱۰ هستند، زیرا این اسباب‌بازی‌ها حسی، محکم و سرگرم‌کننده است و پیوند کاملی با مفاهیم رمزگذاری دارند. همه‌ی خانواده‌ها این اسباب‌بازی‌ها را در خانه نمی‌توانند تهیه کنند، و این موضوع، کتابخانه را به مکانی ویژه تبدیل می‌کند و به ما کمک می‌کند تا نقش خود را به‌عنوان فراهم‌کننده دسترسی به فناوری به انجام برسانیم.

پی‌نوشت:

۱. Science, Technology, Engineering and Math - STEM
۲. Carnegie library of Pittsburgh
۳. Roots of STEM Success
۴. higher order thinking
۵. Sam Sorts by Martha Jocelyn
۶. Sort it out! By Barbara Mariconda
۷. board books
۸. Fred Rogers Center
۹. bee-bots
۱۰. Cubetto