اصول و مبانی طراحی منظر برای کودکان
مفهوم «طراحی برای کودکان» طراح را با یک دوگانگی روبرو می‌کند؛ از سویی با موجودی به عنوان مخاطب روبروست که از دید او ضعیف و ناتوان است، به مراقبت و توجه زیادی نیاز دارد و بسیاری از کارها را نمی‌تواند به تنهایی و بدون کمک بزرگترها انجام دهد؛ از سوی دیگر موجودی در برابر او قرار دارد که از فطرت پاک انسانی برخوردار است؛ موجودی که با سرعت گاهی غیر قابل تصور در حال رشد است و هر روز چیزهای تازه‌تری در باره خودش و دنیایی که در آن زندگی می‌کند می‌آموزد؛ انسانی که شخصیتش در حال شکل گرفتن است و محیطی که طراح برای او به وجود می‌آورد تأثیر به سزایی در رشد، شکوفایی و شکل گیری شخصیت او دارد.
معمار منظر به عنوان طراح محیط وظیفه دارد فضایی خلق کند که از همه لحاظ پاسخگوی نیازهای کودک و زمینه ساز رشد او (شامل رشد شناختی، عاطفی، هوشی، شخصیتی و اجتماعی) باشد. برای نیل به این هدف شناخت کامل کودک به عنوان مخاطب طراحی، درک سطح او از رشد شناختی و توجه به رابطه‌ای که با محیط برقرار می‌کند ضروریست.
در حقیقت اگر طراحی را "یک فرآیند خلاقانه در پاسخ به طیف وسیعی از نیازهای انسانی" و منظر را "بخشی از محیط که در آن فعالیت اتفاق می افتد" تعریف کنیم، با در نظر گرفتن مبحث رشد به عنوان اصلی‌ترین بخش در روانشناسی کودک، به سه مفهوم نیازها، فعالیت‌ها و رشد در برابر طراحی، منظر و کودک می‌رسیم.
این پژوهش به بررسی رابطه میان این سه مفهوم می‌پردازد و می‌کوشد تا با ارائه اصولی برای طراحی بستر مناسب برای فعالیت‌های کودک، زمینه لازم را برای دستیابی به ارضای نیازها و رشد همه جانبه او در منظر فراهم آورد.
بیان مسأله
طرح‌های محیطی، علاوه بر بزرگسالان، مخاطبان خردسال و تیز بینی دارد که بسیار بیشتر، از آنها تأثیر می‌پذیرند. اما کودکان دنیا را به صورتی کاملاً متفاوت ادراک می‌کنند. این ادراک، تصویری از محیط را در ذهن کودک به وجود می‌آورد که با تصاویری که از محیط در ذهن بزرگسالان ایجاد می‌شود، تفاوت بنیادین دارد.
با این وجود، بسیاری از مناظری که برای کودکان خلق می‌شوند به ابعاد مختلف وجودی کودک توجه ندارند و با ادراکات، فعالیت‌ها و نیازهای مصرف کننده آن هماهنگ نیستند. در واقع این مناظر با توجه به ویژگی‌ها و ادراکات بزرگسالان - و نه کودکان- شکل گرفته‌اند. این مناظر نه تنها به رشد کودک در ابعاد مختلف کمک نمی‌کنند، بلکه در بسیاری از موارد باعث پدید آمدن احساس کسالت در کودک می‌شوند، زمینه بروز رفتارهای نا هنجار را در او به وجود می‌آورند و موجب کم رنگ شدن خلاقیت‌های ناب کودکانه می‌گردند.
از سوی دیگر، دنیای ذهنی ویژه کودکان موجب پدید آمدن توقعات خاصی در ذهن کودک در طراحی منظر می‌شود که در صورتی که طراحی به آنها پاسخ ندهد، کودک نمی‌تواند برای مدت طولانی با منظر درگیر شود و در آن به فعالیت بپردازد.
برای اینکه مناظر کودکانه بتواند در روند رشد کودک در ابعاد مختلف تأثیر مثبت ایفا کند، طراحی آن باید بر اساس مبانی نظری و اصولی صورت پذیرد که بر پایه شناخت همه جانبه کودک استوارند.
این پژوهش می‌کوشد تا مبانی و اصول مورد نیاز برای طراحی منظر کودکانه را از خلال مبانی نظری رشته‌های طراحی و نظریات مختلفی که در خصوص ویژگی‌های روانشناختی کودک (از دید روانشناسانی چون مازلو، اریکسون و پیاژه)، سطح او از رشد شناختی، شکل رابطه‌ای که به لحاظ دریافتی، ادراکی و رفتاری با محیط برقرار می‌کند و توقعاتی که به واسطه این رابطه در او ایجاد می‌شود وجود دارد، استخراج کند. این تحقیق برای دستیابی به روشی کاربردی و تأثیر گذار در ارتقاء کیفیت محیط ساخته شده برای کودکان، از مطالعه رفتار آنان در فضاهای موجود و بررسی تصویر ذهنی آنان از فضای ایده آل کمک می‌گیرد.
با توجه به ماهیت بین رشته‌ای مباحث مربوط به طراحی محیط و ناکافی بودن مبانی نظری رشته‌های طراحی برای خلق فضای کودک، نقش علوم رفتاری، روانشناسی و روانشناسی محیط در این پژوهش غیر قابل انکار به نظر می‌رسد.
منظور از «منظر» در این مجموعه همه فضاهای بازی است که کودک به طور روزانه با آنها سروکار دارد؛ بخشی از محیط که بستر فعالیت‌های روزمره کودک است. فضاهای باز محله‌ای، پارک‌های عمومی و حیاط مهد کودک‌ها از این دسته فضاها هستند. محدوده سنی کودکان مورد بررسی از ۲ سالگی تا سن ورود به دبستان است.
اهمیت موضوع مورد پژوهش
این پژوهش، ضرورت خود را از اهمیت توجه به کودکی به عنوان مؤثرترین دوران زندگی انسان و توجه به کودکان به عنوان سرمایه‌های آینده می‌گیرد.
امروزه این حقیقت انکار ناپذیر به اثبات رسیده است که کودکان در سنین طفولیت تنها به مراقبت جسمانی نیاز ندارند، بلکه توجه باید همه ابعاد وجودی آنها شامل جنبه‌های روانی، عاطفی، شخصیتی، هوشی، شناختی و اخلاقی را در برگیرد.
نظریات مختلفی در زمینه نگرش به طبیعت انسان موجود است که همه بر نقش محیط بر رشد او در ابعاد مختلف اتفاق نظر دارند. روانشناسان معتقدند که کودکان می‌توانند مهارت‌های مورد نیاز برای اندیشیدن را از طریق بازی، فعالیت و رابطه متقابل با کل محیط فرا گیرند. «منظر»، به عنوان بخشی از محیط که فعالیت در آن صورت می‌پذیرد، نقش بسیار مهمی در به فعلیت رساندن استعدادهای درونی کودک دارد.
از آنجایی که هدف از این پژوهش دستیابی به اصول و مبانی طراحی محیط برای کودک است، اصلی‌ترین استفاده کنندگان از آن، معماران منظر و محیط و معماران هستند. علاوه بر این، دستاوردهای این تحقیق می‌تواند برای متصدیان امر آموزش کودکان و متولیان طراحی و ایجاد فضای باز در شهرها مفید باشد.
اهداف پژوهش
با توجه به اینکه عمده ویژگی‌های شخصیتی انسان در سال‌های اولیه کودکی (پیش از دبستان) شکل می‌گیرد و با توجه به نقش محیط بر انسان، چه به لحاظ واکنش درونی و چه به لحاظ رفتار بیرونی، طراحی محیط کودک باید بر اساس مبانی نظری مبتنی بر ویژگی‌ها و نیازهای کودکان، چگونگی ادراک منظر و محیط توسط آنان و با توجه به تأثیر محیط بر رشد همه جانبه کودکان صورت پذیرد.
یک معمار منظر در طراحی محیط باید موارد زیر را لحاظ کند تا بتواند پاسخگوی نیازهای کودکان به عنوان گروه ویژه‌ای از مخاطبان طراحی باشد:
- نیازهای کودک و توقعاتی که از محیط دارد
- سطح کودک از رشد شناختی
- ادراک و تصویر ذهنی کودک از محیط
- نحوه برخورد کودک با محیط (رفتار کودک در محیط)
- اگر محیطی که طراحی می‌شود به گونه‌ای باشد که توقعات ذهنی کودک را برآورد، در این صورت حس تعلق کودک به محیط بیشتر شده و «منظر» برایش به مکان تبدیل می‌شود. دستیابی به «سلامت روانی» در کودکان، مستلزم خلق مکان برای کودکی آنهاست.
با توجه به آنچه گفته شد، می‌توان هدف کلی این پژوهش را بدین صورت تعریف کرد:
«تعیین اصول و مبانی طراحی منظر برای کودکان در سنین پیش از دبستان»
این هدف اهداف جزئی زیر را در بر می‌گیرد:
- مشخص نمودن ویژگی‌های جسمانی و روانی و نیازهای کودکان در سنین زیر ۷ سال
- مشخص نمودن نحوه ادراک منظر توسط کودکان
- مشخص نمودن الگوی استفاده کودکان از فضاهای موجود، تعیین عواملی که باعث جذب کودکان به محیط یا دفع کودکان از آن می‌شوند و تعیین ویژگی‌های محیطی که کودکان را به مشارکت و تجربه دعوت می‌کند
- مشخص کردن مابه ازاء فیزیکی و مکانی نیازهای کودکان و تعیین رهنمودهایی برای بالابردن کمیت و کیفیت رابطه کودکان با محیط
- ارائه راهبردهایی برای ایجاد بستر مناسب برای خلق مکان کودکی
این تحقیق با هدف ارائه راهکارهای عملی به طراحان در جهت طراحی محیط برای کودکان صورت می‌گیرد و می‌کوشد تا در نهایت به مبانی نظری، اصول و ملحوظات کمی و کیفی لازم برای طراحی فضایی سازگار با خصوصیات و نیازهای کودک دست یابد.
سؤالات پژوهش
سؤال اصلی این تحقیق آن است که:
«چه اصول و مبانی باید در طراحی منظر کودکانه مورد توجه قرار گیرد؟»
این سؤال خود متضمن سؤالات فرعی زیر است:
- چگونه طراحی منظر می‌تواند بر وجوه مختلف رشد کودک تأثیر گذار باشد؟
- طراح چگونه می‌تواند به نیازهای کودکان در طراحی منظر پاسخ گوید؟
- توقعات کودکان از منظر کودکانه چیست؟ چه ابعادی از دنیای کودکانه باید در طراحی منظر برای کودک لحاظ شوند؟
- ادراک کودک از منظر پیرامون خود بر چه عواملی استوار است؟ چه فضاهایی توجه کودک را به خود جلب می‌کنند و برای او جذاب هستند؟
- کودکان چگونه از منظر پیرامون خود استفاده می‌کنند و در آن چه رفتارهایی را از خود بروز می‌دهند؟
- چگونه می‌توان کمیت و کیفیت رابطه کودکان با منظر را افزایش داد؟
- چگونه می‌توان یک منظر را برای کودک به مکان تبدیل کرد؟
پیشینه تحقیق
پژوهش‌های زیادی در سرتاسر دنیا در زمینه منظر آموزشی برای کودکان و فضاهای بازی برای آنان صورت گرفته است؛ اما در ایران هیچ تحقیق جامعی که از دیدگاه معماری منظر اصول مربوط به طراحی محیط برای کودکان را مورد بررسی قرار دهد انجام نشده است و مطالعاتی که به عنوان پایه برای طراحی فضاهای کودکانه در میان پایان نامه‌های کارشناسی ارشد معماری موجود است، به این مسأله تنها از زاویه خاصی (ایجاد فضای بازی) نگریسته‌اند و از جامعیت لازم برخوردار نیستند.
آنچه این پژوهش را با سایر مطالعات انجام گرفته در زمینه طراحی برای کودکان متمایز می‌کند، توجه به همه ابعاد وجودی کودک (از دیدگاه مازلو، اریکسون و پیاژه) و امکاناتی است که می‌توان از محیط برای رشد و پرورش او به دست آورد. در این تحقیق ویژگی‌های کودک و محیط توأمان در نظر گرفته می‌شود. وجه امتیاز این تحقیق جامعیت نسبی نگرش آن به کودک، محیط و روابط متقابل این دو از دیدگاه معماری منظر و رسیدن به رابطه میان طراحی منظر به عنوان پاسخ به نیازها در فضاهای بیرونی و رشد کودک است.
قلمرو و محدودیت‌های تحقیق
در این تحقیق اصول و مبانی طراحی منظر کودکانه از دیدگاه معماری منظر مورد بررسی قرار می‌گیرند. در واقع این پژوهش بر پایه تعریف منظر و فرآیند طراحی آن شکل می‌گیرد. اما از آنجایی که این تحقیق اولین گام در این مسیر و نیازمند جامع نگری در زمینه‌های مربوط به طراحی برای کودک است، در بسیاری از موارد به صورت کلی با مسائل برخورد می‌کند.
در این پژوهش طراحی منظر کودکانه در شهرهای ایران مد نظر می-باشد؛ اما شناخت مبانی فرهنگی- اجتماعی تأثیر گذار بر طرح نیازمند انجام پژوهش‌های دیگری در این زمینه است.
نوع و روش تحقیق
این تحقیق از نوع کاربردی و روش تحقیق در آن به صورت کیفی است و جمع آوری اطلاعات در آن به روش کتابخانه‌ای (استفاده از منابع مکتوب و اینترنت)، مشاهده (ثبت جوانب بروز رفتار کودک در محیط)، مصاحبه انعطاف پذیر با کودکان و بررسی تصویر ذهنی آنان از محیط با مطالعه نقاشی‌های کودکان انجام می‌شود.
این تحقیق همانند سایر تحقیقات کیفی، ماهیتی چند روشی دارد که رویکری تفسیری - طبیعت گرا به موضوع مورد بحث را شامل می‌شود. یعنی رفتار کودکان در شرایط طبیعی خود مورد مطالعه قرار می‌گیرد. در واقع در این پژوهش، از آنجاییکه پژوهشگر نقش مهمی در تفسیر و فهم داده‌ها دارد و به عنوان ابزار سنجش اصلی تحقیق عمل می‌کند، از تدابیر چندگانه استفاده می‌شود. یعنی تقرب به موضوع با استفاده از روش‌های متعددی صورت می‌گیرد که در نهایت به صورت یکپارچه و در هم تنیده جمع بندی می‌گردند.
ساختار مطالعاتی پژوهش
در این پژوهش تقرب به موضوع از جهات مختلف و با روش‌های متعدد و متنوعی صورت می‌پذیرد. گستردگی و تنوع موضوعات مورد بحث در این پژوهش لزوم معرفی چارچوبی برای نظام بخشیدن به آنها را آشکار می‌سازد. از آنجاییکه این پایان نامه یک پایان نامه پژوهشی است، از استانداردهای انجمن روانشناسی آمریکا برای تدوین این چارچوب استفاده شده است.
بر این اساس
فصل اول به کلیات تحقیق می‌پردازد و بیان مسأله، اهمیت و ضرورت انتخاب موضوع، اهداف و گزاره‌های تحقیق، ابزار و روش گردآوری اطلاعات و روش تجزیه و تحلیل آنها، در این فصل بیان می‌شوند.
فصل دوم به بررسی چارچوب نظری تحقیق برای دستیابی به ادبیات موضوع می‌پردازد.
فصل سوم طرح تحقیق و گردآوری اطلاعات مورد نیاز را در بر می‌گیرد.
فصل چهارم با توجه به مبانی و چارچوب نظری تحقیق و تحلیل‌هایی که از فصل سوم به دست آمده است، به جمع بندی نتایج تحقیق می‌پردازد.
در فصل پنجم خلاصه‌ای از یافته‌ها در پاسخ به سؤالات تحقیق ارائه می‌شود و در نهایت پیشنهاداتی برای تحقیقات آتی در این زمینه، بیان می‌گردد.
در فصل سوم که بدنه اصلی تحقیق را تشکیل می‌دهد، هدف اصلی دستیابی به انتظارات کودک از منظر بر پایه نیازهای فیزیکی، ادراکی و ذهنی اوست. از این رو در این فصل ابتدا نیازهای کودک به صورت عام بررسی می‌شوند؛ سپس با بررسی شکل رابطه کودک با محیط، نیازهای ادراکی او مورد بررسی قرار می‌گیرند و در نهایت ویژگی‌ها و عناصر تشکیل دهنده دنیای ذهنی کودک معرفی می‌گردند. اما از آنجاییکه مبحث اصلی در روانشناسی کودک مبحث رشد است، رابطه بین طراحی منظر و رشد کودک به عنوان مدخل ورود به بحث در ابتدای این فصل عنوان می‌شود. فصل سوم، با معرفی نمونه‌هایی از فضاسازی کالبدی و ذهنی برای کودکان به منظور شناخت رویکردهای مختلفی که در این زمینه وجود دارد خاتمه می‌یابد.
منبع
سایت معماری نیوز
لینک کوتاه