سن مناسب پرورش خلاقيت در کودکان

بدون شک یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌های بسیاری از والدین در زمانه کنونی، تربیت فرزندانی خلاق و باهوش است؛ فرزندانی که هوش سرشاری داشته باشند و بتوانند مدارج عالی تحصیلی را به بهترین شکل ممکن طی کنند. با وجود تغییرات چشمگیر در دروس فعلی مدارس و فراهم بودن امکانات آموزشی و در دسترس بودن انواع فناوری‌ها برای افزایش هوش و خلاقیت کودکان، هنوز والدین نمی‌دانند چگونه می‌توانند فرزندی خلاق تربیت کنند. نمی‌دانند که خلاقیت را می‌توان از چه سنی پرورش داد و چقدر با هوش کودک مرتبط است. هرچند پاسخ به این سوالات در یک مطلب نمی‌گنجد، اما درباره پرورش تفکر خلاق در کودک که اصلی‌ترین گام در پرورش خلاقیت است، پای صحبت‌های یکی از کارشناسان نشستیم.

تفکر خلاق

اگر بخواهیم تفکر خلاق را معنا کنیم، باید بگوییم که وقتی از مجموعه اطلاعات و داده‌ها یک فکر جدید و نو ارائه شود، تفکر خلاق حاصل شده است. در واقع مجموعه ای از افکار رها شده که به تنهایی ثمری ندارد یا کیفیت بالایی ندارد، به اشکال جدیدی تبدیل می‌شود که نتیجه بخش و مفید است.دکترپیمان هاشمیان، فوق تخصص روان پزشکی کودک و نوجوان و استادیار دانشگاه علوم پزشکی مشهد می‌گوید: تمامی اختراعات، حاصل تفکر خلاق است یعنی فکر جدیدی که در یک مجموعه به تولید شیء جدیدی منجر شده است. گاهی تفکر خلاق به نوآوری منجر می‌شود؛ یعنی از داده‌ها و مصالح موجود استفاده جدیدی می‌شود. برای داشتن تفکر خلاق به زمینه‌هایی نیاز است. طبیعی است که هر کودکی با سطحی از هوش، توانمندی، استعداد و علاقه به دنیا می‌آید و شیوه پرورش تفکر خلاق در کودکان متفاوت است اما می‌توان زمینه‌های بروز تفکر خلاق را در کودکان فراهم کرد.

۵ سالگی، اوج تفکر خلاق

از آن جا که کودکان پیش از ۵ سالگی توجه و تمرکز کمتری دارند، رشد خلاقیت در بیشتر کودکان از ۵ سالگی به بعد آغاز می‌شود اما هستند کودکان خلاقی که از ۲ سالگی کارهای خلاقانه انجام می‌دهند و البته هوش بالاتری نسبت به همسالان خود دارند.  بنابراین والدین از ۵ سالگی به بعد با اتخاذ شیوه‌های متعدد می‌توانند امیدوار باشند که خلاقیت در کودکشان پرورش پیدا کند. برخلاف تصور بسیاری از والدین درباره این که برای افزایش خلاقیت کودک نیاز به سرمایه گذاری مالی وجود دارد، در این راستا فقط لازم است کودک درباره اشیای موجود در محیط پیرامون خود اطلاعات کافی داشته باشد و اجازه یابد آن چه کنجکاوی‌اش را تحریک کرده است، در اختیار داشته باشد.

سپس والدین می‌توانند نحوه استفاده‌های متنوع از یک شیء را به او آموزش دهند. او باید بتواند از یک اسباب بازی به اشکال مختلف استفاده کند و با یک فکر رها شده و آزاد با اسباب بازی‌های خود بازی کند، گاهی لازم است والدین چگونگی کار با اشیا را به کودک نشان دهند و از او سوالاتی درباره سایر کاربردهای آن بپرسند. دکترهاشمیان با اشاره به این که کار با کاردستی یا لگو در بروز خلاقیت کودکان نقش مهمی دارد، تاکید می‌کند: همراهی با بازی کودکان در این سن بسیار مهم است.

والدین می‌توانند در ساخت اشکال هندسی به کودک کمک کنند یا از او بخواهند درباره آن چه ساخته است یک داستان بگوید یا یک داستان برای او تعریف کنند و بخواهند آن را طبق علاقه خود تغییر دهد. نقاشی کردن هم یکی از بهترین راه‌های افزایش خلاقیت کودکان است؛ تشویق کودکان به نقاشی کردن، در شکل گیری نوع جدیدی از طرز تفکر درباره محیط پیرامون و ترسیم آن چه در ذهن دارند، بسیار موثر است. استفاده از هنرهای تجسمی، پازل، جداول ترسیمی هم بسیار سودمند است.

تخیل و خلاقیت

خوب است بدانید کودکان از ۳ تا ۵ سالگی خیال پرداز می‌شوند و قوه تخیل خود را به کار می‌گیرند. بعضی از والدین در مواجهه با خیال پردازی کودکان نگران می‌شوند در صورتی که این امر در فرآیند رشد و تکامل کودک کاملا طبیعی است. بنابراین بهتر است تخیلاتی را که کودک به زبان می‌آورد، گوش کنند و با طرح سوالاتی تفکر و عمل کودک را تقویت کنند.

در این صورت کودک همیشه یک مدل بازی نمی‌کند، نقاشی نمی‌کشد و شکل درست نمی‌کند، در موارد بسیاری والدینی که از بی حوصلگی، کسالت و بی انگیزه بودن کودکان خود گلایه می‌کنند، در واقع نتیجه بی توجهی خود را نسبت به تخیلات کودک می‌بینند. اگر والدین درباره تخیلات کودک به موقع وارد عمل شوند و او را تشویق به اجرای کارهای خلاقانه و ایده‌هایی که دارد بکنند، کودک خود راه حل‌هایی برای پر کردن وقتش پیدا می‌کند.

حل تعارض با تفکر خلاق

در موارد بسیاری حل تعارضات کودک در درون خانواده با تفکر خلاق امکان پذیر است. این فوق تخصص روان پزشکی کودک و نوجوان با بیان این که با ارائه تصاویر و نقاشی‌های ناقص به کودکی که در خانواده مورد غفلت یا آزار روانی قرار گرفته است می‌توان به وی کمک کرد، توضیح می‌دهد: تکمیل نقاشی و گفتن داستان درباره آن توسط کودک به تفکر خلاق در وی می‌انجامد و کودک می‌تواند آن چه را باعث رنجش وی شده است به طور غیرمستقیم بیان کند.

این شیوه یکی از بهترین شیوه‌های درمانی کودکان آسیب دیده و دچار تعارض است. در واقع کارشناسان با رشد تفکر خلاق در کودک، تلاش می‌کنند کودک خلاقانه با تعارض‌هایی که با آن مواجه بوده است، روبه رو شود و آن را پشت سر بگذارد.

زمینه‌های پرورش تفکر خلاق

همان طور که ذکر شد همه کودکان با توانمندی، هوش و قریحه به دنیا می‌آیند و قابلیت خلاق بودن را دارند اما این والدین هستند که گاه با غفلت و جدی نگرفتن موضوع مانع از بروز آن می‌شوند. رشد اعتماد به نفس کودک، تشویق به داشتن پشتکار و اراده، افزایش انگیزه کودک، بروز ثبات هیجانی، تعیین اهداف، ریسک پذیری مناسب، قابلیت انعطاف پذیری و تلاش برای افزایش توجه، تمرکز و هوش کودک از جمله راهکارهایی است که کودک برای افزایش خلاقیت به آن نیاز دارد. گاهی والدین نمی‌دانند تمرکز و توجه تا چه اندازه در بروز خلاقیت موثر است و فقط موفقیت را نشانه خلاق بودن می‌دانند در صورتی که یک کودک خلاق حتی در شکست‌ها، خلاقانه رفتار می‌کند و می‌داند چگونه با آن کنار بیاید.

یکی از بهترین راه‌ها برای افزایش خلاقیت کودک این است که او بتواند برای حل یک مشکل یا روبه رو شدن با یک وضعیت خاص، ایده جدیدی را مطرح کند بتواند راه‌های متفاوتی را نام ببرد و بداند هر راه به کجا منتهی می‌شود و پیامد هر یک چیست. چنین کودکی با رو به رو شدن با یک وضعیت بغرنج، موضوع را تمام شده تلقی نمی‌کند و می‌تواند راهکارهای متفاوتی ارائه کند.

یک راهکار عملی

اگر می‌خواهید تفکر خلاق در کودکتان پرورش یابد، از ۲ تا ۵ سالگی پاسخ سوالات کودک را به تمامی ارائه نکنید و اجازه بدهید خودش درباره پاسخ‌ها فکر کند. این کار باعث می‌شود کودک فکر کند و به یک پاسخ واحد قانع نشود. نکته این جاست که در بیشتر موارد کودکان راه حل‌ها و پاسخ‌های بسیار خوب و مناسبی ارائه می‌دهند. بنابراین سعی نکنید جواب سوالات کودک را بلافاصله و با شرح جزئیات ارائه دهید.

لازم است پس از ابراز خلاقیت کودک، وی را ارزیابی کنید زیرا هوش هیجانی و هوش عملی نقش موثری در بروز خلاقیت کارآمد دارد. گاهی ممکن است کودک خلاق باشد اما دست به کارهای خطرناک بزند. بنابراین کودک باید پس از بروز خلاقیت، افکار خود را پیاده کند و ارزیابی شود تا والدین مطمئن شوند که کودک دست به کارهای خطرناک نمی‌زند.

نویسنده: عظیمی مروی