اختلال پردازش زبان در کودکان + علائم، تشخیص، درمان

شاید همه‌‌ی ما این تجربه را داشته باشیم که در میانه یک سخنرانی یا گفت‌وگو، واژه‌ای را فراموش کرده‌ایم. واژه‌ای که به اصطلاح «نوک زبان‌مان بوده» اما هرچه تلاش کردیم آن را به یاد نیاوردیم. این اتفاق برای همه رخ می‌دهد. در هنگام حرف زدن، ذهن ما در حرکت و سیر مداوم است. مغز ما در جست‌وجوی مداوم برای یافتن مفاهیم و واژه‌های مناسب است. اما گاهی این زنجیره قطع می‌شود و ما در یک‌جا متوقف می‌شویم. به گونه‌ای که ذهن ما هرچه تلاش می‌کند واژه‌ی مناسب را بیابد، نمی‌تواند.

برای افراد عادی این اتفاق گه‌گاه رخ می‌دهد و طبیعی است. اما برای کودکانی که دچار اختلال پردازش زبان هستند، این یک رخداد همیشگی است. این کودکان قادر به ادامه دادن حرف‌های‌شان نیستند و در میانه سخن گفتن، وقفه‌های طولانی دارند. برای همین تمایلی به حرف زدن ندارند. با گذشت زمان، این کودکان از حرف زدن دلسرد می‌شوند و مهارت‌های لازم ارتباطی فرا نمی‌گیرند. اگر این اختلال درمان نشود، آن‌ها در بزرگسالی با مشکلات بسیاری در برقراری ارتباط اجتماعی روبرو می‌شوند.

پدر و مادرها هرچه بیش‌تر در رابطه با این اختلال ارتباطی بدانند، می‌توانند بیش‌تر به فرزندان خود کمک کنند. آن‌ها می‌توانند به فرزند خود کمک کنند که با داشتن این اختلال بتواند افکار و احساسات خود را با دیگران در میان بگذارد. بنابراین خواندن این مقاله را به همه‌ی پدر و مادرها و هم‌چنین آموزگاران و مسئولان آموزشی پیشنهاد می‌دهیم.

برای دانستن زوایای مختلف اختلال پردازش زبان در کودکان باید ابتدا در مورد اختلال‌های مختلف زبان بحث کنیم. سپس به نشانه‌ها، راه‌های تشخیص و درمان این اختلال ارتباطی بپردازیم. ما امیدواریم که این مقاله به شما کمک کند تا درک و حساسیت بیشتری نسبت به نیازهای مبتلایان به اختلال پردازش زبان پیدا کنید و به آن‌ها در یافتن راه‌حلی برای کاهش ناامیدی و انزوای کم‌تر کمک کنید.

اختلال پردازش زبان چیست؟

اختلال‌های زبانی به مجموعه‌ای از ناتوانی‌ها گفته می‌شود که بر چگونگی ارتباط برقرار کردن افراد با دیگران از راه زبان تأثیر می‌گذارد. این اختلال‌ها با توجه به شدت‌شان با هم متفاوت هستند و بر روی هر کودک، تأثیر متفاوتی می‌گذارند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که حدود 5 درصد کودکان به نوعی اختلال زبان دچار هستند و از این میزان تنها حدود یک میلیون کودک برای بهبود اختلال‌های خاص زبانی خود آموزش‌های ویژه می‌بینند که عدد بسیار کمی است.

تشخیص اختلال‌های زبان دشوار است. کودکان مبتلا به اختلال زبان را «خجالتی»، «ساکت» یا «حواس‌پرت» می‌دانند. اما باید توجه داشته باشیم که زبان و ارتباط اجتماعی چنان نقش مهمی در زندگی ما دارند که اگر اختلال زبان تشخیص داده و درمان نشود، این کودکان در تمام دوران کودکی، نوجوانی و بزرگسالی در رنج خواهند بود. برای نمونه کودکانی که اختلال زبان دارند، به دلیل ناتوانی در برقراری ارتباط درست با دیگران ممکن است از جامعه کناره بگیرند و کم کم دچار افسردگی بشوند. گاهی نیز ممکن است این کودکان به دلیل ناتوانی در انتقال احساسات و عقاید از راه زبان، رفتارهای پرخاشگرانه از خود نشان دهند. این افراد وقتی در گفت‌وها با دیگران نمی‌توانند مقصود خود را درست به دیگری منتقل کنند یا به دلیل اشتباه‌های زیاد گفتاری از سوی دیگران مسخره می‌شوند، عصبی شده و تلاش می‌کنند حرف خود را با فریاد زدن و رفتارهای هیجانی بیان کنند.

اختلال پردازش زبان و انواع آن

اختلال پردازش زبان به دو نوع «بیانگر» و «پذیرا»  تقسیم می‌شود. در ادامه به این موارد بیشتر می‌پردازیم.

اختلال پردازش زبان «بیانگر»

این نوع اختلال پردازش زبان، دشواری در تبدیل افکار به واژه و انتقال این واژه‌ها است. این افراد نمی‌توانند احساسات درونی خود را به زبانی قابل فهم، سازمان یافته و منسجم تبدیل کنند و آن را به فرد یا افراد دیگر انتقال دهند.

نشانه‌های ویژه‌ی اختلال پردازش زبانی «بیانگر»

• مشکل در یادگیری واژه‌های جدید
• دایره‌ی واژگان محدود (تکرار همیشگی چند واژه)
• اشتباه گرفتن زمان‌های افعال (مثلاً می‌گوید: من دیروز می‌روم!) می‌تواند جزییات یکشی را روی کاغذ بکشد اما نمی‌تواند آن را توصیف کند.
• استفاده‌ی بیش از حد از واژه‌ها یا الفاظ جایگزین؛ مانند: «امم»، «چیز»، «در واقع» و...
• مشکل در نوشتن

• تکرار یک عبارت در هنگام تعریف کردن یک داستان یا پاسخ دادن به پرسش‌ها
• بیان مسائل غیرمنطقی که پشتوانه‌ی عقلانی ندارند.
• اجتناب از برقراری ارتباط با دیگران
• احساس افسردگی و غم و اندوه فراوان

اختلال پردازش زبان از نوع «پذیرا»

این نوع اختلال پردازشی در ورودی‌های زبانی است. این افراد در درک، تفسیر و پردازش واژه‌هایی که می‌شنوند مشکل دارند.

نشانه‌های ویژه‌ی اختلال پردازش زبانی «پذیرا»

• بی علاقگی به مکالمه با دیگران و حواس‌پرتی در هنگام گوش دادن به حرف‌های دیگران
• درک معنای حرف‌های دیگران برایش دشوار است.
• درکی از شوخی و کنایه ندارد.
• دستوارتی که به او می‌دهند به دشواری انجام می‌دهد و یا اینکه فراموش‌شان می‌کند.
• درک مطلب پایینی دارد. بنابراین خواندن او ضعیف است.
• معنای پرسش‌ها را اشتباه متوجه می‌شود در نتیجه پاسخ‌های بی‌ربط به آن‌ها می‌دهد.
• احساس افسردگی و غم و اندوه فراوان دارد.

باید توجه داشت که ممکن است کودک مبتلا به اختلال پردازش زبانی هر دو نوع از این اختلال را داشته باشد. محققان تقریباً هم‌نظرند که دلیل اختلال‌های زبان نیز مانند دیگر اختلا‌های یادگیری است. یعنی می‌تواند بر اثر درگیری‌های سیستم عصبی و یا ارثی و مادرزاد باشد و یا این‌که بعد از تولد بر اثر حوادثی مانند ضربه به سر و ... رخ بدهد. دیده شده در کودکانی که آسیب روحی شدید (مانند سوء استفاده‌ی جنسی) دیده‌اند، دچار اختلال در صحبت کردن از لکنت گرفته تا اختلال پردازش زبانی شده‌اند.

وقتی اختلال زبانی بر اثر اختلال مغزی (چه ارثی و چه اکتسابی) رخ می‌دهد، به آن «آفازی یا زبان پریشی» می‌گویند. آفازی به اختلال در ناحیه‌ی کوچکی از مغز به نام «بروکا» گفته می‌شود که بر اثر این اختلال، فرد به اختلال‌های زبانی به‌ویژه اختلال پردازش زبانی مبتلا می‌شود. ناحیه‌ی بروکا در مغز مسئول سازماندهی و پردازش اطلاعات شنیداری و تبدیل آن به خروجی گفتاری است.

نشانه‌های اختلال‌های پردازش زبان

از آن‌جا که اختلال‌های پردازش زبان با توجه به شدت‌شان متفاوت هستند و می‌توانند شامل اختلال‌های بیانگر یا پذیرا یا هر دو باشند، نشانه‌هایشان نیز با هم تفاوت دارند. با این حال، اختلال‌های پردازش زبان مجموعه‌ای از الگوها و نشانه‌های عمومی را دارد که پدر و مادرها و همه‌ی افراد در ارتباط با کودک باید این نشانه‌ها را بدانند و در صورت دیدن آن‌ها، کودک را نزد پزشک ببرند.

دیر صحبت کردن

 بسیاری از کودکان مبتلا به اختلال پردازش زبان دیرتر از هم‌سالان خود شروع به صحبت می‌کنند. این کودکان حتی در سنین خردسالی نیز بیان کلامی کاملی ندارند.

برخی از کودکان در ادا کردن حروف و واژه‌ها دچار اختلال هستند. به این معنی که در ادا کردن برخی از اصوات و واژه‌هایی که باید در سن آن‌ها بدون مشکل ادا شود، ناتوان هستند. درباره‌ی اختلال اداکردن صداها (اختلال صدای گفتاری) در کودکان بیشتر بدانید.

هوش متوسط یا بالاتر از متوسط

 این‌که کودکی دیر شروع به حرف زدن می‌کند، به دلیل ناتوانی ذهنی او نیست. بسیاری از کودکان مبتلا به اختلال‌های پردازش زبان از هوش متوسط ​​یا بالاتر از حد متوسط ​​برخوردارند، اما به دلیل ضعف زبان، در نشان دادن هوش خود مشکل دارند. به همین دلیل گاهی پدر و مادر و اطرافیان کودک ممکن است به آن‌ها برچسب «کند ذهن» بزنند.

خجالتی بودن یا حواس‌پرتی 

تشخیص اختلال پردازش زبان وقتی که خفیف باشد، بسیار دشوار است. از این رو ممکن است کودک دارای این اختلال، «کم‌رو» یا «حواس‌پرت» به نظر برسد. اگر کودک شما خجالتی یا ساکت است، برای این‌که بدانید این حالت‌ها ناشی از اختلال اضطرابی و یا اختلال در پردازش زبان است، به دیگر نشانه‌های اختلال پردازش زبان که در این مقاله آمده است توجه کنید.

تشخیص اختلال پردازش زبانی

بسیاری از اختلال‌های اعصاب و روان کودکان، نشانه‌هایی مشابه با اختلال پردازش زبان دارند. برای همین ممکن است اختلال پردازش زبان با اختلال‌های طیف اوتیسم، ADHD و ناتوانی ذهنی اشتباه گرفته شود. بنابراین فردی که کودک شما را از نظر اختلال پردازش زبانی بررسی می‌کند باید در این زمینه دانش و تجربهٔ کافی داشته باشد تا نشانه‌های دقیق این اختلال را بشناسد و بتواند آن‌ها را از نشانه‌های اختلال‌های مشابه تمییز دهد.

راه‌های تشخیص اختلال پردازش زبان در سنین مختلف

کودکان پیش‌دبستانی و دبستانی می‌توانند دچار اختلال پردازش زبانی شوند. اگر والدین این اختلال را زود تشیص دهند می‌توانند با مراجعه به پزشک این اختلال را درمان کنند. 

کودکان پیش‌دبستانی

اگر کودک شما هنوز به مدرسه نمی‌رود، می‌توانید با تشخیص زودهنگام اختلال پردازش زبانی در او، زودتر درمانش را آغاز کنید. سازمان جهانی مدیریت اختلال‌های یادگیری کودکان، برنامه‌ای را تحت عنوان «برنامه‌ی خدمات خانوادگی منحصر به فرد (IFSP)» تنظیم کرده است. با انجام مراحل این برنامه شما می‌توانید تا سه سالگی، این اختلال را در کودک خود به‌خوبی مهار یا مدیریت کنید.

لیسپ یک اختلال شایع در ادای صداها است. افرادی که لیسپ دارند، ادای صداهای خاصی مانند «س» و «ز» و «ش» و «ژ» برایشان مشکل است. وجود این اختلال پس از افتادن اولین دندان‌های شیری-موقت- طبیعی است. با اختلال گفتاری لیسپ (lisp) در کودکان بیشتر آشنا شوید.

IFSP، به شما می‌گوید که کودک شما باید چه خدماتی را دریافت کند. از سویی، مشخص می‌کند که پدر و مادر و آموزگاران باید چه پیشرفتی را در هنگام و پس از تمام شدن برنامه، از کودک انتظار داشته باشند.

پدر و مادر کودکان مبتلا به اختلال پردازش زبان، نقش بسیار مهمی در اجرای برنامه‌های IFSP دارند. بنابراین شما باید اطلاعات خود را درباره‌ی این اختلال بیش‌تر کنید و آن‌چه را که مشاوران در قالب برنامه‌ی IFSP به شما توصیه می‌کنند به‌درستی و در زمان مناسب خود انجام دهید تا به بهبود زودهنگام کودک خود و کاهش هرچه بیش‌تر عوارض این اختلال در زمان مدرسه و بزرگسالی کمک کنید.

کودکان دبستانی (دوران مدرسه)

اگر اختلال پردازش زبان فرزند شما پیش از رفتن به مدرسه تشخیص داده نشده، شما می‌توانید با دیدن اولین نشانه‌ها او را پیش پزشک و متخصص گفتاردرمانی ببرید. متخصص گفتاردرمانی، برای تشخیص دقیق اختلال پردازش گفتاری در کودک شما، او را در موقعیت‌های مختلف قرار می‌دهد و با او تعامل می‌کند. او هم‌چنین با شما مصاحبه می‌کند تا ببیند که میزان مهارت‌های ارتباطی شما تا چه حدی است و آیا ممکن است شما از نظر بیان و گفتار مشکلاتی داشته باشید که بر رشد زبان کودک شما اثر منفی بگذارد. در این صورت گفتاردرمان به شما کمک می‌کند تا ابتدا مشکلات کلامی خود را برطرف کنید و از این راه اختلال زبانی فرزندتان نیز کاهش یابد.

متخصص گفتاردرمانی چندین روش مختلف را امتحان می‌کند تا ببیند کدام یک از این روش‌ها بیش‌تر برای فرزند شما کاربرد دارد. بعد از یافتن بهترین راه، برنامه‌ی درمانی خود را آغاز می‌کند.

درمان اختلال پردازش زبان در کودکان

پس از این‌که اختلال پردازش زبانی در فرزند شما تأیید شد، متخصص گفتاردرمانی یک طرح درمانی منسجم را برای کاهش نشانه‌های این اختلال و یا بهبود کامل فرزندتان (بسته به شدت بیماری) تدوین می‌نماید. در روند درمان، همکاری شما و فرزندتان با متخصص گفتاردرمانی ضروری است.

نوع درمان، با شدت و مدت زمانی که از شروع بیماری گذشته و هم‌چنین عوارض آن ارتباط دارد. مثلاً اگر این اختلال سبب افت تحصیلی فرزند شما شده باشد و یا نشانه‌هایی از افسردگی در او پیدا شده باشد، متخصص گفتاردرمانی او را پیش یک روان‌پزشک می‌فرستد. در این صورت هر دو درمان (آموزش مهارت‌های زبان و روان درمانی) باید به‌طور هم‌زمان پیش بروند.

 افسردگی در کودکان و نوجوانان به شکل دوره‌های طولانی‌مدت ناراحتی یا کج‌خلقی بروز پیدا کند. این‌گونه از علائم در میان کودکانی با سن بیش‌تر و نوجوانان بسیار رایج است اما معمولاً دور از چشم بزرگ‌ترها باقی می‌ماند. درباره افسردگی در کودکان در سایت آموزک بیشتر بخوانید.

بهترین کمک به کودکی که اختلال زبانی دارد، درمان او است. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که شروع زودهنگام درمان نسبت به شروع دیرهنگامش، تفاوت‌های زیادی دارد. اما اگر باز هم تشخیص به دلایلی به تأخیر بیفتد، باز هم می‌توان کارهای زیادی برای کمک به کودک انجام داد. مطالعات جدید نشان داده‌اند که حدود 70 درصد افراد (با سنین مختلف)، به گفتاردرمانی پاسخ خوبی می‌دهند و در مورد کودکان این میزان بسیار بیش‌تر است.

والدین برای کودک مبتلا به اختلال پردازش زبانی خود چه کارهایی را می‌توانند انجام بدهند؟

اگر فرزندتان اختلال پردازش زبان دارد، بهترین کاری که می‌توانید برای کمک به او انجام دهید این است که از نظر عاطفی از او حمایت کنید. او را به‌خاطر ناتوانی در برقراری ارتباط با دیگران سرزنش نکنید. نگذارید دیگران به او برچسب‌های «کندذهن» و «حواس پرت» بزنند. صبور باشید و در روند درمان، او را با حوصله همراهی کنید. حمایت عاطفی برای کودک بسیار ارزش‌مند است. چرا که این کودکان به‌خاطر نقصی که دارند، ممکن است احساس بی‌ارزشی کنند. این احساس زمینه ساز افسردگی و بروز افکار آسیب‌زا به خود و یا خودکشی می‌شود. بنابراین بهتر است ابتدا اطلاعات خود را دربارهٔ اختلال فرزندتان بالا ببرید و سپس بدون تحقیر او، او را تا بهبود این اختلال همراهی کنید.

با فرزند مبتلا به اختلال پردازش زبانی، آرام و شفاف صحبت کنید و از واژگان ساده و مناسب استفاده نمایید. به یاد داشته باشید که این کودکان از نظر ذهنی مشکلی ندارند بلکه فقط در پردازش اطلاعات شفاهی ناتوان هستند.

برای انتقال منظورتان بهتر است از تصویرها استفاده کنید. این کار به آن‌ها کمک می‌کند که مفاهیمی را که از راه شنیدن نمی‌توانند دریافت کنند، از راه دیدن درک نمایند. همین‌طور از آن‌ها بخواهید که اگر بیان یک مفهوم برای‌شان دشوار است آن را روی کاغذ بنویسند و یا نقاشی کنند.

مشکل فرزند خود را با آموزگار او در میان بگذارید و از او بخواهید که در آموزش، شرایط خاص او را در نظر بگیرد. مثلاً اگر در درس دیکته و یا ارائهٔ مطالب درسی در جمع بچه‌ها، مشکلی داشت به او سخت نگیرند و تلاش کنند مثلاً برای فرزند شما در هنگام گفتن دیکته، یک جمله را چند بار تکرار کنند. آموزگاران و کادر آموزشی مدرسه نباید اجازه دهند که کودکان دیگر فرزندتان را به سبب نقصی که دارد مسخره کنند.

جمع‌بندی

اختلال پردازش زبانی، یک اختلال نسبتاً شایع است که می‌تواند تأثیرات منفی و مخربی بر تحصیل، کار و روابط اجتماعی فرد داشته باشد. افراد مبتلا به این اختلال ممکن است از توانایی ذهنی بالایی برخوردار باشند اما به دلیل ناتوانی در بیان اندیشه‌های خود ممکن است کندذهن به‌نظر بیایند. این اختلال دو نوع دارد: اختلال پردازش زبانی «بیان‌گر» که فرد می‌داند که چه می‌خواهد بگوید. اما نمی‌تواند مقصودش را به خوبی بیان کند. نوع دوم اختلال پردازش زبانی، «پذیرا» است. در این نوع، فرد نمی‌تواند اطلاعاتی که از راه گفت‌وگو با دیگران به او می‌رسد سازماندهی، تفسیر و پردازش کند. بنابراین پاسخ‌هایی که می‌دهد بسیار بی‌ربط هستند. در این نوع اختلال، فرد ممکن است که توانایی بیان مطلب خوبی داشته باشد اما چون دریافت‌های او از گفته‌های دیگران اشتباه است، نمی‌داند که آن‌چه می‌گوید، مهمل است. نکتهٔ تلخ در اختلال پردازش زبانی این است که بیشتر مبتلایان به این اختلال از هر دو نوع این اختلال، درصدی را دارند. بنابراین این افراد هم در نحوهٔ بیان مشکل دارند و هم در محتوای سخنان‌شان.

افرادی که دچار این اختلال هستند، طبیعی است که پس از چندی به سبب ناتوانی در برقراری ارتباط سازنده با اطرافیان خود، ترجیح می‌دهند که از جمع‌ها دوری کنند و به‌تدریج منزوی می‌شوند. این انزوا زمینهٔ ابتلا به افسردگی و حتی بیماری‌های روانی جدی‌تر مثل سایکوز را فراهم می‌کند.

بنابر آن‌چه گفته شد، والدین باید بیش‌تر درمورد این اختلال بدانند. به‌ویژه خانواده‌هایی که سابقه‌ی ابتلای فرد یا افرادی به این اختلال را دارند. پدر و مادر باید به عملکرد و رفتارهای فرزند خود نظارت داشته باشند تا در صورت بروز اولین نشانه‌های این اختلال، اقدام به درمان فرزند خود کنند. برای تشخیص و درمان این بیماری باید ابتدا فرزند خود را نزد یک روانپزشک ببرند تا با انجام آزمون‌هایی، ابتلا به بیماری‌های مشابه (مانند اوتیسم و ADHD و...) را رد کند و به تشخیص قطعی این بیماری برسد. سپس با توجه به بر سن کودک، درمان‌های ویژهٔ این اختلال را آغاز کنند.

در روند درمان، والدین باید با صبر و حوصله فرزند خود را تشویق به ادامه‌ی درمان نمایند و از سویی خود به همراه آموزگاران او، شرایط لازم را برای بهبودش فراهم آورند. برای مثال با درک شرایط ویژه‌ی کودک، با او شمرده شمرده سخن بگویند و او را به سبب ضعف در برخی از درس‌ها سرزنش نکنند و کودک را تا بهبودی کامل همراهی نمایند.