آپراکسی در کودکان چیست؟ (انواع آپراکسی)
واژه‌ی «پراکسی» به معنای توانایی شروع و به انجام رساندن حرکات درست و ماهرانه است. وقتی روی این واژه پیشوند منفی ساز «آ» (در زبان لاتین) قرار می‌گیرد، واژه‌ی آپراکسی ایجاد می‌شود. یعنی ناتوانی فرد در شروع کردن و به نتیجه رساندن حرکات درست و ماهرانه. آپراکسی علاوه بر حرکات دست و پا، حرکات زبان و عضلات دهان و یا عضلات چشم را نیز شامل می‌شود. اینکه این اختلال در چه قسمتی از بدن انسان ایجاد شود، انواع آپراکسی را شکل می‌دهد.
انواع آپراکسی
آپراکسی بیماری نسبتاً شایعی است و در حدود یک کودک از هر هزار کودک، دچار این اختلال هستند که از میان انواع آن، آپراکسی گفتاری شیوع بیشتری دارد. این اختلال، پسران را بیشتر از دختران درگیر می‌کند. البته این آمار مربوط به کشور ایالات متحده‌ی آمریکا است و در کشورهای دیگر از جمله ایران، آمار دقیقی از مبتلایان به این بیماری وجود ندارد. در ادامه مقاله به انواع آپراکسی می‌پردازیم.
۱- آپراکسی گفتاری (Apraxia of speech)
افرادی که دچار این نوع آپراکسی هستند، قادر به هماهنگی عضلات زبان برای ادای حروف و واژگان نیستند. بنابراین ممکن است در برخی کلمات، حروف را جابجا بگویند. برای مثال در هنگام بیان واژه‌ی «تبلت» بگویند «تلبت». این اشتباهات در اکثر افراد در هنگام صحبت کردن می‌تواند پیش بیاید ولی در فرد مبتلا به آپراکسی گفتاری این اشتباهات بسیار بسامد زیادی دارد و به صورت ویژگی سخن گفتن او در می‌آید. به گونه‌ای که در هر جمله‌ی ساده‌ی وی چندین اشتباه بیانی و جابجایی حروف و ناتوانی در ادای برخی حروف خاص وجود دارد. این اختلال باعث ناتوانی دانش آموز در دروسی همچون درک مطلب، املا و ... می‌شود.
۲- آپراکسی حرکتی اندام‌ها (limb-kinetic)
افراد مبتلا به این نوع آپراکسی، قادر به استفاده از انگشت، دست و یا پا برای انجام حرکات دقیق و هماهنگ نیستند. افراد مبتلا به این نوع آپراکسی می‌توانند دست و پا و یا انگشتان خود را حرکت دهند. ولی در انجام کارهای روزمره نمی‌توانند بین عضلات خود هماهنگی ایجاد کنند. برای مثال این افراد نمی‌توانند به شکل درست از پیچ گوشتی استفاده کنند و یا برای نوشتن قلم خود را درست بگیرند. اغلب کودکانی که دچار این اختلال هستند از طرف اطرافیان ناآگاه با عناوینی همچون «دست و پا چلفتی» خطاب می‌شوند. این کودکان به دلیل اختلالی که در ساختار عصبی خود دارند نمی‌توانند اعصاب و عضلات خود را با هم هماهنگ کنند بنابراین حتی در سنین بالا نیز ممکن است مثلاً در انجام کارهایی مثل حمل سینی چای و غذا و...اختلال داشته باشند و کارهای اینچنینی را نتوانند به درستی و راحتی انجام دهند.
۳- آپراکسی فکری-حرکتی (Ideomotor)
این نوع آپراکسی بر توانایی فرد بر انجام حرکات معمولی مانند شانه زدن مو و یا دست تکان دادن در هنگام خداحافظی (بای بای کردن) و... خود را نشان می‌دهد. در بسیاری از این موارد فرد به تنهایی و به صورت ناخودآگاه می‌تواند چنین حرکاتی را انجام دهد. ولی وقتی فرد دیگری از وی می‌خواهد و یا دستور می‌دهد که این کارها یا مشابه آنها را انجام دهد، فرد ناتوانی مشخصی را از خود بروز می‌دهد. برای مثال ممکن است کودک دارای آپراکسی ایدئوموتور هنگام خداحافظی با مادر خود ناخودآگاه دست خود را به درستی برایش تکان دهد ولی وقتی درمانگر از وی می‌خواهد که این کار را انجام دهد، از انجام درست آن عاجز است. در موارد شدیدتر، این کودکان حتی به صورت ناخودآگاه نیز این حرکات را درست انجام نمی‌دهند. در این اختلال، کودک می‌داند که برای –مثلاً- شانه زدن موهایش دست‌ها و انگشتانش را چگونه تکان بدهد ولی وقتی شانه‌ای در دست او می‌گذاریم که موهایش را شانه کند، به جای اینکه به صورت طبیعی شانه را درون موهای خود فرو ببرد و با حرکات از بالا به پایین یا راست به چپ آنها را شانه کند، به شانه در یک نقطه حرکت دورانی می‌دهد و روی آن نقطه می‌ماند. بنابراین تشخیص این نوع آپراکسی راحت است. کافی است کارهای روزمره را از کودک بخواهیم. اختلال در انجام این کارها به معنای ابتلای وی به آپراکسی ایدئوموتور است. این نوع آپراکسی برخلاف نوع قبلی، بیشتر مربوط به حرکات ظریف است.
کتاب‌هایی برای تقویت مهارت‌های دست‌ورزی کودکان
در موارد خفیف، فرد ممکن است مثلاً مسواک زدن خود را طول دهد و یا بسیار کند غذا بخورد.
افراد مبتلا به آپراکسی ایدئوموتور، سرعت پایینی در گرفتن اجسام در حین حرکت دارند. بنابراین اگر کودکی در بازی‌هایی مثل تنیس و یا بیس بال نتواند نتیجهٔ خوبی بگیرد می‌تواند به ابتلای او به این نوع آپراکسی شک کرد.
۴- آپراکسی صورت-دهان (Buccofacial)
این نوع آپراکسی، در واقع یک نوع آپراکسی ایدئوموتور است که در آن فرد، در انجام حرکات هدفمند که نیاز به هماهنگی عضلات صورت و دهان دارد، اختلال دارد. این مشکلات می‌تواند شامل ناتوانی در پاسخ به دستوراتی مانند «تظاهر به فوت یک شمع» یا تولید یک توالی منظم از واج‌ها برای ایجاد گفتار باشد.
به نظر می‌رسد که آپراکسی صورت-دهان با ضایعات در بخش‌های پیشانی و مرکزی مغز و همچنین در اینسولای قدامی و ناحیه کوچکی از اولین شکنج گیجگاهی (در مجاورت با لوب پیشانی) در ارتباط باشد.
اغلب درمانگران ممکن است آپراکسی صورت-دهان را با اختلال «آفازی» اشتباه بگیرند. آفازی اغلب ناشی از آسیب به قسمت مشخصی از مغز به‌نام قشر مخ است. قسمت‌های خاصی از قشر مخ به نام ناحیه بروکا و ناحیه ورنیکه وظیفه درک و تولید گفتار را بر عهده دارند.
افراد مبتلا به اختلال آفازی ممکن است در موارد زیر مشکل داشته باشند:
- پیدا کردن کلمات مناسب برای بیان خود
- خواندن و نوشتن جملات
- درک کلمات و دستور زبان
در حالی که در آپراکسی صورت-دهان، فرد کلمات را ممکن است خوب بشناسد و درک درستی از واژگان و جملات و دستور زبان داشته باشد. همچنین حرکات صحیح صورت را در هنگام کارهای ویژه‌ای مثل بوسیدن و واکنش به احساسات مختلف مثل غم و شادی و...را به خوبی بشناسد و درک کند ولی در ادای آنها با دهان و حالت صورت مشکل داشته باشد. به عبارت دیگر هماهنگی عصبی درستی برای ادای حروف و واژگان در فرد اتفاق نمی‌افتد.
۵- آپراکسی مفهومی (Conceptual)
افراد مبتلا به آپراکسی مفهومی، در استفاده از ابزارهای مختلف ناتوان هستند. این افراد دچار ضایعاتی در نیمکره‌ی چپ مغز خود هستند که باعث می‌شود در تطابق اشیا و عملکردشان دچار اشتباه شوند. مثلاً نتوانند کار درست یک چکش را درک کنند. بنابراین نمی‌توانند هنگام استفاده از آن، آن را به شکل صحیح در دست بگیرند. یا مزیت‌های ابزارها را نسبت به هم نمی‌شناسند. مثلاً یک ابزار خوش دست و کارآمد را از ابزاری بد و دارای مشکل بازنمی‌شناسند. در مورد ابزارهای دیجیتالی، این افراد به دلیل ناتوانی در استفاده‌ی درست و کامل از این ابزارها-مثلا تلفن همراه هوشمند- معمولاً ترجیح می‌دهند نوع سادهٔ آن را داشته باشند و تفاوت میان وسایلی که گزینه‌های بیشتر و بهتری را از لحاظ عملکردی دارد با ابزاری ساده و محدود متوجه نمی‌شوند. نوع شدید این اختلال در مبتلایان به زوال عقل دیده می‌شود. این افراد نمی‌توانند به هیچ عنوان از هیچ ابزاری درست استفاده کنند. حتی ابزارهای کاربردی مناسب با سن خود مثل عصا، عینک و... .
۶- آپراکسی فکری (Ideational apraxia)
این نوع آپراکسی، اغلب در بیماران مبتلا به آسیب دیدگی گسترده نیمکره چپ، زوال عقل یا هذیان دیده می‌شود. آپراکسی فکری، یک اختلال عصبی است که در آن فرد قادر به درک مفهوم کابرد اشیا و همچنین رابطه‌ی او با اشیای پیرامونش نیست. بنابراین در تعامل با ابزارهای مختلف، دچار اختلال می‌شود. این عدم توانایی در تجزیه و تحلیل داده‌های رسیده به مغز از جانب محیط پیرامون و اشیای درون آن باعث می‌شود فرد نتواند برنامه ریزی درستی در جهت استفاده از آنها انجام دهد. لذا هماهنگی لازم بین اعصاب و عضلات او در این راستا شکل نمی‌گیرد. این اختلال در حدود 100 سال پیش کشف شد. پزشکی به نام «آرنولد پیک»، متوجه شد که توانایی خود را در استفاده کردن از اشیا از دست داده است. برای مثال از سمت صاف شانه برای شانه کردن موهای خود استفاده می‌کرد و یا در شکار، لوله‌ی تفنگ را به سمت خود و یا دوستان خود می‌گرفته است. از آن زمان به بعد، چندین محقق و پزشک دیگر به طور تصادفی به این اختلال منحصر به فرد برخورد کردند. جمع بندی اطلاعات گرد آمده از این پژوهش‌ها باعث شد که این اختلال به عنوان یک اختلال ناتوان کنندهٔ جداگانه شناخته و تعریف شود.
برای تشخیص این بیماری در مطب، اغلب به فرد یک مسواک و یک خمیردندان می‌دهند و از او می‌خواهند دندان‌های خود را مسواک بزند. فرد مبتلا، ممکن است لوله‌ی خمیر دندان را در دهان بگذارد یا سعی کند خمیر دندان را بدون برداشتن درب آن، روی مسواک بگذارد.
۷- آپراکسی چشمی (Oculomotor apraxia)
بیماران مبتلا به آپراکسی چشمی، کنترل درستی بر عضلات چشم خود ندارند. لذا وقتی می‌خواهند به چیزی نگاه کنند-خصوصا در نگاه کردن سریع- قادر به چرخاندن درست و به موقع چشم نیستند. این افراد معمولاً برای جبران این نقیصه، سعی می‌کنند سر خود را به سمت اشیا یا افراد مورد نظر خود بچرخانند. حرکات عضلات چشم به نحوی که اشیا را در حوزه‌ی دید فرد بیاورد، بیشتر یک اتفاق طبیعی است و نه آموخته شده. مثلاً فردی که دچار آپراکسی چشمی نیست به طور ناگهانی در اطراف خود صدای بلندی را می‌شنود، به طور رفلکسی وناخودآگاه چشم خود را به سمت آن صدای بلند می‌چرخاند. و در این کار از سر خود نیز کمک می‌گیرد. ولی فرد دچار آپراکسی چشمی فقط سر خود را می‌چرخاند و چشم وی بی حرکت می‌ماند. در این حالت ممکن است سر وی از میزان مورد نیاز بیشتر حرکت کند و دید او از نقطه‌ی مورد نظر دور شود.
۸- آپراکسی ساختاری (Constructional apraxia)
آپراکسی ساختاری باعث می‌شود فرد قادر به کشیدن اشیا و یا ترسیم یک شکل از روی شکل داده شده نباشد. افراد مبتلا به این نوع آپراکسی، حتی نمی‌توانند یک نمودار ساده را رسم کنند. این افراد در مدرسه در درس‌هایی که نیاز به رسم شکل نمودار و... دارد ناتوان هستند. بنابراین درس‌های ریاضی و هنر برای آنها چالش برانگیز است. این افراد از لحاظ ذهنی درک درستی از فاصله، اندازه و... دارند ولی هنگام رسم اشکال و منظره‌های، هماهنگی بین مغز و عضلات دست به گونه‌ای صورت نمی‌گیرد که تمام دریافتی‌های مغزی خود را به روی صفحهٔ کاغذ بیاورد. بنابراین دستش خطی خورد، از صفحه خارج می‌شود و... .
این اختلال در بزرگسالان معمولاً همراه با آلزایمر است. این همراهی به حدی است که به عنوان شاخصی برای ابتلای فرد به آلزایمر به کار می‌رود. برای مثال از فرد مشکوک به آلزایمر می‌خواهند یک شکل را از روی شکل الگو رسم کند. اگر در این کار ناتوانی فاحشی داشت بطوری که بتوان آپراکسی ساختاری را به وی اطلاق کرد، به احتمال زیاد تشخیص بیماری آلزایمر وی درست است.
۹- آپراکسی راه رفتن (Gait apraxia)
آپراکسی راه رفتن، بر اثر از دست دادن هماهنگی اعصاب مرکزی با عضلات اندام تحتانی فرد (پاها) ایجاد می‌شود. این افراد در راه رفتن مشکل دارند. ین افراد به سختی شروع به راه رفتن می‌کنند. در ابتدای راه رفتن مکث می‌کنند. چون فرمان راه رفتن، با تأخیر به عضلات پای آنها می‌رسد. همچنین هنگام راه رفتن تلوتلو می‌خورند و قدم برداشتنشان آشفته است. این نوع آپراکسی زیرمجموعه‌ی آپراکسی حرکتی اندام‌ها است. ولی در سنین بالا به قدری در این بیماران (مبتلایان به آپراکسی حرکتی اندام‌ها) واضح است، این اختلال را جداگانه بررسی می‌کنند. آپراکسی حرکتی بیشتر با بیماری‌هایی مثل زوال عقل (دمانس) همراهی دارد.
مواردی که گفته شد، انواع آپراکسی در انسان بود. از میان این چند نوع، آپراکسی گفتاری شایع‌ترین آپراکسی به ویژه در کودکان است. بنابراین بیشتر پژوهش‌ها حول محور این نوع آپراکسی صورت گرفته است. از طرفی برخی از انواع آپراکسی بیشتر یا فقط مربوط به سنین میانسالی و پیری هستند و در واقع بر اثر بیماری‌های مغزی که با افزایش سن بروز می‌کنند، ایجاد می‌شود.
بیشتر بخوانید:
- علائم و نشانه‌های آپراکسی چیست؟
- تشخیص آپراکسی در کودکان
- درمان آپراکسی در کودکان
- اپلیکیشن‌‌های مناسب برای درمان آپراکسی در کودکان
دیگر تصاویر
ویراستار
سحر داداشعلی
نویسنده
لینک کوتاه