کتاب درمانی برای کودکان
پیشینه ی کتاب درمانی به دوران باستان بر می گردد. کتاب درمانی یا بیبلیوتراپی یکی از شیوه های درمانی است که با "استفاده از فن کتاب خواندن انجام می شود." کودکان هنگام استفاده از کتاب، سه فرآیند را تجربه می کنند: همانند سازی، درگیر شدن احساسات و یافتن راه حل مناسب.
این روش درمان اگر به درستی انجام گیرد، سودهای بسیاری در پی دارد، از جمله تخلیه ی احساسات، همانند سازی کودک با شخصیت داستان، فعال شدن تخیل کودک، تجربه ی لحظه های شاد و تقویت تفکر مثبت. کتاب درمانی راهی مناسب برای کاهش فشارهای روحی و جسمی است که استفاده از آن در موارد ویژه پیشنهاد می شود.
باید بدانیم که این شیوه، راه حل همه ی مشکلات نیست ولی می تواند گزینه ای مناسب برای درمان باشد. برای این که فرآیند کتاب درمانی با موفقیت انجام پذیرد، باید گام هایی برداشته شود، از جمله انتخاب کتاب مناسب برای درمان که باید با مشکلات کودکان همخوانی داشته باشد. این موضوع یکی از مشکلات پیش روی کتاب درمانی است. استفاده از معیارهای انتخاب کتاب می تواند به ما در حل این مشکل کمک کند.
مقدمه:
یکی از مهم ترین دوران زندگی هر انسان دوره ی کودکی است. انسان در این مرحله از زندگی خود با مسائل جسمی و روحی گوناگونی دست و پنجه نرم می کند که به نظر می رسد نمی تواند به تنهایی از عهده ی حل آن ها برآید.
لازمه ی سلامتی و شادابی و رشد طبیعی و شکوفایی کودکان دراین دوره و چه بسا دربزرگسالی، رسیدگی و توجه به مسائل کودکان در خردسالی است. ثابت شده است که کودکان شاداب و سالم وهمچنین بزرگسالان کار آمد، از پشتوانه ی دوران خردسالی مناسب برخورداربوده اند.
گذر از این دوران حساس و پر خطر بردباری کافی کاردانی و دانش بزرگ ترها را نیز می طلبد. بزرگ سالان می توانند با فراهم کردن زمینه و ابزار مناسب در راستای پاسخ گویی به پرسش ها، حل مشکلات و کاهش درد و رنج کودکان گام بردارند.
"کتاب درمانی" یکی از شیوه های کهن درمانی است که امروزه مورد توجه بسیاری از کارشناسان و مربیان گستره ی آموزش قرار گرفته است. این روش درمان، به دلیل بی خطر و بدون درد بودن، مناسب حال کودکان است. با کمک کتاب درمانی می توان بسیاری از اختلالات روانی و جسمی آن ها مانند افسردگی، ترس، اضطراب، زورگویی، دروغ گویی، پرخاشگری، لکنت زبان و ... را درمان کرد، بدون آن که کودک آسیب جدی ببیند یا حتی احساس درد کند.
این مقاله نگاهی گذرا به تاریخچه ی کتاب درمانی، مراحل، سودها، دشواری ها و چگونگی درمان با کتاب و کتاب خوانی دارد.
کتاب درمانی چیست؟
کتاب درمانی یکی از روش های درمانی است که تعریف های گوناگونی از آن ارائه شده است. تبریزی معتفد است: کتاب درمانی "روان درمانی با استفاده از فن کتاب خواندن است" (تبریزی وتبریزی، ١٣٨٨: ١٣)
اصطلاح"کتاب درمانی" یا "بیبلیوتراپی" از دو واژه ی "بیبلیوس" به معنای کتاب و "تراپیا" به معنای درمان گرفته شده است. "( بلوچ زراعتکار، ١٣٨٣به نقل از مهری و ناصری، ١٣٩٠)" کارشناسان، این روش درمانی را در حوزه های مختلف گسترش داده اند و می کوشند تا از این شیوه که به نظر می رسد کم و بیش فراموش شده است، برای درمان بسیاری از اختلالات روانی و جسمی نه تنها کودکان، بلکه بزرگ سالان نیز بهره ببرند.
کتاب به دو روش می تواند مورد استفاده قرارگیرد:
- به شکل مستقیم در ارتباط با خود کودک، یعنی کودک با داستان درگیر شود و ما منتظر واکنش از سوی کودک تحت درمان بمانیم.
- به شکل غیر مستقیم از راه بالا بردن آگاهی اطرافیان و دادن اطلاعات لازم برای برخورد با کودک.
موفقیت در هر دو این روش ها به توانمندی، برنامه ریزی و آگاهی درمان گر از کتاب ووضعیت کودک بستگی دارد.
تاریخچه ی "کتاب درمانی"
درباره ی تاریخچه ی کتاب درمانی می توان به جمله ی مشهوری از هرینگ اشاره کرد که گفته است: "پیشینه ی کتاب درمانی به اندازه ی پیشینه ی خود کتاب یا بهتر است بگوییم به « قدمت خواندن است.»" (هرینگ، ١٩٨٧به نقل از تبریزی و تبریزی ١٣٨٨: ٢١) از سوی دیگر، برخی "پیشینه ی کتاب درمانی را به دوران باستان می رسانند. در آن زمان، کتابخانه را به نام «درمانگاه روح» می شناختند. در کتابخانه ی اسکندریه، به تالارمطالعه «روان» می گفتند. در قرن ١٨ و١٩ میلادی، روش کتاب درمانی به شکل گسترده در اروپا و امریکا به کار گرفته شد." (بلوچ زراعتکار،١٣٨٣به نقل از مهری و ناصری، ١٣٩٠)" با نگاهی به متون و منابع مختلف در می بابیم که کتاب درمانی شیوه ای نو و منحصر به دوران معاصر نیست و ریشه های آن به پیشینه ی حضور کتاب در زندگی انسان باز می گردد.
مراحل کتاب درمانی:
کودکان هنگام استفاده از کتاب، بیش تر سه فرآیند را تجربه می کنند. در آغاز، کودک خود را به جای شخصیت و قهرمان داستان می گذارد، همانند سازی و همذات پنداری می کند و در می یابد که کودکان دیگر نیز ممکن است مشکل او را داشته باشند.
در مرحله ی بعد، احساسات کودک درگیر می شود و کشمکش درونی او شکل می گیرد. این وضعیت او را وا می دارد تا مشکلات خود را بهتربشناسد و از رویارویی با آن ها نهراسد. سرانجام توانایی حل مسئله را پیدا می کند و راه مناسب را برمی گزیند. این موضوع، نتیجه ای رضایت بخش، یعنی رسیدن به احساس آرامش و امنیت برای او به همراه دارد.
با بررسی منابع و متون حوزه ی کتاب درمانی، انجام مراحل زیر برای این کار پیشنهاد می شود:
- شناسایی نیازهای کودکان مورد نظر
- انتخاب کتاب های مناسب برای آن ها
- ایجاد فضای مناسب برای کتاب خوانی و برپایی نشست ها
- گفت وگو، نقاشی، نوشتن و اجرای نمایش، پس از نشست های کتاب خوانی
- تشویق کودک برای فعالیت های بیش تر
- اختصاص زمانی برای این که کودک بتواند نسبت به داستان واکنش نشان دهد
- انتخاب یک کتاب خوان ماهر و آشنا با کتاب درمانی
سودهای "کتاب درمانی" کودک
به نظر می رسد ما بعد از مطالعه ی هر کتابی تا مدت ها تحت تاثیر محتواو فضای آن قرار داریم. کتاب های خوب و مناسب، تاثیرات ژرفی برروح و جان کودک به جای می گذارند. کودک بیمار با سرکوب احساسات خود وانکار آن ها، سبب آزار خود و ایجاد مشکل برای دیگران می شود. مطالعه، این فرصت را برای او فراهم می آورد تا هیجان های خود را تخلیه کند.
اضطراب کودک با مطالعه ی کتاب و همذات پنداری با شخصیت اصلی داستان کاهش پیدا می کند و سرانجام به احساس امنیت و آرامش دست می یابد. این روش درمان، تخیل کودک را فعال می کند و در عین حال که به او کمک می کند راه های جدید را تجربه کند، به او یاری می رساند تا راه های چیره شدن بر مشکلات را پیدا کند و راه مناسب را برگزیند.
تفکر مثبت نیز، در حالی که کودک لحظاتی شاد و لذت بخش را تجربه می کند و سرگرم می شود، در او شکل می گیرد و روش های برنامه ریزی را هم می آموزد. (اشرفی، ١٣٨٨: ٩٨) کودک می تواند این شیوه را بعدها در بزرگ سالی نیز به کار بندد. این مسئله نه تنها بر روح بلکه بر جسم او نیز تاثیر می گذارد. گرچه به نظر می رسد کتاب درمانی بی خطر، ارزان و دل پذیر است، میزان و موارد استفاده ی آن در اختیار خود ماست.
از کتاب درمانی می توان برای: کاستن از فشارهای روحی و روانی کودکانی که در بیمارستان بستری هستند و از انواع بیماری ها رنج می برند ، کمک به کنار آمدن کودکان با بیماری یا بهبود وضعیت روانی کودکانی که درغم از دست دادن والدین خود در اثر مرگ یا طلاق افسرده شده اند و همچنین کودکانی که در وضعیت بحران، مانند جنگ و بلایای طبیعی همچون سیل و زلزله قرار گرفته اند، بهره گرفت.
کتاب، هم زمان با تسکین دردهای روحی و جسمی، فرصتی برای دورشدن از مشکلات و درست اندیشیدن به آن ها را فراهم می کند، با این حال نمی توان گفت که کتاب درمانی، راه حل همه ی مشکلات است و برای هر مشکلی می توان آن را تجویز کرد، گرچه گزینه ای مناسب است.
برخی مشکلات "کتاب درمانی"
گرچه برای کتاب درمانی امتیازهای بی شماری برشمرده می شود،ممکن است برخی مشکلات هنگام کتاب درمانی پیش بیاید. یکی از این مشکلات، گزینش کتاب مناسب برای کودکان است.
نشست های کتاب درمانی را می توان به شکل انفرادی یا گروهی برنامه ریزی کرد. فرد کتاب خوان در این مرحله با ید با دقت و بردباری کتاب مناسب را انتخاب کند. بنابراین، درمانگر از یک سو در عین شناخت مشکلات کودکان باید آگاهی کافی از کتاب های آن ها داشته باشد و کتابی را برگزیند که مناسب حال کودکان بیمار است و با مشکلات آن ها همخوانی دارد. در غیر این صورت، ممکن است این شیوه ی درمان، نتیجه ی عکس داشته باشد و برای کودک بیمار مشکل ساز شود.
در انتخاب کتاب مناسب برای کتاب درمانی، کتا ب خوان یا درمانگر می تواند از تجربه ی دیگران استفاده کند و همچنین از کتاب هایی که پیش تردر همین زمینه مورد استفاده قرارگرفته اند،بهره ببرد تا درمان او نتیجه ی مطلوب داشته باشد. آشنایی با معیارها ی انتخاب کتاب هم می تواند به کتاب خوان برای انتخابی درست ومناسب کمک کند.
معیارهای انتخاب کتاب برای کودکان
انتخاب کتاب مناسب می تواند به موفقیت فرآیند کتاب درمانی کمک کند. برخی از معیارهای اتنخاب کتا ب برای کودکان را در زیر می خوانید:
- کتاب باید متناسب با مشکلات کودک باشد
- کتاب باید مورد علاقه ی کود ک قرار گیرد
- داستان کتاب باید واقع گرایانه باشد و خلاقیت کود ک را برانگیزاند
- ازکیفیت ادبی لازم برخوردار باشد
- مشکلات کودک را به شکل درست بازتاب دهد
- هیجان های کودک را به شکل مناسب تخلیه کند
صغری سلیمی/ استاد راهنما: رحمان معرفت
منابع
- اشرفی ریزی، حسن، در آمدی بر مطالعه و نقش خدمات ویژ ه کتابخانه های عمومی در توسعه فرهنگ مطالعه، تهران: چاپار، ١٣٨٣
- تبریزی، مصطفی و تبریزی، امید، کتاب درمانی، تهران: فراروان ١٣٨٨
- بلوچ زراعتکار، کیمیا، تاثیر کتاب درمانی بر افسردگی خقیق (خفیف) دانشجویان دختر دانشکده توانبخشی دانشگاه علوم پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران، ١٣٨٣
- پریرخ، مهری و ناصری، زهرا، بررسی میزان تاثیر برنامه های کتاب درمانی بر کاهش پرخاش گری کودکان، مجله علمی پژوهشی مطالعات ادبیات کودک دانشگاه شیراز، شماره ١، ص ۴١، ١٣٩٠
- پریرخ، مهری، نقش ادبیات کودکان و نوجوانان در رشد آنان، فصلنامه کتابداری و اطلاع رسانی، شماره ٢٣، صص ٢٣-٣٧، ١٣٨٢
ویراستار:گروه ویراستاران کتابک
منبع
لینک کوتاه