رشد پیش‌زبانی کودک و بازی: کودکان با بازی می‌آموزند!

کودکان با بازی کردن می‌آموزند و شما با شناخت مهارت‌های پیش‌زبانی و بازی‌های گوناگون، می‌توانید به رشد مهارت‌های شناختی و زبانی کودک کمک کنید. مهارت‌های پیش‌زبانی، ارتباط چشمی، تقلید حرکات صورت، توجه به محیط پیرامون، رعایت نوبت، درک رابطهٔ علت و معلولی (برای نمونه این‌که با فشردن دکمه، چراغ روشن می‌شود) را دربر می‌گیرد. اگرچه به این مرحله، مرحلهٔ پیش‌زبانی گفته می‌شود، اما آن‌ها همراه با زبان رشد می‌کنند و باید این مهارت‌ها را، از مهارت‌های شناختی دانست. در این نوشته، چکیده‌ای از مراحل پیش‌زبانی و بازی تا سی‌وشش ماهگی را خواهیم خواند:

صفر تا سه ماهگی

• کودک با بزرگ‌سال ارتباط چشمی برقرار می‌کند.
• به صداها توجه می‌کند.
• به دهان فردی که حرف می‌زند، نگاه می‌کند.

سه تا شش ماهگی

• ارتباط چشمی را با گوینده حفظ می‌کند.
• سرش را به‌سوی صدای دیگران برمی‌گرداند.
• حرکات صورت بزرگ‌سالان را تقلید می‌کند.
• دستش را بلند می‌کند و به اشیاء ضربه می‌زند.

شش تا نُه ماهگی

• حرکات بزرگ‌سالان را تقلید می‌کند.
• به صداهایی که منبع‌شان را نمی‌بیند، پاسخ می‌دهد.
• به تصاویر توجه می‌کند.
• بازی با بزرگ‌سالان را آغاز می‌کند.

نُه تا دوازده ماهگی

• دالی موشه بازی می‌کند.
• برای سلام و خداحافظی، دست تکان می‌دهد.
• اسباب‌بازی‌هایش را به دیگران نشان می‌دهد.

دوازده تا پانزده ماهگی

• نوبتی بازی کردن را می‌آموزد.
• عروسک‌ها، جانوران پارچه‌ای و دیگران را در آغوش می‌گیرد.
• اسباب‌بازی‌ها را به بزرگ‌سالان می‌دهد.

پانزده تا هجده ماهگی

• توپ‌بازی با بزرگ‌سالان را می‌آموزد.
• وانمود می‌کند که کارهای خانه را انجام می‌دهد.
• خودش را در آینه می‌شناسد.
• از بزرگ‌سالان درخواست کمک می‌کند.

هجده تا بیست‌وچهار ماهگی

• وانمود می‌کند که موسیقی می‌نوازد.
• وانمود می‌کند که می‌رقصد.
• در بازی‌های وانمودی از دو اسباب‌بازی به‌طور هم‌زمان استفاده می‌کند.
• کالسکه یا چرخ خرید را هول می‌دهد.
• اسباب‌بازی‌ها و اشیاء را روی هم می‌چیند و جمع می‌کند.
• صداها و تصویرهای جانوران را با هم تطبیق می‌دهد.

بیست‌وچهار تا سی ماهگی

• وانمود به نوشتن می‌کند.
• وانمود به حرف زدن با تلفن می‌کند.
• شکل‌ها و رنگ‌ها را مطابقت می‌دهد.

سی تا سی‌وشش ماهگی

• شکل‌ها را دسته‌بندی می‌کند. (برای نمونه دایره‌ها را کنار هم قرار می‌دهد.)
• حلقه‌ها را به ترتیب درست می‌چیند.
• رنگ‌ها را دسته‌بندی می‌کند.

سنین و مراحل بازی

کودکان هم‌چنان که بزرگ‌تر می‌شوند، مراحل گوناگونی را در بازی کردن پشت سر می‌گذارند و آگاهی از این مراحل به شما کمک می‌کند اسباب‌بازی‌های مناسب برای‌شان تهیه کنید و بازی‌های مناسب با آن‌ها را انجام دهید.

از هنگام تولد تا چهار ماهگی، بازی‌ها پدر یا مادرمحورند، زیرا نوزادان مهارت‌های محدودی دارند و به ارتباط مستقیم با پدر و مادر علاقه دارند. در این مرحله بازی‌ها میان کودک و والدین رودررو هستند و باید زمان بسیاری را دربربگیرند. (بازی با آواهای سرگرم‌کننده، حالت‌های گوناگون چهره، لبخند، قلقلک).

از چهار تا هشت ماهگی، کودکان بازی‌های حسی را آغاز می‌کنند. آن‌ها جهان پیرامون‌شان را با حس‌های پنج‌گانه‌شان و بیش از همه با دهان‌شان کاوش می‌کنند. آن‌ها اشیاء با بافت‌ها و آواهای گوناگون را لمس می‌کنند (تکان دادن جغجغه، گذاشتن همه چیز در دهان، لمس پارچه‌های نرم). مهارت بسیار مهمی که در این مرحله پیشرفت می‌کند، «توجه مشترک» نام دارد. این مهارت، مهارتی ضروری است. در این هنگام، کودکان می‌فهمند که پدر و مادرشان به همان چیزهایی نگاه می‌کنند که آن‌ها نگاه می‌کنند.

میان نه تا دوازده ماهگی، نوزادان با حرکت کردن، کشف جهان پیرامون‌شان را آغاز می‌کنند. بازی‌های اکتشافی مانند گرفتن اسباب‌بازی‌های گوناگون، کشف آواها، چراغ‌ها، بافت‌ها و کتاب‌ها را دربرمی‌گیرد. در سال‌های نوپایی (یک تا سه سالگی)، هم‌زمان با پیشرفت زبانی، کودک در بازی‌های نمادین نیز پیشرفت می‌کند. کودک یک شیء را به جای وسیله‌ای که ارتباطی به آن ندارد، به کار می‌برد. (برای نمونه موز را به جای گوشی تلفن استفاده می‌کند، یا یک بلوک خانه‌سازی را به جای فنجان استفاده می‌کند. کودک در این مرحله، بازی در کنار بزرگ‌سالان یا کودکان دیگر را آغاز می‌کند (بازی موازی).

در سنین پیش از دبستان (سه تا پنج سالگی)، کودکان بازی با یک‌دیگر را آغاز می‌کنند (بازی مشترک). آن‌ها هم‌چنین صحنه‌های خیالی می‌سازند و بازی‌های وانمودی را آغاز می‌کنند. برای نمونه، وانمود می‌کنند که زمین پر از مواد مذاب است و باید به جزیره فرار کنند که یکی از مبل‌ها است. کودکان رعایت نوبت را بهتر می‌آموزند و از این رو، به آسانی در بازی‌های فکری مناسب سن‌شان شرکت می‌کنند.

راه‌کارهایی برای کمک به تقویت مهارت‌های پیش‌زبانی و بازی

راه‌کارهایی که برای تقویت مهارت‌های زبانی به کار می‌رود، مانند همان راه‌کارهایی است که برای رشد شناختی کودک از آن‌ها استفاده می‌شود. بیش‌تر مواقع، بهترین روش، پیروی از کودک است تا به فعالیتی که انجام می‌شود، علاقه داشته باشد و شما بتوانید راه‌کارها را وارد روند بازی کنید. با این همه، هنگامی که فرزندتان کوچک است و هنوز نمی‌تواند حرف بزند؛ راه‌هایی وجود دارند که بتوانید محیط را کنترل کنید تا به تقویت رشد او کمک کنید.

تغییر محیط

می‌توانید محیط را دستکاری کنید تا توجه کودک را به آن‌چه می‌خواهید جلب کنید. برای نمونه اگر کودک به اسباب‌بازی‌ها یا کتاب‌هایی که در اتاق نشیمن هستند، علاقه دارد، شماری از آن‌ها را در دسترس او قرار دهید تا از میان مجموعه‌ای از پیش تعیین‌شده، اسباب‌بازی موردعلاقه‌اش را انتخاب کند. اگر کودک‌تان بازی‌های کاربردی مانند هول دادن ماشین اسباب‌بازی یا قطار بازی را آغاز کرد، می‌توانید یک مسیر برایش تعیین کنید یا تونلی بر سر راهش قرار دهید و قطار را روی آن مسیر راه ببرید یا از تونل عبور دهید. یا این‌که با دو ماشین مسابقه دهید تا ببینید کدام‌یک زودتر به آخر مسیر می‌رسید.

اگر کودک‌تان به توپ‌بازی علاقه دارد، در اتاق بازی توپ داشته باشید و آن را به‌سوی یکدیگر پرتاب کنید. یا برای نمونه، اگر با جانوران مزرعه بازی می‌کنید، می‌توانید ناگهان قطار را وارد بازی کنید و ببینید آیا کودک متوجه مورد تازه می‌شود. این کار به شما فرصت می‌دهد تا دربارهٔ این‌که چرا قطار به جانوران تعلق ندارد، بحث کنید، یا بازی تازه‌ای طراحی کنید. برای نمونه جانوران با قطار به دیدار دوستان‌شان در باغ‌وحش بروند.

یادگیری از راه کارهای روزمره و تقلید

داشتن روتین منظم به کودکان کمک می‌کند تا با تکرار و نتایج قابل پیش‌بینی، بیاموزند. هم‌چنان که بزرگ‌تر می‌شوند، ترتیب صبحانه، لباس پوشیدن، آماده شدن برای مدرسه و کودکستان، ناهار، شام، حمام و غیره را یاد می‌گیرند. کودکان معمولاً با روشی ویژه و با اسباب‌بازی‌های ویژه‌ای بازی کردن را آغاز می‌کنند و هر بار به انجام کارهای مشابه علاقه دارند. برای نمونه شاید ترجیح دهند با جغجغهٔ قرمز بازی کنند و همیشه آن را با الگوی یکسانی تکان دهند. شما با نشان دادن بازی‌های تازه با اسباب‌بازی‌های گوناگون می‌توانید کارهای روزمرهٔ تازه را به آن‌ها بیاموزید.

کودکان با تقلید کردن یاد می‌گیرند. پس سعی کنید در جست‌وجوی فرصتی باشید که تقلید را در برنامهٔ بازی روزانه بگنجانید. با تقلید از کارهای کودک‌تان آغاز کنید و با آن یک بازی بسازید. هر کاری او کرد، شما نیز انجام دهید و هر چه گفت شما نیز همان را بگویید و ببینید او پس از آن چه می‌کند. این کار برای تمرین نوبتی بازی کردن عالی است. پس از چند بار که از او تقلید کردید، کار تازه‌ای انجام دهید. برای نمونه، گاو را بردارید و بالا و پایین ببرید و ببینید کودک نیز همین کار را انجام می‌دهد یا خیر. می‌توانید با اسباب‌بازی‌ها همان‌طوری که کودک دوست دارد بازی کنید. از کارهایش تقلید کنید و با افزودن کارهای تازه به بازی با همان اسباب‌بازی‌هایی که او ترجیح می‌دهد، روش‌های دیگر بازی با آن‌ها را به او بیاموزید.

می‌توانید صدای جانوران را نیز تمرین کنید و ببینید کودک نیز آن‌ها را تقلید می‌کند یا نه. حتی اگر نتواند نیز شما باید این الگوهای زبانی را به او بدهید تا این داده‌ها را دریافت کند. هنگامی که کودک به یک روتین عادت کرد و اطلاعات تکراری کافی را دریافت کرد، می‌توانید بازی را تغییر دهید و کارهای غیرمنتظره را به آن اضافه کنید. مثلاً اسباب‌بازی گاو را بردارید و میومیو بگویید. اگر کودک صدای گاو را بشناسد به این کار واکنش نشان می‌دهد. در این صورت بخندید و او را تأیید کنید و صدای درست گاو را برایش تکرار کنید.

پیشنهاد بازی و اسباب‌بازی از تولد تا پیش‌دبستانی

صفر تا شش ماهگی

• اسباب‌بازی: تا سه‌ماهگی، وسیلهٔ مورد علاقهٔ او برای بازی، شما هستید. از سه تا شش‌ماهگی می‌توانید جغجغه، کتاب‌های پارچه‌ای، اسباب‌بازی‌های حسی (وسایلی که می‌توانند در دست بگیرند، تکان دهند، صدا تولید کنند، یا در دهان‌شان ببرند)، عروسک‌های پولیشی نرم بدون اجزای کوچک جداشدنی و دندان‌گیر را معرفی کنید.
• پیشنهاد بازی: برای کودک وقت بگذارید و رودررو با او قلقلک‌بازی کنید، برایش شکلک یا صداهای خنده‌دار درآورید. عروسک پولیشی را بردارید و روی بخش‌های مختلف بدنش بکشید تا حس لامسه‌اش تحریک شود و بافت نرم آن را حس کند. می‌توانید دستش را بگیرید و روی عروسک‌های پارچه‌ای بکشید. جغجغه‌ای را پیش رویش تکان دهید و سپس نگه دارید و ببینید آیا وقتی صدا قطع می‌شود، کودک واکنش نشان داده یا شما را تشویق می‌کند که ادامه دهید یا نه. با او ارتباط چشمی برقرار کنید تا درخواست کند جغجغه را بیش‌تر حرکت دهد.

شش تا نه ماهگی

• اسباب‌بازی‌ها: می‌توانید کتاب‌های پارچه‌ای یا تخته‌ای، اسباب‌بازی‌هایی که می‌توان در دست گرفت، اسباب‌بازی‌هایی که می‌توان آن‌ها را تکان داد، چرخاند، فشار داد یا لرزاند، به دستش بدهید. توپ‌های سبک، وسایل آشپزخانه (فنجان‌های پلاستیکی، قاشق‌های چوبی، کفگیر، کاسه‌های پلاستیکی)، اسباب‌بازی‌هایی که صدا تولید می‌کنند (مراقب بلندی صدا باشید)، اسباب‌بازی‌هایی که می‌توان آن‌ها را هول داد مانند جانوران و ماشین‌های دارای چرخ‌های بزرگ، انتخاب‌های مناسبی برای این سن هستند.
• پیشنهاد بازی: کودکتان در این سن، تقلید از حرکات را آغاز می‌کند. از این رو، می‌توانید با انجام حرکات ساده‌ای که کودک می‌تواند آن‌ها را تقلید کند، بازی کنید. می‌توانید با اسباب‌بازی‌ای بازی کنید و سپس آن را از دید کودک پنهان کنید و ببینید متوجه گم شدن آن می‌شود یا خیر. همچنین می‌توانید اسباب‌بازی را پیش چشمان کودک به چپ و راست ببرید و ببینید کودک با چشمانش آن را دنبال می‌کند یا نه.

نه تا دوازده ماهگی

• اسباب‌بازی‌ها: جورچین شکل‌ها (که خودتان نیز می‌توانید با یک جعبهٔ پلاستیکی و چند توپ و بلوک بسازید)، توپ، اسباب‌بازی‌های بادی، تلفن اسباب‌بازی که کودک سعی می‌کند مانند شما دکمه‌های آن را فشار دهد یا ادای حرف زدن با آن را دربیاورد، کتاب، بلوک‌های چوبی یا پلاستیکی، اسباب‌بازی‌های شن‌بازی مانند سطل، بیل‌چه، چنگک.
• پیشنهاد بازی: سه تا پنج وسیله را مقابل کودک قرار دهید و صبر کنید تا یکی را بردارد. از او بخواهید آن را به شما بدهد و اگر این کار را کرد، او را تشویق کنید تا این رفتار در او تقویت شود. دربارهٔ وسیله‌ای که برداشته، حرف بزنید و با آن با کودک بازی کنید. اسباب‌بازی‌ها را از جعبه بیرون بیاورید و به هریک از آن‌ها سلام کنید و هنگام جمع‌کردن‌شان، با آن‌ها خداحافظی کنید. این کار به کودک کمک می‌کند با تکرار، مهارت‌های سلام و خداحافظی کردن را بیاموزد.

دوازده تا هجده ماهگی

• اسباب‌بازی‌ها: جورچین‌های دسته‌بندی و جای‌گذاری که مهارت حل مسأله را تقویت می‌کند، گِل‌بازی، کتاب‌های مصور، کتاب‌های برجسته، پازل‌های ساده، بلوک‌های خانه‌سازی، اسباب‌بازی‌های کشیدنی و هول دادنی، وسایل تمرین مهارت‌های حرکتی مانند سُر خوردن، پریدن، بالارفتن، توپ (شوت کردن، قِل دادن و پاس دادن)، کاغذ و مداد شمعی.
• پیشنهاد بازی: در این سن می‌توانید با بازی، رعایت نوبت را با کودک تمرین کنید. برای نمونه به نوبت دکمهٔ اسباب‌بازی را فشار دهید و هر بار تکرار کنید «نوبت من، نوبت تو». کودک در این سن اسباب‌بازی‌هایش را به شما می‌دهد و با بازی می‌توانید به پیشرفت این مهارت کمک کنید. به یکی از اسباب‌بازی‌ها اشاره کنید و نامش را بگویید و آن را از کودک بخواهید. با این کار او درخواست کردن را نیز می‌آموزد. همچنین با درست کردن مانع در مسیر حرکت کودک، می‌توانید به رشد مهارت‌های حرکتی‌اش کمک کنید. برای نمونه برایش تونل درست کنید تا درون آن بخزد، روی ترامپولین بپرد یا از صندلی بالا برود.

هجده تا بیست‌وچهار ماهگی

• اسباب‌بازی‌ها: وسایل آشپزخانه، سبد خرید، وسایل گردش، عروسک، بلوک‌های کوچک‌تر، پازل‌های چوبی، قطار، توپ و مدادرنگی.
• پیشنهاد بازی: فعالیت‌های روزمره را در برنامهٔ بازی بگنجانید. به کودک نشان دهید چگونه از عروسکش مراقبت کند. کارهایی مانند غذا دادن، لباس عوض کردن، حمام کردن، خواباندن و بازی. با کودک‌تان کتاب تصویری بخوانید و دربارهٔ همهٔ بخش‌های آن گفت‌وگو کنید، سپس می‌توانید برای کمک به درک کودک از کتاب، با هم نقاشی آن را بکشید.

بیست‌وچهار تا سی ماهگی

• اسباب‌بازی‌ها: بسکتبال، لوازم نقاشی و کاردستی، لباس، وسایل خانه مانند جارو، استکان، لیوان، ظرف، خانهٔ عروسکی، وسایل ساخت‌وساز، اسباب‌بازی‌های دارای کلید برای باز کردن در.
• پیشنهاد بازی: می‌توانید مهارت‌های هنری کودک را با نقاشی کشیدن، تقویت کنید. هم‌چنین می‌توانید از اسباب‌بازی‌هایی که درشان با کلید باز می‌شود استفاده کنید. یا به او بگویید با یک انبر کوچک، وسایل را از زمین بردارد. انواع پاستا یا لوبیا را مقابلش قرار دهید تا آن‌ها را دسته‌بندی کند و در محفظه‌های جدا بریزد.

سی تا سی‌وشش ماهگی

• اسباب‌بازی‌ها: پازل‌های تصویری با الگوی آشکار، بازی‌های فکری، سازه‌ها، وسایل نقاشی قابل شست‌وشو و غیرسمی، وسایل ورزشی ماند توپ فوتبال، راکت، بسکتبال، گلف، بولینگ و کتاب‌هایی با داستان روایی.
• پیشنهاد بازی: با رفتن به پارک و زمین بازی و استفاده از تاب و سرسره و میله‌های بارفیکس می‌توانید به رشد مهارت‌های حرکتی کودک کمک کنید. ساخت کاردستی‌های هنری، با وسایل گوناگون برای پرورش خلاقیت کودک مفید است. با آغاز بازی‌های فکری و کارتی، می‌توانید رعایت نوبت و پیروی از قوانین ساده را به آن‌ها بیاموزید.

سه تا پنج سالگی

• اسباب‌بازی‌ها: بازی‌های فکری ساده، لباس، لوازم جانبی برای کمک به بازی‌های وانمودی، وسایل هنری مانند مدادرنگی، مدادشمعی، رنگ، چسب و قیچی، اسباب‌بازی‌های فضای باز، خاک رس، عروسک، پازل، سه‌چرخه یا دوچرخه.
• پیشنهاد بازی: با انجام بازی‌های فکری و کارتی دسته‌جمعی به پرورش مهارت‌های حرکتی، علمی ـ اجتماعی و مهارت‌های زبانی و گفتاری کودک، کمک می‌کنید.

از آن‌جایی که کودکان با بازی کردن مهارت‌های بسیاری را می‌آموزند، آگاهی پدر و مادر از اسباب‌بازی‌ها و بازی‌های مناسب کودک در هر مرحله از رشد اهمیت ویژه‌ای دارد که چکیده‌ای از آن در این مقاله نوشته شد.