کاربرد ترانه-متل‌ها در بهبود و درمان لکنت‌های رشد زبانی کودکان خردسال

لکنت زبان چیست و چگونه در کودکان رخ می‌دهد؟

اگر دستگاه گویایی و زبان را به یک ماشین تشبیه کنیم، هنگام تولید گفتار همه چرخ دنده‌های این ماشین باید روان و بدون قفل شدن باهم بچرخند. در حقیقت لکنت زبان هنگامی در کودکان دیده می‌شود که گفتار دچار سکته یا درنگ می‌شود. درنگ‌هایی که در میان رشته سخن رخ می‌دهد همان لکنت هستند. گاهی نیز سکوت‌های میان سخن یا درنگ‌های بلند در میان سخن گونه‌ای لکنت به شمار می‌رود که به آن ایست‌های سکوت می‌گویند. این ایست‌های سکوت غیرارادی رخ می‌دهند و با ایست‌های سکوت در میان سخنان کسی که عمداً با درنگ‌های متوالی همراه است تفاوت دارد. لکنت گاهی روی واک، گاهی روی هجا یا بخش و گاهی روی خود واژه و فاصله‌های سکوت بین بندها یا جمله‌ها اتفاق می‌افتد. 

در سایت آموزک بخوانید: لکنت در دوره رشد زبانی کودکان و راه درمان آن با آواورزی 

لکنت زبان منشاء گوناگونی دارد، می‌تواند ریشه مغزی مانند تصادف و برخورد جسم سخت یا ژنتیکی داشته باشد، می‌تواند ناهماهنگی اندام‌های گویایی باشد، می‌تواند ناشی از ترس و روابط عاطفی همراه با ترس و هیجان باشد. کودکانی که بستگان درجه اول آن‌ها زمانی لکنت داشته‌اند، همیشه این احتمال هست که لکنت آن‌ها ریشه ژنتیکی داشته باشد. نمونه از لکنت‌هایی که در میان کودکان دیده می‌شود، مربوط به زمانی است که برای نمونه کودک سه ساله با حضور نوزاد خانواده به تکرار زنجیره‌وار یا ممتد هجاهایی می‌پردازد که گونه‌ای تنش یا تیک عصبی است. بعدها این تیک‌های عصبی ممکن است در کودک پایدار شود و به درمان نیاز داشته باشد.  
به طور کلی وقتی که ریشه لکنت ناهماهنگی‌های اندام‌های گویایی یا روان نبودن دستگاه سخن است، راه درمان آن هم شدنی‌تر است. 

در میان انواع لکنت‌ها یک لکنت ویژه وجود دارد که در دوره رشد زبانی کودکان خردسال پدیدار می‌شود. لکنت رشد زبانی به طور کلی پدیده‌ای است که در دوره خردسالی به ویژه در دوره شکل‌گیری زبان گفتاری (2 تا 4 سالگی) و در دوره بعد که کودک درگیری‌های عاطفی پیدا می‌کند (5 تا 7 سالگی) پدید می‌آید. لکنت زبان در دوره اول کودکی، بیش‌تر برای این است که ماشین زبان‌ساز در کودکان هنوز به درستی جفت‌وجور نشده است، یعنی چرخ دنده‌ها هنوز روی هم چنان ساییده نشده‌اند و مایع روان‌ساز هم به خوبی میان چرخ‌دنده‌ها نمی‌گردد که گفتار کودک به آسانی و بدون درنگ رانده شود. 

در سایت آموزک بخوانید: لکنت زبان در کودکان: علل، پیشگیری و درمان

به طورکلی اگر از جنبه جنسیتی به این موضوع نگاه شود، دختران بسیار کم‌تر از پسران با اختلال لکنت زبان روبه‌رو می‌شوند. این نسبت 30 درصد دختران در برابر 70 درصد پسران هستند. از جنبه آماری نیز گفته می‌شود 70 میلیون نفر یا نزدیک به یک 1 درصد جمعیت جهان لکنت دارند که از این عده چهار پنجم آن پسران یا مردها هستند. 

اگر لکنت در دوره رشد زبانی از بین نرود، این پدیده به دوره دبستان کشیده می‌شود و ممکن است نیاز به گفتاردرمانی کلینیکی برای این گروه از کودکان ضروری باشد. کودکان در سن دبستان نه‌تنها از لکنتی که درگیر با آن هستند، آگاه‌اند بلکه از این درگیری در بیش‌تر موارد به شکل‌های گوناگون مانند خجالت، شرم، خشم، افسردگی، گوشه‌گیری و سکوت‌های بلندمدت و دوری از مشارکت‌های با همسالان متاثر هستند. در این موارد نیز ادبیات کودکان چه در قالب قصه‌گویی، شعر و خواندن کتاب می‌تواند در بهبود وضعیت این کودکان بسیار اثرگذار باشد. اما تنها ادبیات و خواندن نیست، که در بهبود وضعیت این کودکان مؤثر است، بلکه شیوه رفتار بزرگسالان و اطرافیان نیز می‌تواند به بهبود لکنت کودکان کمک کند.

در سایت آموزک بخوانید: رشد زبانی در کودکان

در مورد کودکانی که درگیر با لکنت هستند، آموزه‌های چندی هست که در رفتار با این کودکان باید به کار برد:

- هیچ‌گاه به کودکی که لکنت دارد، در هنگام سخن گفتن عبارت‌های تاکیدی مانند: آهسته تر بگو! نفس عمیق بکش! آرام باش! این عبارت‌ها نه‌تنها کودک را از لکنت رها نمی‌کند، بلکه به او تاکید می‌کند که مشکل او مربوط به دستگاه گویایی- مغزی‌اش نیست، بلکه به رفتارش بستگی دارد.

- نکته مهم در هنگام صحبت کردن کودکی که لکنت دارد، توجه به این نکته نیست، که چگونه صحبت می‌کند، بلکه باید به محتوای سخن او توجه داشت که او اعتمادبه‌نفس پیدا کند که نگاه شما به او این است که لکنت اگرچه بدکارکردی و اختلال است، اما عیب نیست که کودک برای آن شرمگین باشد.

- تماس چشم به چشم با کودکی که لکنت دارد، بسیار مهم است. این تماس چشمی از سوی شما باید آن‌چنان طبیعی باشد که کودک دچار لکنت آن را بپذیرد. پرهیز از نگاه به چشم کودکی که لکنت دارد، اعتمادبه‌نفس او را کاهش می‌دهد.

- گاهی شما بی‌تاب هستید و به جای کودک، واژه یا جمله او را که گرفتار یا در سد لکنت است، کامل می‌کنید، این بدترین کار است، گاهی لکنت در قالب بلوک سکوت خود را نشان می‌دهد، باز شما سخن او را پیش‌بینی و ادامه می‌دهید، این هم بدترین کار است.

- به یاد داشته باشید کودکانی که درگیر لکنت هستند، در هنگامی که مجبور می‌شوند تلفن را بردارند، ممکن است دچار تشویش شوند و لکنت آن‌ها تشدید شود. در این صورت آن‌ها دچار بلوک سکوت می‌شوند و این بلوک هم در ابتدای گفتار آن‌ها رخ می‌دهد. بنابراین اگر سابقه تماس با کودک درگیر لکنتی دارید، بدانید که کسی آن سوی خط در تلاش برای سخن گفتن است و شما گوشی را قطع نکنید.

- در هنگام سخن با کودکی که لکنت دارد، اگر نوبت سخن شما است، تند و با شتاب صحبت نکنید، در ضمن صحبت‎‌تان هم آن‌چنان کند نباشد که آهنگ طبیعی آن کودک درگیر لکنت را به سوی بدکارکردی زبان خودش متوجه کند.[1]

اگر شما کودکی 4 ساله دارید که لکنت دارد، صبحت کردن درباره لکنت با او و این که این یک بیماری است، خیلی آسان نیست. کودک چیزی از سخنان شما متوجه نمی‌شود. اما کودک 6 و 7 ساله به خوبی می‌تواند بفهمد اگر دچار لکنت است، لکنت یک اختلال یا بدکارکردی است. هنگامی که کودکانی در این سن درباره لکنت خود می‌فهمند، آن‌گاه می‌توانند خیلی بهتر با آن کنار بیایند و برای درمان آن بکوشند. به طور معمول درکودکانی که در دوره دبستان گرفتار لکنت هستند، باید دراین‌باره سخن گفته شود.

در سایت آموزک بخوانید: لکنت زبان و اختلال گفتاری در کودکان

آیا نارسایی گفتاری همان لکنت است؟

لکنت می‌تواند نارسایی گفتاری[2] باشد، اما هر نارسایی گفتاری، لکنت نیست. اگر کودکی شروع به گفتن یک جمله کند و به طور مکرر جمله‌اش را رها کند و برود به اول یک جمله دیگر این یک رفتار ناشی از نارسایی گفتاری است. تکرار آواها و واک‌هایی مانند اِ اِ اِ ... در آغاز جمله یا شکستن جمله و باز تکرار واک‌هایی از این نوع همه بخش‌هایی از نارسایی گفتاری است.[3]

به گفته انجمن آشا یا انجمن گفتار- زبان- شنوایی امریکا، نارسایی گفتاری غیرلکنتی می‌تواند در تکرار واژگان چندهجایی و بندهایی از جمله رخ دهد، یا نقش میان حرفی‌ها، یا واژگانی ندایی[4] مانند: 
وای وای وای وای / اوف اوف اوف / پیف پیف / هورا هورا / هاها ها / بنگ بنگ / تاپ تاپ / آه آه و آی آی آی به نشانه ترساندن یا ایستادن باشد.[5]

نشانه‌های لکنت در دوره رشد زبانی چیست؟

اولین نشانه‌های لکنت در دوره رشد زبانی به طور معمول در سنین کودکی حدود 18 تا 24 ماهگی ظاهر می‌شود. در این سن، کودکان خردسال در وضعیت سرریز واژگانی قرار می‌گیرند و با شتاب ذهنی شروع به گردآوری این واژگان و کاربرد آن‌ها در جمله‌ها می‌کنند. این وضعیت سرریز واژگانی خود یکی از علت‌های شایع لکنت در برخی از کودکان است. در این وضعیت کودک ممکن است برای چند هفته یا چند ماه لکنت داشته باشد و لکنت زبان بیاید و برود. بیشتر کودکانی که لکنت زبان را قبل از 5 سالگی شروع می‌کنند بدون نیاز به کمک‌های بالینی مانند گفتار درمانی لکنت‌شان از بین می‌رود. اما در این دوره با بررسی و دقت روی شیوه گفتار آن‌ها نکاتی مانند موارد زیر آشکار می‌شود:

• می‌کوشند از موقعیت‌هایی که نیاز به صحبت دارند جلوگیری کند
• واژگان را از ترس لکنت تغییر می‌دهد
• دارای حرکات صورت یا بدن همراه با لکنت هستند
• واژگان و عبارات کامل را اغلب و به طور مداوم تکرار می‌کند
• آواها و هجاها را بیشتر تکرار می‌کنند
• گفتارشان خالی از تنش رفتاری نیست
• در گفتارشان تنش آوایی مانند لرزش وجود دارد که گاهی صدا بلندتر از وضعیت عادی می‌شود.[6]

در سایت کتابک بخوانید: مشکل گفتاری و زبانی کودکان خود را با خواندن کتاب حل کنید

لکنت زبان در کودک خردسال (پیش‌دبستان) و راه‌های پیشگیری و درمان آن

یکی از دلایلی که کودکان در سن سه تا پنج سالگی دچار لکنت زبان می‌شوند، به وضعیت محیطی از یکسو و سرعت گفتار آن‌ها بستگی دارد. کودکان در محیط‌های آرام یک گونه سخن می‌گویند، در محیط‌های پرتنش و شلوغ ممکن است ریتم و سرعت گفتارشان فرق کند. به گفته دکتر جوآن مایر، لکنت زبان در این گروه از کودکان یک دوره ناپایدار است که به سبب رشد سریع دستگاه‌های گویایی و میل کودک به کاربرد سخنان و گفتارهای بلند و پیچیده‌تر رخ می‌دهد. هنگامی که کودک می‌خواهد یک جمله طولانی بگوید و درنگ‌هایی در دستگاه آوایی او پدید می‌آید یا این که در آغاز یک هجا یا واک می‌ماند و برای گفتن پدر پ پ پ می‌کند، یا این که در میان واژگان روی واک یا هجایی ایست می‌کنند و این درنگ پیوسته تکرار می‌شود باید با این کودکان کار آواشناسی یا آواورزی از راه ادبیات کودکان و در این مورد خاص کار با ترانه-متل‌ها کرد. به گفته دکتر جوآن مایر نخستین کار در این زمینه، هدایت کودک به این است که در موقعیت‌های گوناگون از سرعت سخن گفتن خود کم کند و این البته مهارتی است که باید به او آموخت مانند مهارت‌های دیگر آواورزی که آن‌ها نیز با کار و تمرین پیوسته به کودک آموخته می‌شود.[7]

خرید بسته آواورزی با سی‌بی‌لک

نقش ترانه-متل‌ها در بهبود لکنت رشد زبانی

چرا ترانه-متل‌ها می‌تواند به بهبود لکنت‌های زبانی کودکان خردسال که ریشه و منشاء سرریز واژگانی دارند کمک کند؟ 
ترانه-متل‌ها از جنبه خاستگاه تاریخی و فرهنگی تنها برای سرگرمی کودکان ساخته نشده است. این روایت‌ها در هر زبانی بخشی از کارکردهای زبان گفتاری مانند ریتم و لحن و سبک‌های آوایی یک زبان خاص را به کودکان خردسال آموزش می‌دهند. کودکان خردسال از این راه می‌توانند راه‌ها و روش‌های تسلط بر زبان گفتاری را بیاموزند. 

ترانه-متل‌ها سرشار از شگردهای زبانی و فرم‌های روایتی هستند. گاهی در ترانه-متل گفت‌وگوها میان راوی و شخصیت در جریان است که به فهم زبانی کودکان خردسال کمک می‌کند. اما مهم‌ترین نکته‌ای که در این ترانه-متل‌ها وجود دارد و می‌تواند در کاهش لکنت‌های زبانی که برآمده از وضعیت انفجاری زبان‌آموزی در دوره سنی دو تا سه سالگی است به کودکان کمک شایان کند، بازگویی روایت‌های متل است. وقتی که چنین کودکانی متل را حفظ می‌کنند یعنی در حافظه خود نگه می‌دارند هر بار با بازنمایی یا اجرای آن هم از جنبه کنترل گفتار درس‌های زیادی می‌آموزند و هم این که در اجرای نمایشی پدیده‌هایی مانند خجالت و کم‌رویی را کنار می‌گذارند. هم‌چنین تکرار واج‌ها و هجاها و قافیه‌ها کمک می‌دهد کودکانی که مشکل لکنت در دوره رشد زبانی دارند، از راه‌های غیرکلینیکی بتوانند زودتر براین اختلال و پریشانی چیره شوند. 

رفتم به باغی 
دیدم کلاغی 
پراش سیاه بود 
چشماش چه ماه بود

گفتم کلاغی؟ 
صاحب باغی؟ 
کلاغ غارغار کرد 
باغ رو بهار کرد 
......

خرید مجموعه متل‌ها

بلندخوانی ترانه-متل‌ها یا اجرای بلندخوانی از سوی خود کودک فرصتی کم‌مانند است تا او ظرفیت‌های زبانی خود را در برابر دیگران بیازماید. این‌گونه رفتارهای نمایشی به کودکان اعتمادبه‌نفس می‌دهد تا اگر درگیر با لکنت رشد زبانی هستند، هربار بیش‌تر بتوانند در بهبود وضعیتی که در آن درگیر هستند به خود و خانواده کمک کنند. 

پانویس