دوستی و دوستیابی در کودکان و راه‌های آموزش آن (قسمت چهارم)
پیش از خواندن این مقاله، مقالات زیر را بخوانید:
- دوستی و دوستیابی در کودکان و راه‌های آموزش آن (بخش نخست)
- دوستی و دوستیابی در کودکان و راه‌های آموزش آن (قسمت دوم)
- دوستی و دوستیابی در کودکان و راه‌های آموزش آن (قسمت سوم)
کتاب‌های مرجع روانشناسی کودک، 5 مرحله را برای دوستیابی کودکان برشمرده‌اند که ابتدا توسط یک روانشناس آمریکایی حوزه‌ی رشد کودکان به نام Robert Selman (رابرت سلمن) ارائه شد. این نظریه شامل موارد دقیق زیر است که مراحل دوستیابی کودکان را بسته به شرایط سنی و سایر شرایط آنها بررسی می‌کند.
تصویری از رابرت سلمن، صاحب نظریه‌ی دوستیابی چند مرحله‌ای
رابرت سلمن در سال ۱۹۸۱، مسئله دوستیهای کودکان را مورد مطالعه قرار داد. او داستان‌هایی که روابط دوستانه و موضوع دوستی را شامل می‌شوند برای کودکان بیان می‌کند و سپس به منظور ارزیابی میزان درک آنها از دیگران، خودآگاهی آنها و تواناییشان در ابراز خود، و نیز درک شخصیت و عقایدشان درباره مفهوم دوستی، سوال‌هایی از آنها می‌کند و سپس به تحلیل پاسخ‌های کودکان می‌پردازد. مثال زیر از جمله داستان‌های سلمن است:
ویلیام و جیم پنج سال است که با هم دوست هستند. پسر دیگری به نام راسل به تازگی به همسایگی آنها نقل مکان کرده است ولی ویلیام او را دوست ندارد. چون فکر می‌کند او از خودراضی و مغرور است. حالا راسل، جیم را برای بازی و رفتن به خرید دعوت کرده است. مشکل جیم این است که با ویلیام می‌خواهد در همان روز در حیاط خانه‌شان بازی کند. حالا فکر می‌کنید جیم چه خواهد کرد؟
این نوع از داستان‌ها سؤال‌هایی درباره ماهیت دوستی‌ها، دوستان قدیم در مقابل دوستان جدید و میزان وفاداری و اعتماد به آنها پدید می‌آورد و به نوعی چالش‌های جدیدی در زمینه‌ی نوع دوستیهای کودکان و معنا و مفهوم ارتباط با دیگران و همسالان پدید می‌آورد.
رابرت سلمن با الهام گرفتن از نظریه ژان پیاژه در مورد دوستی، نظریه‌ای فراهم نموده است که ۵ مرحله دارد.
1. دوستیهای لحظه‌ای (Momentary Playmates): این نوع دوستی بیشتر در بازه‌ی زمانی 3 تا 7 سال، بر حسب نزدیکی و امتیازهای مادی و جسمی اتفاق می‌افتند.
2. دوستیهای یک طرفه (One-Way Assistance): این نوع دوستی در سنین 4 تا 9 سالگی بر حسب نیازها و علایق شخصی رخ می‌دهند. این برآورده شدن نیازها و علایق یک طرفه است به این معنا که دو نفر قادر به بحث درباره‌ی دوستی خود و تعیین حدود و تقسیم نقش در آن نیستند.
3. دوستیهای دو طرفه (Two-Way): این نوع دوستی در بازه‌ی سنی 6 تا 12 سال اتفاق می-افتد . در این مرحله، کودک از متقابل بودن دوستی آگاهی می‌یابد و قوانین دوستی برایش اهمیت پیدا می‌کند.
4. دوستیهای صمیمانه (Intimate Relationships): این نوع دوستی از 12تا ۱۵ سالگی فرد ایجاد و موجب رشد روابط صمیمی و متقابل می‌شود. در این مرحله،تعهد اهمیت خاصی می‌یابد یعنی مالکیت و انحصاری بودن دوستی معنا پیدا می‌کند. بنابراین جمع دوستانه محدودتر می‌شود و هرکدام از اعضای گروه دوستی باید با اعضای گروه‌های دیگر دوستی مرزهایش را مشخص کند. رازداری و وفاداری به این رازها نیز اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند.
5. دوستیهای بالغانه (Mature Friendship): دراین مرحله از دوستی‌ها که از سن 15سال به بالا رخ میدهد به نیازهای رشدی هر فرد احترام گذاشته می‌شود؛ به عبارت دیگر خودمختاری جای مالکیت را می‌گیرد و انحصاری بودن دوستی جای خود را به همراهی آزادانه میدهد.
خرید کتاب‌هایی درباره ارتباط با دوستان و همکلاسی‌ها
از نظر سلمن، کودکان تا قبل از ۷ سالگی در سطح صفر و در سطح خود محوری‌اند. آنها این طور فکر می‌کنند که فقط بودن در کنار یک هم‌بازی و خوش‌‌گذرانی در لحظاتی که با او هستند، تعریف درست و کامل از دوست را نمایان می‌سازد. بنابراین کودک ۵ ساله ممکن است که کودکان همسایه را یک دوست صمیمی معرفی کند، فقط به خاطر این‌که در نزدیکی آنها زندگی و با او بازی می‌کند
دوستیهای مرحله‌ی ۱، یعنی ۴ تا ۹ سالگی، بر اساس آگاهی و تعامل با دیگران و نیز احساسات حاصل از ارتباط با دیگران پدید می‌آیند. داشتن فعالیت مشترک به عنوان پایه‌ای اصولی برای دوستی مرحله ۲ می‌باشد. کودکان به این مسئله پی می‌برند که دیگران ممکن است دیدگاه مشترکی با آنها نداشته باشند. ولی این اهمیتی ندارد چون از نظر کودک دوست کسی است که «کارهای خوبی را برای من انجام دهد». دوستی‌ها در این سطح اغلب یک طرفه است و کودک هیچ فشاری را برای انجام این کارها به‌طور متقابل احساس نمی‌کند. اگر کودکی دعوت کودک دیگر را برای بازی کردن در حیاط پشتی نپذیرد، ممکن است از دایره دوستان او خارج شود.
در مرحله‌ی ۲، یعنی ۶ تا ۱۲ سالگی، دوستیهای کودکان بر اساس دادو‌ستد خالصانه شکل می‌گیرد و دوستان به یکدیگر کمک می‌کنند. همچنین ارزیابی‌‌های دو جانبه از اعمال یکدیگر رخ میدهد. آنها کارهایی که از طرف دوست برایشان انجام می‌شود با انصاف می‌بینند و سعی در جبران محبت‌های او دارند. در این مرحله، کودکان علاقه زیادی برای داشتن یک دوست با رابطه متقابل نشان می‌دهند که پایه‌ی آن را اعتماد متقابل شکل میدهد. که در آن هر دو فرد به هم احترام می‌گذارند و به همدیگر محبت می‌کنند. در این مرحله داشتن فعالیت‌های مشترک برای دوست شدن دیگر کافی نیست. در این مرحله، کودکان اصرار دارند که دوستانشان از نظر رواشناختی باید شبیه به خودشان باشند.
در مرحله‌ی ۳ و ۴، دوستی‌ها پایدار و محکم‌تر می‌شوند. روابط با دیگران و همسالان بر اساس اعتماد و اطمینان ادامه می‌یابد. افراد می‌توانند روابط را از زاویه‌ی فرد سوم نیز بنگرند و به عبارت بهتر، زاویه دید دیگران و ارزیابی آنان از این ارتباطات اهمیت پیدا می‌کند. در اوایل دوره نوجوانی، بسیاری از کودکان به مرحله سوم یا چهارم از رشد سلمن می‌رسند. از آن‌جا که جنبه‌ی بیرونی دوستی نیز در این مرحله اهمیت پیدا می‌کند، کودکان در این مرحله سعی می‌کنند با افرادی دوست شوند که برایشان در بین افراد مختلف قضاوت‌های مثبت و خوشایند به ارمغان بیاورد.
در مطالعات انجام شده بعد از انتشار نظریات سلمن، مشاهده شده است که کودکان ۴ ساله سه چهارم وقت خود را برای بازی با دوستان هم‌جنس خود و یک چهارم آن را برای بازی با دوستان جنس مخالف صرف می‌کنند. کودکان ۵ تا ۱۰ ساله برای بازی با افراد هم‌جنس خود در مقایسه با جنس مخالف، یازده برابر بیشتر وقت صرف می‌کنند. بعلاوه دختر بچه‌های پیش‌دبستانی تمایل دارند در گروه‌های کوچک، مخصوصا در گروه‌های دو نفری وارد شوند. در صورتی که پسر بچه‌ها، گروه‌های بزرگتر را ترجیح می‌دهند. یکی از دلایلی که این رفتارها را توجیه می‌کند این است که پسرها، در مقایسه با دخترها بازی‌هایی انتخاب می‌کنند که به شرکت‌کنندگان بیشتری نیاز دارد. به‌علاوه سبک-های بازی دو جنس متفاوت است. بازی‌های پسرها به تحرک و رقابت بیشتری نیاز دارد، دخترها بیش از پسرها به دنبال صمیمیت هستند، که گروه‌های دو نفری این مهم را برایشان بیشتر فراهم می‌کند.
آنچه در روابط بین همسالان اهمیت دارد وابستگی‌های خاصی است که بین آنها ایجاد می‌شود. دوستان برای کودک تکیه‌گاهی محسوب می‌شوند و به آنها احساس ایمنی می‌دهند. دوستان، حکم درمانگر قابل اعتماد و سرمشق رفتاری را برای کودک دارند و اعمال کودک را که معیارهایی متفاوت از معیارهای بزرگسالان دارد ارزیابی می‌کنند. پاداش و تنبیه آنان در تغییر شکل رفتار کودک تأثیر می‌گذارد. کنش متقابل با دوستان باعث می‌شود او احساسات و عقاید دیگران را درک کند و در برابر آن حساس باشد.
دوستیهای زمان کودکی، ناپایدار است، به سرعت شکل می‌گیرد و به همان سرعت از هم می‌پاشد. دوستیهای پیش‌دبستانی غالبا بستگی به محل زندگی کودکان (مجاورت مکانی) و علایق و فعالیت‌های مشترک و داشتن اسباب‌بازی‌های جالب دارد. پیش از دوره‌ی نوجوانی، نزدیکی و وفاداری از مهم‌ترین معیارها برای انتخاب دوستان است، به‌خصوص در میان دخترها. چرا که دختران سعی می‌کنند در گروه‌های محدود و با احتیاط شرکت کنند و وقتی عضو یک گروه بشوند، دیگر تمایل زیادی به گروه‌های دیگر نشان نمی‌دهند.
کودکان مایلند از میان هم‌جنسان، هم‌نژادان و هم‌سن‌های خود دوست انتخاب کنند. دوستی بین دو جنس مخالف، نادر است و دوستی نزدیک بین نژادهای مختلف نیز چندان رایج نیست. کودکانی که به یک مدرسه می‌روند و در یک محله زندگی می‌کنند معمولا از لحاظ طبقه‌ی اجتماعی شبیه به هم هستند پس دوستانشان هم اغلب از بین همین افراد است. البته دوستان کودک لزوماً از لحاظ هوش و خصوصیات شخصیتی شبیه به او نیستند، ولی علایق، نگرش‌ها، خصوصیات اجتماعی و ارزش‌های مشترک دارند (مثلا هر دو مایل به معاشرت با دیگران هستند یا هیچ کدام علاقه‌ای به این کار ندارند).
کودکان -از هر طبقه‌ی اجتماعی- وقتی به دوران نوجوانی وارد می‌شوند، علاقه‌مندان به دانشگاه با هم دوست می‌شوند و آن‌هایی که نمی‌خواهند به دانشگاه بروند و هدف‌های دیگری دارند به طرف هم جذب می‌شوند. بنابراین در دوستیابی دوره‌ی نوجوانی هدف مشترک بسیار مهم است. نوجوانان سعی می‌کنند طرح دوستی بلندمدت بریزند، بنابراین وارد گروهی می‌شوند که با دیگر اعضا اهداف مشترک و یا نزدیک به هم داشته باشند. مثلا افرادی که وارد حرفه‌ی موسیقی می‌شوند، همدیگر را پیدا می‌کنند و آموختن موسیقی و موفق شدن در این زمینه ، مانند رشته‌ای، آنها را به هم پیوند میدهد.
پژوهشگران، نوجوانان دبیرستانی را در دو مرحله، اول در آغاز مدرسه و بار دوم در پایان آن، از لحاظ دوستانی که انتخاب کرده بودند، گرایش‌های اجتماعی و خصوصیات شخصیتی ارزیابی کرده‌اند. سپس شباهت‌های بین دوستان را در ۳ الگوی دوستی بررسی و مقایسه کردند:
1. دوستیهای پایدار: نوجوانانی که از آغاز تا پایان سال با هم دوست بودند.
2. دوستیهای ناپایدار: نوجوانانی که در آغاز سال با هم دوست بودند اما در پایان سال دوست نبودند.
3. دوستیهای جدید: آن‌هایی که از آغاز سال با هم دوست نبودند و طی سال با هم دوست شدند.
نتایج این پژوهش‌ها نشان داد که شباهت بین افراد، در انتخاب دوست و تداوم دوستی نقش مهمی دارد. افرادی که در طول سال با هم دوست شدند و آن‌هایی که در طول سال دوستی‌شان را با هم حفظ کردند بیش از آن‌هایی که در پایان سال دوستی‌شان را به هم زدند به یکدیگر شباهت دارند.
خرید کتاب‌هایی درباره مهارت دوستیابی
تئوری نقش‌گیری سلمن
مطابق با نظریه سلمن کودکان به تدریج که توانایی تمییز دیدگاه خود از دیگران را پیدا می‌کنند به درک بهتری از خودشان و دیگران نائل می‌آیند. سلمن معتقد است که برای شناسایی دیگری، شخص بایستی بتواند خود را به جای او بگذارد و افکار، احساسات، انگیزه‌ها، و به طور خلاصه عوامل درونی که مؤثر بر رفتارش هستند، را بشناسد. اگر کودک چنین توانایی مهمی را که مهارت نقش‌گیری نامیده می‌شود، بدست نیاورد تنها این گزینه را خواهد داشت که دوستش را بر حسب ویژگی‌های بیرونی مثل ظاهر او، کارهایش و یا دارایی‌هایش توصیف نماید.
بنابراین نقش‌گیری، یک مهارت بسیار مهم در دوستیابی است. نویسندگان کتاب‌های کودک باید به این نکته توجه کنند که پرورش مهارت نقش‌گیری و قرار دادن خود به جای افراد دیگر، نشان از بلوغ اجتماعی انسان دارد. بنابراین برای پرورش این مهارت باید کتاب‌های مناسب با سن کودکان بنویسند. داستان‌های زیادی درباره‌ی قضاوت‌های نادرست ناشی از ندانستن اصل یا همه‌ی ماجراهایی که برای دیگران و دوستان اتفاق افتاده است را می‌توان با زبان کودکانه برایشان نوشت تا با خواندن آنها به این اصل «تا خود را در شرایط دیگران قرار نداده‌ایم، حق نداریم درمورد آنها قضاوت کنیم» پی‌ببرند. با تقویت این مهارت، دوستیهای های کودکان پایدارتر و عمیق‌تر می‌شود.
رابرت سلمن، بر پایه‌ی واکنش‌های کودکان و نوجوانان به وضعیت‌های دشوار اجتماعی و عقاید متفاوتی که در مورد یک رویداد دارند، تغییر در مراحل درک دیگران را در یک زنجیره‌ی پنج مرحله‌ای بیان می‌کند:
• سطح۰ : مرحله درک دیگران نامتمایز یا خودمحورانه (۶-۳سالگی): کودکان در این مرحله تشخیص می‌دهند که خود و دیگران می‌توانند احساسات متفاوتی داشته باشند ولی غالبا این دو را با هم اشتباه می‌گیرند. یعنی همه را بر اساس شرایط خود می‌سنجند. در حالی که ممکن است بدانند شرایطشان یکسان نیست ولی در هنگام قضاوت و اظهارنظر، احساس افراد دیگر را در قبال یک اتفاق، مشابه احساس خود می‌پندارد.
فهرست کتابک به مناسبت روز جهانی دوستی، ۸ امرداد
• سطح۱ : مرحله‌ی اجتماعی-اطلاعاتی (۹-۴سالگی): در این مرحله کودکان متوجه می‌شوند که علت وجود دیدگاه‌های متفاوت این است که افراد به اطلاعات متفاوتی دسترسی دارند (نقش‌گیری اطلاعاتی – اجتماعی). آگاهی و داشتن اطلاعات پایه‌ی بررسی و نتیجه‌گیری درباره‌ی یک پدیده است. کودکان این مهم را در می‌یابند و می‌پذیرند که اگر ورودی‌ها (اطلاعات) متفاوت باشد، در نتیجه خروجی‌ها ( استدلال و رفتار) نیز متفاوت خواهد بود.
• سطح۲ : مرحله‌ی خودنگرانه (۱۲-۷سالگی): کودکان در این مرحله می‌توانند «پا در کفش دیگران بگذارند» و افکار، احساسات و رفتار خودشان را از دیدگاه دیگران در نظر بگیرند. (نقش‌گیری خودانعکاسی). در این مرحله کودک می‌تواند خود را به عنوان نفر دومی از بیرون ببیند و دیدگاه دیگران را نسبت به خود کشف کند و یا تخمین بزند.
• سطح۳ : مرحله‌ی درک دیگران از نظر شخص ثالث (۱۴-10سالگی): در این مرحله، افراد می‌توانند از موقعیت دو نفره فراتر روند و از نقطه‌نظر یک فرد ثالث بی‌طرف کمک بگیرند. (نقش‌گیری متقابل)
• سطح۴ : مرحله درک دیگران به صورت اجتماعی (۱۴سالگی تا بزرگسالی): افراد درمی‌یابند که دیدگاه شخص ثالث می‌تواند تحت تاثیر دو یا چند نظام بزرگتر قرار داشته باشد. (نقش‌گیری اجتماعی). در این مرحله، فرد می‌داند که خودش، دوستانش و به طور کلی روابطش توسط یک مجموعه‌ای افراد می‌تواند دیده و قضاوت شود.
سلمن معتقد است که نقش‌گیری و مراحل دوستی با هم پیوند دارند. هرچه فرد در زمینه‌ی نقش‌گیری به بلوغ نزدیک می‌شود، دوستی‌هایش هم درست‌تر و عمیق‌تر می‌شود.
می‌توان مهارت‌های مهم برای دوستیابی را قبل از رفتن کودک به مهدکودک یا مدرسه، از طریق خانواده، کتاب‌ها و دنیای دیجیتال به کودک آموخت. کودک می‌تواند همراه با رشد طبیعی خود در مسیر دوستیابی، مهارت‌یابی را بیاموزد که او را در این امر یاری نماید. اما در سال‌های اخیر و با دور شدن انسان‌ها از یکدیگر به دلیل مشغله‌های کاری و زندگی آپارتمان‌نشینی -که فضای کافی برای بازی کودکان و فرآیند طبیعی دوستیابی آنها در دسترس نیست- روند دوستیابی کودکان مختل شده است. کودکان در گذشته انتخاب‌های بیشتری از میان چندین دوست را در اختیار داشتند. ولی امروزه با کم تعداد شدن خانواده‌ها و نبود فضای آشنایی ایمن برای کودکان، این امر مهم دچار اختلال شده است. اما اوج این دوری، در زمان قرنطینه‌ی ناشی از همه‌گیری ویروس کرونا در حدود دو سال اخیر بوده است. کودکان و نوجوانان در این مدت برای مبتلا نشدن به ویروس کشنده کرونا، مجبور بوده‌اند از هم دور باشند و این اتفاق ضربه‌ی جبران‌ناپذیری به پرورش مهارت‌های اجتماعی آنها وارد کرده است.
خرید کتاب‌هایی برای افزایش مهارت‌های اجتماعی
همان‌طور که اشاره شد، کودکان باید به طور طبیعی دوستانی بیابند که کم‌کم بر اساس علایق و لذت‌ها و انگیزه‌های مشترک، آنها را گزینش نمایند. ولی در مدت این همه‌گیری برای حفظ سلامتی آنها رخ نداد. از طرفی اعضای خانواده‌ها نیز نمی‌توانستند مانند سابق در کنار یکدیگر بنشینند و با هم در مورد مسائل گوناگون ، بحث و تبادل‌نظر کنند. هرچند در این مدت همکلاسی‌ها و دوستان از طریق وسایل ارتباط جمعی و نرم افزار‌های دیداری و شنیداری با هم ارتباط داشته‌اند، ولی دوستی و روابط چهره‌به‌چهره معنا و جایگاه دیگری دارد. بنابراین طبیعی است که پس از اتمام دوره‌ی همه‌گیری کرونا، همه‌ی ما با کودکانی مواجه باشیم که بیشتر ترجیح می‌دهند تنها و منزوی باشند و این اتفاق وظیفه‌ی والدین، مربیان و نویسندگان کتاب‌های کودک را برای آموزش درست، اصولی و آگاهانه در زمینه‌ای دوستی و دوستیابی سنگین‌تر می‌کند.
جمع بندی
دوستیابی و تمایل به همراهی با یک یا چند دوست، ویژگی ذاتی هر انسانی است. این ویژگی از زمان کودکی در انسان‌ها پدید می‌آید. این وابستگی در بدو تولد توسط والدین تامین می‌شود ولی پس از آن و با ورود به اجتماع، این نیاز باید از طریق دوستان برآورده شود. در هر سنی نوع دوستی- از انگیزه، عمق، ماندگاری و...- متفاوت است. اما برخی از افراد از همان کودکی توان بیشتری را برای ایجاد رابطه‌ی دوستی با دیگران دارند. از طرف دیگر، افرادی نیز در شروع دوستیابی و یا در ادامه‌ی روند آن ناتوان هستند که با توجه به اهمیت دوستیابی در زندگی تحصیلی، شغلی و عاطفی و روانی انسان‌ها، باید به این افراد مهارت‌های دوستیابی آموزش داده شود.
در آموزک بخوانید: آموزش مهارت دوستیابی به کودکان
این آموزش می‌تواند از طریق والدین، اعضای خانواده، معلمان و کتاب‌هایی که در این حوزه چاپ و منتشرشده است به این دانش‌آموزان منتقل شود. چیزی که مهم است، آگاهی داشتن از ضرورت دوستی و دوستیابی در دوران کودکی و دانستن انواع طبیعی آن است. تنهایی و انزوا گاهی از داشتن دوست نامناسب برای کودک بدتر است. بنابراین باید والدین- به ویژه در شرایط بعد از قرنطینه‌ی کرونا- مراقب نیفتادن فرزندان خود به دام تنهایی و افسردگی ناشی از آن شوند. کودک ما همان‌طور که برای رشد به غذا نیاز دارد، باید دوستیابی را نیز به عنوان یک شاخصه‌ی مهم رشد خود تجربه نماید.
دیگر تصاویر
ویراستار
سحر داداشعلی
مترجم
فایل صوتی
لینک فایل صوتی در کانال تلگرام آوای کتابک
منبع
لینک کوتاه