چگونه کودکانی با شخصیت تربیت کنیم؟

والدین ضمن این که مقداری از خصایص خود را به فرزندانشان به طور موروثی منتقل می‌کنند، باید بکوشند شخصیت آن‌ها را طوری شکل دهند که آنان به آسودگی با محیط اطراف و مردم اجتماع خویش سازگاری بیابند و در زندگی روزمره خود دچار مشکلات اساسی نباشند؛ البته این موضوع حائز اهمیت است که از یک پدر و مادر دارای شخصیت متعادل اجتماعی انتظار می‌رود فرزند را از مراحل اولیه تولدش چنان پرورش دهند که در تمام مراحل زندگی دارای شخصیتی انسانی و روحیه متعادل روانی باشد. ما در این مطلب نیز به مواردی که می‌تواند در رشد و تکوین شخصیت کودک تاثیر بگذارد اشاره می‌کنیم، امید است مفید واقع شود.

شخصیت از دیدگاه علم روان شناسی به این شکل تعریف شده است؛ شخصیت عبارت است از کل خصوصیات انسان، پس همه افراد در هر سن و موقعیتی دارای شخصیت هستند. به گفته پاره ای از روان شناسان شخصیت از ابتدای تولد تا خاتمه عمر در حال شکل گرفتن و تکامل است و به همین دلیل، هیچ گاه نمی‌توان از آن به عنوان حالتی ثابت و غیرقابل تغییر سخن گفت، در رشد و تکامل شخصیت کودک، عوامل زیادی موثرند و میزان تاثیر این عوامل به میزان توانایی کودک به درک اهمیت این عوامل در ارتباط آنها با خودش بستگی دارد. رشد شخصیت در کودک از ۲ سالگی به بعد آغاز می‌شود. در ماههای اولیه زندگی یک طفل، رشد چشمگیر شخصیتی او قابل توجه است، البته این سرعت رشد در کودکان مختلف متفاوت است.

کودک شخصیت دارد

انسان خواه خردسال یا بزرگسال، به خود و شخصیت خویش علاقه مند است. می‌خواهد همواره مورد احترام دیگران قرار گیرد. شخصیت او خواه در محیط خانه یا مدرسه یا اجتماع محفوظ باشد. این علاقه به حفظ شخصیت در تمام افراد اجتماع دیده می‌شود. شخصیت طلبی جزو ذات هر انسانی است و همه به آن پایبند هستند. هرگز نباید گمان کنیم کودکان کم سن این گونه چیزها را نمی‌فهمند و به آن توجهی ندارند؛ بنابراین باید بپذیریم کودکان هم به نوبه خود مقام و احترام و شخصیتی دارند و بزرگ ترها به خصوص والدین باید این شخصیت را محترم بشمارند. و در حضور دوست و همکلاسی آبروی او را نبرند و به او توهین و جسارت نکنند. اسلام نیز در جمع قوانین خود شخصیت و احترام همه مسلمانان به ویژه کودکان را محفوظ داشته است. در بسیاری از روایات اسلامی به بزرگسالان تاکید شده است شخصیت کودکان را رعایت کنید و هر گاه که بتوانید باید شخصیت کودکان را رشد و تعالی بخشید. بزرگسالان باید در رفتارشان با کودکان دقیق باشند و بکوشند شخصیت فرزندان را رعایت کنند و نباید به عناوین گوناگون آنان را کوبید یا پرده دری کنند و با نگهداشتن حیثیت و مدارا کردن در پرورش و تربیت آنان گام‌های موثری بردارند.

پدر و مادرها الگو هستند

اگر پسری صاحب پدری با شخصیت، مومن و اندیشمند و اجتماعی باشد و اگر مشاهده کند که همه به خاطر مقام والا و سجایای اخلاقی که در پدرش مشاهده می‌شود به او احترام می‌گذارند، بدون شک او نیز سعی خواهد کرد همسان پدر شود. دخترها نیز به همین ترتیب هستند. آن‌ها بسیاری از کارهای مادرشان را تقلید می‌کنند و مادری که دارای رشد شخصیتی مناسب و خوبی باشد دخترش نیز فردی همچون او خواهد شد. البته تاثیری را که محیط و توارث در رشد شخصیتی دارد نباید از یاد برد. تجربه نشان داده است بچه‌ای که پدر و مادرش، آدم‌های بسیار خوب، بامحبت، پرهیزکار و مورد احترام جامعه بوده‌اند. وقتی در محیط بد و نامناسب بزرگ‌شده‌اند، تمام صفات خوب ایشان را از یاد برده و در عوض آنچه را از اطرافیان آموخته بودند در زندگی خود ملاک عمل قرار داده و به کار گرفته‌اند. این نکته حائز اهمیت است که کودک در سنین آغازین و تا رسیدن به مراحلی از تکوین و رشد شخصیت همچنان پدر و مادر و معلم خود را الگو و نمونه برای عمل خود قرار خواهد داد.

چگونه کودک را با شخصیت بار آوریم

بسیاری از والدین پیوسته می‌پرسند رفتار مناسب با کودک باید چگونه باشد تا شخصیت به طور مثبت در او رشد و نمو کند. در اینجا ما مواردی را که الهام گرفته از احادیث ائمه طاهرین علیه السلام و گفته‌های روان‌شناسان است. فهرست وار مطرح می‌کنیم تا با اتکا به مکتب پربار اسلام در رشد صحیح شخصیت کودکان خود، توفیق حاصل کنیم.

چه باید کرد؟

احترام‌گذاری

اساسی‌ترین و ثمربخش‌ترین راه برای رشد شخصیت کودک و برخورداری از استقلال فکری و اعتمادبه‌نفس در زندگی احترام به اوست. کودک از وقتی به دنیا قدم می‌گذارد، با اولین محیط اجتماعی یعنی خانواده روبه رو می‌شود. او به تدریج با اعضای این جامعه یعنی پدر و مادر، برادر و خواهر آشنا می‌شود. اگر کودک از ابتدا احساس کند که در این محیط اجتماعی کوچک احترام افراد محفوظ است، توهین و تحقیر و جسارت در کار نیست، بزرگ تر به کوچک‌تر و کوچک‌تر به بزرگ‌تر احترام می‌گذارد. کم‌کم علاوه بر این که اهمیت احترام‌گذاری را درک می‌کند، خودبه‌خود انسانی محترم و با شخصیت نیز بار خواهد آمد. اگر می‌خواهید فرزندان به شما توهین نکند، باید شما نیز به او توهین نکنید. متأسفانه بسیاری از پدران و مادران از این نکته غافل‌اند و توقع دارند فرزندشان کاملاً" احترام آنان را نگه دارد، درحالی‌که خود هرگز به فکر احترام و شخصیت او نیستند، دائم او را سرزنش و تحقیر می‌کنند و در برابر دوست، همکار و همکلاسی‌اش کوچکش می‌کنند. باید بدانیم آنچه به کودک می‌دهیم همان را پس می‌گیریم.

واگذاری امور کوچک

کودک نیز مانند دیگران دوست دارد در خانه و محیط‌های دیگر، خود را عضوی فعال و موثر احساس کند. او از طفیلی بودن و سربار جامعه بودن بدش می‌آید. از این رو باید به خصوص در محیط خانه برای او هم حسابی باز شود، به او نقشی داده و مسئولیتی به عهده‌اش واگذار شود تا از این طریق احساس شخصیت کند و خود را بی‌اثر نبیند. از این رو لازم است پدران و مادران محترم، در محیط خانه بعضی کارهای ساده و جزیی را به کودکان خردسال واگذار کنند و از آنان مسئولیت بخواهند. این عمل نقش موثری در احساس شخصیت کودکان دارد، آن‌ها را متعهد و مسئول بار خواهد آورد و در امور زندگی ورزیده می‌سازد و به ترتیب در مسئولیت‌های بالاتر نقش بهتری ایفا می‌کند و تجربیات خود را به کار می‌اندازد.

رعایت ادب

برخورد مؤدبانه با فرزندان، اگر چه کم سن باشد نقش مهمی در رشد شخصیت و احترام فرزندان دارد. متأسفانه بسیاری از پدران و مادران از این نکته غافل هستند و به خصوص در کلام، رعایت ادب را نسبت به فرزندان خود نمی‌کنند. به پدران و مادران محترم که خواهان عزت و سربلندی فرزندان خود هستند سفارش می‌کنیم با کودک خود همانند یک شخص محترم و یک دوست واقعی برخورد کنید. با او با کمال ادب سخن بگویید. وقتی می‌خواهید خطا و اشتباهی را تذکر بدهید، بکوشید با نرمی و ملاطفت بیان کنید؛ چرا که در این صورت حرف شما تأثیر بیشتری خواهد داشت. در حضور دیگران هرگز کودک خود را مورد توبیخ قرار ندهید و به این وسیله او را گرفتار عذاب روحی نسازید. از به کار بردن الفاظ رکیک و زشت جدا" خودداری کنید، چرا که این روش نه تنها شخصیت و احترام خود شما را نابود می‌کند بلکه علاوه بر آن، کودک را نیز انسانی پست و زبون و لاابالی بار خواهد آورد.

لباس مناسب و زیبا

یکی دیگر از عوامل موثر در رشد و تکامل شخصیت کودک، چگونگی پوشاک را باید نام برد. لباس‌های زیبا و رنگینی که بزرگ‌سالان می‌پوشند برای کودک خردسال بسیار جالب و فریب انگیز است و او آرزو دارد هر چه زودتر از همان لباس‌ها بپوشد؛ چنانکه وقتی کودک لباس و کفش نو می‌پوشد فوراً" به اطرافیان خود می‌گوید: " نگاه کنید کفش من تازه است و.." اگر کودک لباس جالب و مقبول بپوشد در میان دوستان خود مورد تقدیر و تحسین قرار خواهد گرفت و در نتیجه احساس برتری خواهد کرد و همین احساس و تصور در رشد و تکامل شخصیت کودک تأثیر خواهد داشت. والدین توجه کنند که همواره برای فرزند خود، پوشاکی تهیه کنند که مورد علاقه او و پذیرش همسالانش باشد نه این که خودشان دوست دارند.

نام نیک برای کودک

روان‌شناسی می‌گوید: " نامی که هنگام تولد یا بعد به کودک گذاشته می‌شود ممکن است یک خطر روانی برای او داشته باشد. " این اصل تنها نام واقعی کودک را شامل نیست، بلکه لقب یا نامی است که والدین و اطرافیان کودک از راه محبت به او می‌دهند؛ مثلا" " حوریه " را " حوری " یا " حسین " را " حسی " می‌نامند همان تأثیر روانی را خواهد داشت. از این رو بهتر است نام کودک را از میان نام‌های معمولی و رایج هر جامعه و فرهنگ آن انتخاب کرد. کودکی که نام و لقب خود را بپسندد همواره احساس برتری خواهد کرد و بر عکس اگر از نام و لقبش خشنود نباشد، شرمسار و ناراحت خواهد شد و این هر دو احساس در چگونگی رشد شخصیت کودک موثرند.

مشورت و نظرخواهی

کودکان و نوجوانان نیز همانند بزرگ‌ترها دوست دارند در امور مربوط به خودشان با آنان مشورت شود و آنان نیز نظر بدهند. این کار خود موجب می‌شود آنان احساس شخصیت بیشتری کنند و برای نظر و رأی خود ارزش و ارجی قائل باشند. والدین محترم خوب است از این نکته غافل نباشند و حتی بدون درخواست کودک، خود به این کار اقدام کنند و از این راه به کودک خود شخصیت بدهند. پس از مشورت و نظرخواهی نیز    حتی‌الامکان نظر فرزند را عملی کنند و برای عقیده او احترام قائل باشند و اگر هم نظر ناصحیحی داشت با ملاطفت و مهربانی او را متقاعد سازند یا این که وی را کاملاً" متوجه اشتباه و خطا در فکر و آثاری که در انجام نظر او احتمالاً" هست بکنند که هم او تجربه کافی را به دست آورد و هم این که در گفتارهای آینده خود تامل بیشتر کند؛ اما اگر بدون دلیل و آگاهی او را بکوبید حتی آثار مختلفی از جمله حقارت در او تجلی خواهد کرد. طبیعی است این برخورد ثمرات سوء در آینده خواهد داشت.

عدالت در ارتباط با کودک

فرزندان باید طعم عدالت را بچشند و خوبی عدالت را لمس کنند و احساس نمایند عدالت لازمه زندگی و جامعه است. حتماً" در  کوچک‌ترین امور هم باز اجرای عدالت لازم است.

وفا به عهد کودک

کودک به دلیل آن که تمام خواسته‌های خود را از طریق والدین قابل تحقق می‌داند و اتکای شدید به آنان دارد، پس اعتماد و توکل او بر پدر و مادر خواهد بود. یکی از عواملی که می‌تواند این اعتماد را پیوسته حفظ کند و مایه قوت شخصیت و ثبات کودک باشد این است که در عهد و پیمان خود با کودکان (حتی سخنی که می‌دانند) وفادار باشند و هیچ‌گاه با فرزند خلف وعده نکنند و رفتارشان، خلاف گفتارشان نباشد.

آشنایی کودک با سختی‌ها

امام موسی بن جعفر (ع) فرموده است: " بهتر است طفل در کودکی با سختی و مشکلات اجتناب‌ناپذیر حیات که غرامت زندگی هستند، روبه رو شود تا بردبار و صبور بار آید و در جوانی و بزرگ‌سالی اهل استقامت باشد." دانشمند بزرگ اسلامی خواجه نصیرالدین طوسی می‌گوید: " باید کودک را به سختی‌ها معتاد کرد، از جامه نرم و اسباب راحتی بازداشت، خواب بسیار را اجازه نداد. چون مشکلات زندگی فکرشان را قوی می‌سازد. بعلاوه لذتی که از حل مشکل عاید ایشان می‌شود، بالاترین لذت‌هاست."

بوسیدن کودک

بوسه از مهم‌ترین نشانه‌های ابراز علاقه و محبت به کودک است. "بوسه" هم نشان می‌دهد که والدین درباره فرزندان خود مهربان و دلسوز هستند و فرزندان را از این علاقه و محبت پدر و مادر، آگاه و خشنود می‌سازد و هم درخت مهر را در وجود کودکان ریشه‌دار می‌کند.

رفتار کودکانه با کودک

در ارتباط با کودک باید همچون خود او، با او رفتار کند و مانند خودش با او حرف بزنند، زیرا کودک با کودکان یا انسان‌های کودک نما بهتر انس می‌گیرد و همراه می‌شود.

احترام فرزند

با فرزند باید رفتاری مؤدبانه داشته باشیم و او را اکرام و احترام کنیم. فرزند نباید در خانواده خویش تحقیر و مورد بی‌احترامی واقع شود. تا آن که شخصیتش به طور سالم شکل گیرد. رسول خدا (ص) می‌فرماید؛ " به فرزندان خود شخصیت داده آداب نیکو را در آنان پرورش دهید. "

سلام کردن به کودک

کودک درعین‌حال که کودک است و بازیگوش، اما احترام و توجه را مدنظر دارد و سلام کردن دیگران را به خود با دیده احترام می‌نگرد. پیامبر خدا (ص) می‌فرمود: ۵ چیز است که تا لحظه مرگ آن را ترک نمی‌کنم... یکی از آن‌ها سلام گفتن بر کودکان است. در انجام این رفتار مراقبت دارم تا بعد از من به صورت یک سنت میان مسلمین بماند که بدان عمل کنند. "