کتاب درمانی چیست و چه کاربردی برای کودکان دارد؟
کتاب درمانی مطالعه‌ی یک یا چند کتاب است که روان‌پزشک یا مشاور روان‌شناس به فرد مبتلا به اختلال‌های روحی- روانی پیشنهاد می‌دهد. این کتاب یا کتاب‌ها، در ارتباط با بیماری همان فرد است. چون مطالعه‌ی این کتاب‌ها برای فرد جنبه‌ی درمانی دارد؛ بنابراین درمان‌گر باید در انتخاب آنها دقت کند.
کتاب درمانی اغلب زمانی که کودک دچار ضربه‌های شدید روحی و عاطفی باشد برای او استفاده می‌شود. مثلا پدر یا مادر خود را از دست داده باشد و یا مورد سوءاستفاده‌ی جنسی قرار گرفته باشد. کتاب‌هایی که برای مطالعه‌ی کودکان در این شرایط توصیه می‌شوند اغلب کتاب‌های داستان هستند. درمان‌گر باید کتاب را با دقت و در زمان مناسب در طرح درمانی کودک آسیب دیده قرار دهد.
کودک با خواندن داستان، خود را به جای شخصیت‌های داستان می‌گذارد و با چالش‌هایی که این شخصیت‌ها در طول داستان همراهی می‌کند. از این طریق می‌توانیم موضوعات درمانی پیچیده را با زبانی ساده و جذاب به کودکان منتقل کنیم. کودک می‌تواند به اتفاقاتی که در داستان رخ می‌دهد واکنش نشان دهد و آنها را برای دیگران تعریف کند. او با این کار می‌آموزد که با چالشی که برایش پیش آمده چه‌طور باید روبه‌رو شود.
نتایج پژوهش‌های انجام شده درباره‌ی تاثیر کتاب درمانی بر روی کودکان آسیب‌دیده، نشان می‌دهد که این روش در 3 محور به این کودکان کمک می‌کند:
1. کاهش حس منفی «من تنها فردی در جهان هستم که این مشکل را دارم.»
دنیای شناختی کودک، محدود است. کودک برخلاف بزرگسالان، فقط در زمان «حال» زندگی می‌کند و زمان‌ها و مکان‌های دیگر و هم‌چنین دیگر انسان‌ها برای او مفهوم دقیق و مهمی ندارند. کودک ممکن است به‌تنهایی تا مدرسه پیاده برود اما وقتی کسی از او بپرسد برای رسیدن به مدرسه از کجاها رد می‌شوی؟ پاسخی نداشته باشد. چون مفهوم مکان و نسبت‌های دور و نزدیک هنوز به‌طور کامل در ذهن او شکل نگرفته است. در مورد زمان نیز این‌گونه است. کودک درک درستی از آینده ندارد و فقط مجموعه‌ای از تصورات مانند ازدواج در بزرگسالی یا بچه‌دار شدن را می‌فهمد. او درکی از روند بزرگ شدن و زمان آینده ندارد. بنابراین مهم‌ترین درکی که کودک آسیب‌دیده باید به آن برسد، درک این موضوع است که انسان‌های دیگر برای خدمت به او خلق نشده‌اند. بلکه هر انسانی که در پیرامون او یک زندگی مستقل با مشکلات خودش را دارد. بنابراین وقتی مشکلی برای او پیش می‌آید، او اولین کسی نیست که دچار این مشکل شده است و حتما دیگران نیز دچار این آسیب‌ها (مثلا سوءاستفاده‌ی جنسی) شده‌اند و از آن عبور کرده‌اند. این اتفاق سبب ایجاد امید در کودک برای از بین رفتن اضطراب‌ها و تشویش‌هایش می‌شود.
2. از تجربیات افرادی که در داستان مشکلی مانند او را دارند برای بهبود خود کمک می‌گیرد.
داستان این ویژگی را دارد که با فضاسازی درست، کودک را به خود جذب کند به‌گونه‌ای که کودک بتواند خود را در جهان داستان پیدا کند. بنابراین کودک با شخصیت داستانی که مشکلی مانند او دارد همراه می‌شود و قدم به قدم همه‌ی مراحلی را می‌گذارند که شخصیت داستان برای بهبود حال خود طی می‌کند. با این کار بدون این که نیاز به آزمون و خطا داشته باشد، از تجربه‌های درستی که داستان در اختیار او گذاشته شده، بهره مند می‌شود.
3. داستان راهی است برای تخلیهی احساسات کودک.
کودک آسیب‌دیده در جریان داستان، با تنهایی‌ها، خشم و حتی پرخاش‌های قهرمان داستان همراهی می‌کند. بنابراین با دنبال کردن واکنش‌های شخصیت داستان می‌تواند در ذهن خود واکنش‌های مشابه را بازسازی کند و از این طریق احساسات خود را تخلیه کند. هم‌چنین می‌آموزد که راه درست تخلیهی احساسات کدام است. از طرف دیگر در درمان‌های گروهی کودکان آسیب‌دیده، توصیه می‌شود که این داستان‌ها در جمعی از کودکان که مشکل مشابه دارند، توسط خودشان بلند خوانده شود. این کار به کودک کمک می‌کند که با بلند خواندن مطلبی که درباره‌ی مشکل او نوشته شده است، احساسات سرکوب شده‌ی خود را درباره‌ی آن مشکل به راحتی و بدون ترس بروز دهد و در نتیجه از ترس و اضطراب خود بکاهد.
نتایج کتاب درمانی برای کودکان آسیب‌دیده روحی و روانی
- احساس انزوا را در کودک کاهش می‌دهد (به‌ویژه اگر کتاب درمانی گروهی باشد.)
- افق دیدش را وسیع می‌کند. به او می‌آموزد که زندگی جنبه‌های دیگری هم دارد و با این اتفاق تلخ، زندگی او تمام نشده است.
- دایره‌ی واژه‌هایش را گسترش می‌دهد و به او کمک می‌کند که خواسته‌ها و احساساتش را با کلماتی مناسب‌تر و یا با استفاده از کلام آهنگین و زیبا بیان نماید.
- تخیل او را تحریک می‌کند.
- به او در حل مسئله و کنار آمدن با مشکلات کمک می‌کند.
- کتاب‌خوانی گروهی، حس همدلی و مهرورزی را در این کودکان افزایش می‌دهد.
درمان‌گران باید فهرستی از کتاب‌های مناسب با سنین مختلف را در اختیار داشته باشند. آنها باید بدانند که چه کتابی به درمان کدام مشکل روحی-روانی کمک می‌کند. بنابراین کتاب درمانی یک تخصص دقیق است. فرد درمان‌گر در کنار تسلط بر ادبیات کودکان، باید به جنبه‌های عمیق روانی آسیب وارد شده بر کودک نیز اشراف خوبی داشته باشد تا بتواند کتاب یا کتاب‌های مناسبی را برای این افراد پیشنهاد دهد.
والدین برای کمک به فرزندشان در رابطه با کتاب درمانی این کارها را می‌توانند انجام دهند
- داستان‌ها را با حوصله برای فرزند خود بخوانند.
- با کودک خود در هنگام خواندن داستان ارتباط چشمی داشته باشند.
- از به‌کار بردن کلمات نامناسب پرهیز کنند و سعی کنند به متن داستان وفادار بمانند.
- فضای اطراف کودک را آرام و ساکت کنند.
- کودک خود را در ابتدا به گوش دادن و دقت کردن به داستان دعوت کنند.
- وقتی داستان تمام شد، لحظاتی مکث کنند و بگذارند کودک از فضای داستان خارج نشود.
- در هنگام خواندن داستان از کودک‌شان سوال‌هایی بپرسند تا مطمئن شوند به خواندن آنها گوش می‌دهد.
- به یاد داشته باشید که کتاب درمانی یک ابزار درمانی است و نه یک درمان کامل. بنابراین سایر راه‌های درمانی (برای مثال مشاوره یا دارودرمانی) را نیز در کنار کتاب درمانی ادامه بدهید.
جمع بندی
کتاب درمانی، یک روش نوین برای کمک به کودکانی است که دچار آسیب‌های روحی و روانی شده‌اند. قصه، این امکان را برای همه‌ی ما فراهم می‌کند که به موازات زندگی کوتاه خود، زندگی‌های دیگری را هم تجربه کنیم. بنابراین هنگام بروز چالش‌های مشابه، ما اندوخته‌ای از تجربه خواهیم داشت که به کارمان خواهد آمد. کودک نیز با تصور خود در داستان‌ها، می‌آموزد که واکنش صحیح در برابر مشکلات چه هستند. او بدون امتحان واکنش‌های نادرست، به این نتیجه می‌رسد. هم‌چنین داستان به کودک کمک می‌کند که از زندگی دیگران درک درستی پیدا کند. او می‌فهمد که دیگران نیز مشکلاتی مانند او دارند.
بهتر است کتاب درمانی، به شکل کتاب‌خوانی جمعی با همراهی والدین باشد. کودکانی که مشکلاتی مانند هم دارند، می‌توانند با استفاده از اتفاقاتی که برای شخصیت داستان می‌افتد درباره‌ی مشکل خود بحث کنند. بنابراین هریک از آنها داستان خود را برای دیگران می‌گوید و در نتیجه دیگران تمام تاثیراتی را که از داستان‌های مکتوب می‌پذیرند، از این داستان شفاهی هم دریافت می‌کنند.
امروزه با پیشرفت فناوری و دسترسی آسان‌تر به داستان‌های مختلف، امیدواریم که کتاب درمانی کم کم جایگاه خودش را در میان روش‌های درمانی دیگر پیدا کند.
دیگر تصاویر
ویراستار
عادله خلیفی
مترجم
لینک کوتاه