استرس سمی در کودکان چیست؟

آیندهٔ هر جامعه به توانایی آن برای فراهم کردن شرایط رشد سالم برای نسل آینده‌اش وابسته است. یافته‌های پژوهش‌های فراوانی دربارهٔ بیولوژی استرس آشکار می‌کند که فعال بودن سیستم پاسخ به استرس در مغز و بدن برای مدت طولانی، یا فعال شدن آن در برابر استرس شدید، سلامت و رشد کودک را دچار اختلال می‌کند. این گونه از استرس که «استرس سمی» نامیده می‌شود، بر یادگیری، رفتار و سلامت در همهٔ سال‌های زندگی تأثیر جبران‌ناپذیر برجا می‌گذارد.

بخش مهمی از فرایند سلامت رشد کودک آموختن شیوه رویارویی با ناملایمات زندگی و تاب‌آوری در برابر آن‌ها است. هنگامی‌که تهدید می‌شویم، بدن ما با افزایش ضربان قلب، افزایش فشار خون و افزایش هورمون‌های استرس مانند «کورتیزول»[1]، ما را برای رویارویی با وضعیت دشوار آماده می‌کند. هنگامی‌که سیستم‌های پاسخ به استرسِ کودکی در محیطی با روابط پشتیبانی‌کننده از سوی بزرگسالان فعال می‌شوند، عارضه‌های فیزیولوژیک استرس تعدیل و به سطح عادی بازگردانده می‌شوند. چنین محیطی سبب پدید آمدن سیستم‌های پاسخ به استرس سالم در بدن کودک می‌شود. از سوی دیگر، اگر پاسخ استرسی شدید و بلندمدت باشد، و روابط پشتیبانی و تعدیل‌کننده برای کودک فراهم نباشند، سیستم‌های پاسخ به استرس و ساختار مغز ضعیف و ویران می‌شوند و پیامدهای بلندمدت آن در همهٔ زندگی فرد به‌جا خواهند ماند.

استرس چیست؟

استرس پاسخ فیزیولوژیک و شناختی بدنِ ما به موقعیّت‌ها و رخدادهایی است که آن‌ها را تهدیدآمیز یا چالش‌برانگیز ارزیابی می‌کنیم. این پاسخ، عادی و طبیعی است. «شورای علمی ملی کودک در حال رشد»[2] در ایالات متحده امریکا، پاسخ‌های استرسی کودکان را در سه گونهٔ متفاوت دسته‌بندی کرده است: «مثبت»[3]، «تحمل‌پذیر»[4] و «سمّی»[5]. آگاهی از تفاوت میان این گونه‌های استرس، مهم است و چنان‌که در ادامه توضیح داده می‌شود، این دسته‌بندی بر پایهٔ تأثیر به‌جا مانده از سیستم پاسخ به استرس در بدن انجام شده است، نه بر پایهٔ رویداد یا تجربهٔ استرس‌زا.

استرس سمی در کودکان

از استرس سمی آغاز می‌کنیم که خطرناک‌ترین و آسیب‌زاترین گونهٔ استرس است. اگر موقعیّت‌های استرس‌زا یا ناملایمات طولانی ادامه یابند، سبب پیدایش استرس سمی در ما می‌توانند باشند. تکرار رویارویی با موقعیّت استرس‌زا، در نبود ارتباط با بزرگ‌سالی که از فرد در برابر تأثیر استرس مراقبت و پشتیبانی کند و از تکرار آن موقعیّت پیش‌گیری کند، استرس سمّی را پدید می‌آورد. ناملایمت‌های فراوانی در زندگی مانند بی‌توجهی، تعرّض، طلاق یا جدایی، مرگ یک عزیز، خشونت خانگی، زندانی شدن پدر، مادر یا یکی از افراد خانواده، خشونت همسایگان، فقر مطلق، مصرف مواد روان‌گردان یا نوشیدنی‌های الکلی در خانواده، بیماری روانی پدر، مادر یا افرادی که از کودک نگه‌داری می‌کنند، به پیدایش استرس سمی در کودکان می‌توانند کمک کنند. استرس سمّی، چه در کودکان و چه در بزرگ‌سالان، آسیب‌های جسمی و روانی برجا می‌گذارد.

فعال ماندن سیستم‌های پاسخ به استرس در بلندمدت، رشد ساختار مغز و «سامانه‌های زیستی»[6] دیگرِ بدن را دچار اختلال می‌کند. این وضعیت، مخاطرهٔ دچار شدن به بیماری‌های مرتبط با استرس و مشکل‌های شناختی را تا بزرگ‌سالی افزایش می‌دهد.

استرس تحمل‌پذیر در کوکان

رویارویی با موقعیت‌های غیرعادی که ناملایمات یا تهدید، بیش از معمول به فرد تحمیل می‌کنند، پاسخ استرس تحمل‌پذیر را در بدن به‌دنبال دارد. برای نمونه، مرگ یکی از اعضای خانواده، بیماری یا آسیب شدید، رخدادهای ناگوار طبیعی، و حملهٔ تروریستی، موقعیت‌هایی هستند که چنین پاسخ استرسی را در پی خواهند داشت. بهره‌مندی از مراقبت و پشتیبانی بزرگ‌سال، به کودک کمک می‌کند تا با این موقعیت هماهنگ شود و آن را مهار شدنی بیابد. چنین ارتباطی، پاسخ فیزیولوژیکی استرس را تسکین می‌دهد و بازگشت به حالت طبیعی را آسان‌تر می‌کند.

استرس مثبت در کودکان

پاسخ استرس مثبت به حالت فیزیولوژیکی اشاره دارد که ملایم و شدّت آن مهار شدنی است. این گونه از استرس، عادی و بخشی مهم از فرایند سالم رشد کودک است. با کمک بزرگ‌سالی مسئول و دلسوز برای کنار آمدن کودک با عامل استرس‌زا، می‌تواند تسکین یابد. بزرگ‌سال دلسوز و مسئول در برابر استرس، از کودک محافظت و به او کمک می‌کند تا به وضعیت عادی بازگردد. رویارویی با ناامیدی، نگرانی از بودن در موقعیت‌ها یا محیط‌های ناشناخته و واکسیناسیون، برخی موقعیت‌های استرس‌زا هستند که سبب پدیدآمدن استرس مثبت در کودک می‌شوند.

اگر پاسخ استرس سمی پی‌درپی رخ دهد، یا هم‌زمان از چند سو فعال شود، عوارض آن بر سلامت روان و بدن فرد در همهٔ زندگی می‌تواند ماندگار شود. هرچه شُمار تجربهٔ ناملایمات در کودکی بیش‌تر باشند، احتمال بازماندگی از رشد و دچار شدن به مشکل‌های سلامت، مانند بیماری‌های قلبی، دیابت، مصرف مواد روانگردان و افسردگی بیش‌تر می‌شود.

یافته‌های پژوهش‌ها نشان می‌دهند که داشتن ارتباط با بزرگ‌سالان پشتیبان و مسئول، هرچه زودتر در کودکی آغاز شود، آسیب‌های پدید آمده از پاسخ استرس سمّی، بیش‌تر کاهش یا تغییر می‌یابد.

آموزک در رابطه با این موضوع، مقاله‌ی زیر را پیشنهاد می‌دهد:

راه‌هایی برای مقابله با استرس کودکان