محیط زیست در کتاب های درسی
در سال‌های اخیر نگرانی نسبت به وضعیت محیط زیست، در جامعه افزایش یافته است. هشدارهای مکرر کارشناسان این حوزه برای استفاده صحیح از منابع طبیعی ،گویای این واقعیت است که محیط زیست، بیش از پیش در معرض آسیب می‌باشد. در چنین شرایطی به یک همت جمعی نیازمندیم . کم توجهی به حفاظت از محیط زیست، در معرض خطر قرار گرفتن گونه‌های جانوری، آلودگی رودها، تخریب خاک ،کم آبی و ... عواملی هستند که جوامع بشری را تهدید می‌کنند.
پیشگیری از تخریب محیط زیست و ارائهٔ الگوی صحیح مصرف، وظیفهٔ سازمان‌های محیط زیست، به تنهایی نیست. منابع طبیعی سرمایه‌ای است که تمام اقشار جامعه از بهره می‌گیرند از این رو حفاظت از آن هم مسؤلیتی است که بر دوش همه افراد جامعه می‌باشد . آموزش و پرورش به عنوان اصلی‌ترین نهاد در راستای تربیت نوجوانان اهدافی را دنبال می‌کند. دانش افزایی، ایجاد تفکر خلاق، آگاهی نسبت به محیط زیست و اجتماع و ترغیب نوجوانان به فعالیت‌های گروهی، از مهم‌ترین اهداف آموزش و پرورش است. شکل گیری رفتارهای اجتماعی و ایجاد یک نگرش از دبستان – و چه بسا زودتر از آن - آغاز می‌شود. بسیاری از آموزه‌های اخلاقی و اجتماعی در آموزش‌های مدرسه ای شکل می‌گیرد.
موضوعاتی مانند احترام به طبیعت و استفاده صحیح از منابع طبیعی را در نظام آموزشی می‌توان با شیوه‌های گوناگون آموزش داد. کتاب‌های درسی نقش عمده ای در این گونه آموزش‌ها دارند. کتاب‌های دوره ابتدایی به ویژه کتاب‌های علوم زمینه آشنایی دانش آموزان را با مسائل محیط زیست فراهم می‌کند . هر چند در کتاب‌هایی مانند فارسی یا مطالعات اجتماعی هم موضوعات محیط زیست مطرح می‌شوند. در سال‌های اخیر کتاب‌های اول تا چهارم ابتدایی به طور متوالی تغییر یافته‌اند. با توجه به اینکه ارتقای دانش زیست محیطی یکی از اهداف آموزش و پرورش می‌باشد، انتظار داشتیم در کتاب‌های جدید بیش از گذشته موضوعات زیست محیطی مورد توجه قرار گیرند.
در کتاب علوم اول ابتدایی، به طور اجمالی در قالب تصاویر و یک پرسش به « آلودگی هوا » و « آلودگی آب » اشاره شده است. در ( فعالیت گروهی ) به بازیافت اشاره می‌شود. آشنا کردن کودکان با بازیافت از سال اول ورود به مدرسه ، کار مفیدی است که یک عادت خوب را در آن‌ها ایجاد می‌کند.
در علوم دوم ابتدایی فصل ( هوای سالم ، آب سالم ) با ارائه چند تصویر، هوای سالم و غیرسالم با هم مقایسه می‌شوند در ادامه فقط چند پرسش مطرح می‌شوند که ذهن دانش آموز را به آلودگی هوا و رودخانه‌ها معطوف می‌کند گر چه تصاویر گویا هستند اما متن نوشتاری کمی در این بخش آمده است . در فصل « استفاده از سوخت » به شکل مختصر و با طرح چند پرسش، طریقه درست مصرف سوخت معرفی می‌شود. در این کتاب به جز این موارد به موضوعات زیست محیطی اشاره نشده است. البته وجود این تصاویر و پرسش‌ها زمینهٔ ورود به مسائل زیست محیطی را برای آموزگاران در کلاس تا حدودی فراهم می‌کند .
در کتاب علوم سوم دو فصل ( آب ، مادهٔ با ارزش ) و ( زندگی ما و آب ) آمده است که در این دو فصل فقط یک جمله در بارهٔ صرفه جویی آب آمده است و در بخش ( فعالیت ) راه کارهای عملی صرفه جویی آب در قالب یک پرسش مطرح شده است . کتاب مطالعات اجتماعی سوم ، درس ۱۲ به موضوعاتی چون صرفه جویی – هم در منابع طبیعی و هم در مواد مصرفی خانواده - اشاره شده است. در این درس با کمک متن و تصاویر دانش آموزان با مفهوم صرفه جویی آشنا می‌شوند. درست مصرف کردن و جلوگیری از اسراف موضوع مهمی است که به بیانی ساده و روان در این بخش آمده است .
کتاب علوم چهارم در دو فصل ( غذاسازان بزرگ ) و ( گیاهان ، موجودات پرارزش ) به مراحل رشد و عوامل مؤثر در رشد گیاهان اشاره شده است، ابن بخش‌ها فرصت خوبی بود تا عوامل مضر برای خاک معرفی شوند و به پیشگیری از تخریب خاک اشاره شود ، که متاسفانه هیچ اشاره ای به این موضوع نشده است.
از کتاب‌های علوم ابتدایی تنها در کتاب علوم پنجم یک فصل به ( انسان و محیط زیست ) اختصاص دارد که ابتدا تعاریف کوتاهی از منابع طبیعی و محیط زیست آمده سپس به تأثیر انسان بر محیط زیست اشاره شده است. در پایان دو پرسش در باره آلوده کردن محیط زندگی با دود سیگار و در ادامه به جمعیت و عوامل کاهش دهنده آن اشاره شده است . در این فصل هم موضوع آلودگی محیط زیست و راه‌های جلوگیری از آن به روشنی مطرح نشده است. (لازم به ذکرست که امسال کتاب‌های پنجم ابتدایی تغییر می‌کنند)
در علوم ششم ابتدایی درس « جنگل برای کیست ؟ » در باره زنجیره غذایی و گونه‌هایی از جانوران و شیوه زندگی آن‌ها مطالبی ارائه شده است و در این درس فقط یک جمله ( طبیعت را حفظ کنیم ) به صورت تیتر ، با چند تصویر آمده است . در ادامه مطالبی همراه چند پرسش در باره زیستگاه جانوران و از بین رفتن بعضی گونه‌ها ذکر شده است. در این کتاب هم به طور شفاف به راهکارهای حفظ محیط زیست اشاره نشده است. ( کتاب‌های ششم نیز در سال آینده تغییر می‌کنند ) در مجموع از نظر اغلب آموزگاران ابتدایی مسائل مربوط به محیط زیست در کتاب‌های این دوره بسیار محدود و گاه در حد یک یا چند جمله ذکر شده‌اند.
طرح موضوعات محیط زیست لزوماً به وجود یک فصل به نام ( محیط زیست ) در کتاب محدود نمی‌شود. بعضی از مباحث درسی به طریقی با آلودگی محیط، الگوی مصرف انرزی و جلوگیری از تخریب محیط زیست مرتبط می‌شود. در خلال بعضی دروس علوم ، جغراقیا و حتی کتاب‌های فارسی هم می‌توان مسائل زیست محیطی را هم مطرح کرد. معرفی پلنگ ایرانی در کتاب جغرافیای استانی کلاس هفتم اقدام شایسته‌ای است که نوجوانان را با گونه‌های نادر حیوانات کشورمان را آشنا می‌کند تا در جهت محافظت از این گونه‌ها خود را مسئول بدانند .
برای آموزش مسائل زیست محیطی به برنامه ریزی صحیح و مستمر نیاز داریم . کتاب‌های های درسی ، رکن اصلی نظام آموزشی هستند اختصاص موضوعات محیط زیست در کتاب‌های درسی شروع خوبی برای توجه نوجوانان به مسائل زیست محیطی است. این بخش متناسب با سن مخاطبان می‌تواند هر سال به یک یا چند موضوع از مسائل محیط زیستی اختصاص یابد و به طور پیوسته تا دوره متوسطه ادامه یابد. دانش آموزان ساعات زیادی را در مدرسه به سر می‌برند.
علاوه بر آموزش‌های کلاسی، ساعاتی به برنامه‌های پرورشی ، گردش‌های علمی و... اختصاص دارد. از این فرصت‌ها می‌توانیم به شکلی هدفمند در جهت ارتقای فرهنگی ، پرورش ذوق هنری و توجه به مسائل محیط زیست استفاده کنیم. بخش مهمی از استانداردهای آموزشی، افزایش سواد زیست محیطی است که مهارت‌هایی را در نوجوانان پرورش می‌دهد تا حافظان محیط زیست باشند و به بهبود کیفیت آن کمک کنند. آموزش رفتارهای درست با طبیعت، بهینه مصرف کردن انرژی، استفاده صحیح از منابع آب، توسعهٔ فضای سبز، جلوگیری از آلودگی رودخانه‌ها و حفظ جنگل‌ها به فرهنگ سازی مداوم نیازمند است.
علاوه بر کتاب‌های درسی، با شیوه‌هایی دیگری هم می‌توان مسائل محیط زیست را در مدارس آموزش داد از جمله :
۱- مشارکت دانش آموزان در کاشت نهال، پاکسازی طبیعت، مراقبت از فضای سبز مدرسه، نظارت بر شیوه‌ی مصرف آب و برق در مدرسه . برای این منظور می‌توان نمایندگانی از دانش آموزان را برای هر دوره تعیین کرد .
۲- دعوت از کارشناسان محیط زیست و برگزاری جلسات پرسش و پاسخ با حضور دانش آموزان برای آشنایی با راهکارهای حفاظت محیط زیست. به مناسبت‌های روز هوای پاک، روز زمین، هفته محیط زیست، روز درختکاری، هفته معرفی مشاغل، روز دانش آموز و...
۳- برگزاری مسابقات عکاسی ، نقاشی ، تهیه روزنامه دیواری و ... با موضوعات محیط زیست برای دانش آموزان . هر چند برنامه‌های معاونت پرورشی تابع بخشنامه‌های اداری هستند اما می‌توان با ابتکار به جای بعضی از آن‌ها ، برنامه‌های دیگری با موضوع محیط زیست برگزار کرد.
۴- معرفی برنامه‌های صدا و سیما ، کتاب‌ها و سایت‌های مربوط به محیط زیست در جهت ارتقای آگاهی معلمان و دانش آموزان .
۵- تعیین کار پژوهشی به صورت گروهی برای دانش آموزان در رابطه با مسائل محیط زیست . این گونه فعالیت‌ها تجربه کار گروهی را هم برای دانش آموزان فراهم می‌کند. این برنامه را به عنوان فعالیت‌های کلاسی و امتحانات مستمر می‌توان اجرا کرد.
۶- نصب پوستر و یا تابلوهای روان با پیام‌های زیست محیطی در مدارس و مراکز اداری ( برای جلوگیری از مصرف کاغذ و افزایش زباله خشک می‌توان به جای پوسترهای متعدد ، تابلوهای روان نصب کرد که در طول هفته پیام‌های متعددی را نمایش دهند .)
۷- آموزش راه‌های تفکیک زباله، جمع آوری زباله‌های خشک به منطور بازیافت با قرار دادن سطل‌هایی با اتیکت ( فقط برای کاغذ ) در مدارس.
۸- اختصاص تعدادی از برنامه‌های صبحگاهی به موضوعات متنوع : جلوگیری از آلودگی محیط زیست ، بازیافت ، صرفه‌جویی در مصرف انرژی ، بحران آب و..... ( دانش آموزان در اجرای برنامه‌های صبحگاهی به نوبت مشارکت می‌کنند )
۹- گردش علمی با هدف دوستی با طبیعت. در این گردش‌ها بچه‌ها همراه آموزگار به طور گروهی در پاک سازی طبیعت شرکت می‌کنند و از نزدیک با گونه‌های گیاهی ، جانوری و منابع آب و خاک آشنا می‌شوند. دانش آموزان دوره ابتدایی از این برنامه‌ها به خوبی استقبال می‌کنند.
۱۰- تعیین نمایندگانی از دانش آموزان با عنوان ( همیار طبیعت ) یا ....که بر اموری مثل تفکیک زباله ، مراقبت از گیاهان و.... همکاری کنند . همان طور که دانش آموزان ِ همیار پلیس هنگام تعطیلی مدارس به عبور دانش آموزان از خیابان کمک می‌کنند.
نویسنده
منبع
لینک کوتاه