اشاره‌ورزی چیست؟ - بخش اول

بسته «اشاره ورزی» از مجموعه بسته‌های آموزش خلاق از راه ادبیات می‌باشد که به طور خاص برای آموزش خواندن به نوزادان و نوپایان تهیه گردیده است. این بسته به عنوان اولین گام در فرآیند چند مرحله‌ای آموزش خواندن به کودکان قرار دارد. محتوای این بسته براساس بکارگیری اندام بدن کودک به خصوص دست‌ها، سر، گردن و چهره به منظور برقراری ارتباط او با اطرافیان و اطراف می‌باشد. مؤلف بر پایه پژوهش‌هایی که در حدود 50 سال اخیر، در زمینه خواندن و سوادآموزی صورت گرفته، عنوان می‌دارد که کودکان از همان بدو تولد به سبب شکل‌گیری مغز و سیستم اعصاب، توانایی ادراک برخی مسائل پیرامون خود را دارند. این انگاره به غلط در میان ما رواج دارد که به سبب عدم توانایی کودک در سخن گفتن، پس ادراک و دریافتی از اطراف و اطرافیان خود ندارد و از اساس هیچ مطلب و محتوایی برای ارائه به سایرین نخواهد داشت.

خرید بسته «اشاره ورزی با نوزادان و نوپایان»

کودک از همان آغازین روزهای زندگی نیازها و احتیاجاتی دارد و بر اساس آن‌ها احساس‌هایی در درونش شکل می‌گیرد و اشیای پیرامون خود را می‌بیند، با چشمان خود کنجکاوانه دنبال می‌کند، حضور انسان‌ها را در اطراف خود درک می‌کند، کنش‌ها و واکنش‌های آن‌ها را می‌بیند و می‌شنود و به واسطه نوع تعامل با آن‌ها هیجانات گونه گونی در درون او جریان یافته و بر اساس آن‌ها بروزهای متعددی دارد. گفتارها، جملات، کلمات، روابط و... را زیر نظر دارد و به خوبی درک می‌کند. در این میان و با لحاظ همه این درونیات و ذهنیات، کودک فاقد افزارهای کافی برای ارائه و نمایش دارایی‌ها و توانمندی‌های خود است. قادر به سخن گفتن و نوشتن نیست و توانایی‌های جسمی زیادی هم ندارد. در این شرایط است که زمانی که کودک با ناتوانی خود در میان خواسته‌ها و نیازهایش مواجه می‌شود، شروع به گریه می‌کند. اکنون می‌توان متصور بود که تکرار این موضوع چه آسیبی به کودک می‌رساند.

 نوزادان و نوپایان سخن ما را تا اندازه زیادی می‌فهمند ولی از آن‌جا که دستگاه گفتاری آن‌ها رشد کافی نکرده است، نمی‌توانند پاسخ ما را بدهند... هنگامی که کودک گرسنه است، نخستین واکنش او گریه است و با گریه‌های خود، بزرگ‌ترها را متوجه گرسنگی خود می‌کند.

اکنون این سوال مطرح می‌شود که باتوجه به شرایط کودک نوپا:

• آیا می‌توان راه و روشی برای تعامل او با دیگران متصور بود؟

 اگر آری؛ به سوال زیر پاسخ دهید

•  آموزش این روش به چه نحو صورت می‌گیرد؟

زبان اشاره؛ تنها راه ممکن

پژوهشگران حوزه خواندن به مسئله مذکور پاسخ می‌دهند که تنها راهی که ممکن است بزرگترها به ذهن کودکان نقب بزنند و متوجه نیازهای کودک شوند، «زبان اشاره» است. از تولد به مرور توانمندی‌های کودک در زمینه فعالیت‌های حرکتی گسترش می‌یابد، گردن می‌گیرد، دست‌ها و پاهای خود را در اختیار می‌گیرد و توانایی جابه‌جاکردن آن‎‌ها را به صورت ارادی پیدا می‌کند؛ بنابراین می‌تواند از این توانمندی و ظرفیت برای تعامل و ارتباط بهره بگیرد و نیازها و خواسته‌هایش را مطرح کند.

استفاده از زبان اشاره برای کودکان 

تاریخچه زبان اشاره

زبان «نشانه» و «اشاره»، پایه‌ای‌ترین و اولین افزار ارتباطی بشر بوده است. زمانی که هنوز دستگاه آوایی برای تولید آواهای مختلف توانمندی و ظرفیت لازم را نداشت و زبان گفتار در کار نبود، انسان‌ها به جهت تعامل و رفع نیازهای خود از زبان اشاره استفاده می‌کردند.
«زبان اشاره» زبانی کهن‌تر از زبان گفتاری انسان است. زبانی برخاسته از توانایی‌های اندام‌های بدن است. در حقیقت اگر بخواهیم سیر تکامل زبان را در انسان بدانیم، انسان‌ها نخست با زبان اشاره با هم ارتباط گرفتند، سپس با تکامل اندام شنوایی و حنجره یا تاردان‌ها، زبان گفتاری را به کار بردند و تنها کمی بیش از پنج هزار سال است که الفبا را اختراع کرده‌اند و خواندن و نوشتن را می‌آموزند.

زبان اشاره یا اشاره ورزی چیست؟

«زبان اشاره» کودک استفاده از علامت دستی است که به نوزادان و کودکان نوپا اجازه می‌دهد احساسات، خواسته‌ها و اشیاء خود را قبل از رشد زبان گفتاری با یکدیگر ارتباط دهند.

به تعبیری دیگر «حرکت نمادین اصطلاح خاصی است که نشانه نوزاد را در بر می‌گیرد. این نوع اشاره به ارتباط از طریق استفاده از حرکات دست که نشان دهنده یک مورد یا احساس است، کمک می‌کند. نوزادان به سرعت توجه می‌کنند که بین یک مورد و یک حرکت نمادین ارتباطی وجود دارد.»

پس از برقراری ارتباط، نوزادان از اقداماتی که توسط والدین انجام می‌شود، تقلید می‌کنند. پایداری و ثبات والدین در مرحله آموزش و بازخورد بسیار مهم است تا نوزادان از تکرار درس بگیرند. این تکرار، به نحوه استفاده‌ی والدین از علامت و نحوه ارتباط علامت با شیء یا احساسات مربوط می‌شود. اگر ارتباط تغییر کند، کودک درک نحوه‌ی اتصال حرکت نمادین به مورد را دشوارتر می‌کند.

یکی از راه‌هایی که والدین را از این که نوزاد حرکات نمادین را با شی یا احساسات مرتبط می‌کند، مطمئن می‌سازد آن است که توجه نوزاد را به خود جلب کنند و همزمان با انجام علامت، نام شی را بگویند.

آموزش اشاره ورزی به کودکان توسط والدین

این تجربه در بیشتر خانواده‌ها صورت گرفته است که از زمان توانایی یافتن کودک برای نگه داشتن سر خود، بیشتر بزرگسالان به گونه‌ای طبیعی و از راه اشاره با نوزاد خود رابطه برقرار می‌کنند، برای او دس دسی یا بای بای می‌کنند و به نوعی زبان اشاره را در سطحی محدود به کار می‌گیرد.

بدون کمترین شکی می‌توان گفت که در همه خانواده‌ها، فرادست و فرودست، میان دست، شهری یا روستایی، آموزش دیده یا ندیده، به طور طبیعی در ارتباط با نوزاد، نزدیک به ۱۰ نشانه از زبان اشاره به کار می‌رود. نشانه‌هایی مانند سرسری کردن، دس دسی کردن، بای بای کردن، دراز کردن دو دست برای بغل گرفتن، نه یا آری گفتن، پایین و بالا بردن سر و... . به طور معمول، کودکان در حال رشد اولین حرکات خود را در سنین 9 تا 12 ماهگی بدون هیچ گونه راهنمایی یا کمک مراقب انجام می‌دهند. نوزادان یاد می‌گیرند که چگونه از زبان بدن، نگاه چشم و حرکات دست خود به عنوان راهی برای جلب توجه و ارتباط استفاده کنند. به محض این که کودکان به تولید زبان بپردازند، برای برقراری ارتباط بیشتر، زبان را با اشاره به یکدیگر متصل می‌کنند.

واضح است که هر یک از این اشاره‌ها به عنوان نمادی در ازای یک مفهوم به حساب می‌آید و کودک از همان ماه‌های آغازین زندگیش استفاده از نماد و نشانه در قبال مفاهیم را می‌آموزد و به این ترتیب یاد می‌گیرد که مفاهیم برای ارائه شدن و در تبادل قرارگرفتن، نیازمند «نمادگذاری» هستند. بنابراین تلاش می‌کند مفاهیم، احساسات و نیازهای خود را در قالب یک نماد جای داده و با دیگران تعامل نماید. آنچه که این بسته در جلدهای سه گانه خود به دنبال آموزش و یاددهی آن هستند، گسترش و توسعه‌ی نمادها و نشانه‌های اشاره‌ای میان والد و فرزند است. مولف بر پایه پژوهش‌های زبان اشاره، پایه‌گذاری سواد خواندن در کودکان را از همان بدو تولد صورت می‌داند و آغاز این موضوع از طریق آموزش «اشاره ورزی» است.

آموزش اشاره‌ورزی به کودکان

زبان اشاره از گروه زبان‌های چند حسی است. در زبان‌های چندحسی شما می‌توانید موثرتر با یکدیگر گفت‌وگو کنید. به تصویر بالا نگاه کنید. چشمان کودک با هوشیاری و تیزبینی روی یک چیز تمرکز کرده است. دستانش در حال تقلید از یک نشانه-کنش است، گوش‌هایش آماده شنیدن سخنان پیرامون است. این رفتار را «کمک گرفتن از حافظه چندحسی» هم می‌گویند. با این روش، کاری که کودک انجام می‌دهد از چند راه در ذهنش رسوب می‌کند و جای‌گیر می‌شود.

تاریخچه پژوهشی زبان اشاره

ریشه آموزش زبان اشاره به کودکان شنوا به سده نوزدهم می‌رسد. هنگامی که «ویلیام دوایت ویتنی»، زبان‌شناس و پروفسور دانشگاه ییل آمریکا در تماس با خانواده‌های ناشنوا متوجه شد که کودکان شنوای این خانواده‌ها در ارتباط با پدر و مادر ناشنوای خود به طور طبیعی برای ایجاد ارتباط، از زبان اشاره استفاده می‌کند و در همین حال زبان حال زبان گفتاری را زودتر از کودکان دیگر می‌آموزند. این نکته برای او زمینه‌های یک پژوهش ارزشمند را فراهم کرد.

ویلیام دوایت ویتنی

پس از او در سده بیستم و در آغاز ۱۹۷۰ میلادی، دکتر «ژوزف گارسیا» که مفسر زبان اشاره بود و به عنوان پدر زبان اشاره تلق می‌شود، دوباره در دیدار با خردسالان شنوا در خانواده‌های ناشنوا متوجه شد که این کودکان از ۶ ماهگی کم و بیش در ارتباط با والدین خود زبان اشاره را به کار می‌برند و در نه ماهگی این زبان را گسترش می‌دهند. این پدیده سبب شد که او در دهه ۱۹۸۰ رساله دکترایش را درباره آموزش زبان اشاره به نوزادان و خردسالان شنوا بنویسد و پس از آن بود که پایه‌گذار این شیوه از زبان آموزی به خردسالان شد.

ژوزف گارسیا (کتاب از زبان اشاره برای کودکتان استفاده کنید)

در دهه ۱۹۹۰ میلادی دو پروفسور دانشگاه سن دیگوی کالیفرنیا، به نام‌های لیندا آکرودولو و و سوزان گودوین، کار مشترکی روی آموزش زبان اشاره به خردسالان پیش بردند که برآیند درخشان آن سبب تشویق و گرفتن جایزه‌های گوناگون از سازمان های علمی و دانشگاهی شد. در حقیقت پژوهش‌های آن‌ها نشان داد کودکان شنوایی که زبان اشاره می‌آموزند، بسیار زودتر از کودکان دیگر زبان گفتاری را یاد می‌گیرند و سپهر واژگانی گسترده‌تری نسبت به همسالان خود که این زبان را نیاموخته‌اند، به دست می‌آورند.

پس از آن آموزش زبان اشاره به نوزادان و خردسالان به ویژه از سنی که هنوز زبان گفتاری نیاموخته‌اند در بسیاری از مراکز پرورشی آغاز شد یا به صورت بسته‌های آموزشی به کودکان ارائه شد و امروزه این شیوه از آموزش زبان به یکی از چند روش پیشگامانه‌ی زبان آموزی در جهانِ پیشرفته تبدیل شده است. در آموزش زبان اشاره به کودکان خردسال همواره باید این نکته را در نظر داشت که کودکان در آغاز، اشاره ورزی را تنها یک بازی کنشی - زبانی از سوی بزرگترها می‌پندارند. برای همین واکنش آن‌ها بیشتر یا لبخند است یا درآوردن صدایی از گلو مانند گیگلی گیگلی. به یاد داشته باشید که اشاره‌ورزی تنها با همین کنش‌های بازی‌گون آغاز می‌شود و پس از چند ماه کودک پاسخ شما را با همان زبان اشاره می‌دهد.

ادامه این مقاله را می‌توانید در لینک‌های زیر بخوانید: 

• کاربرد زبان اشاره برای کودکان چیست؟ - بخش دوم
• چگونه به کودک خود زبان اشاره را بیاموزید - بخش سوم
• معرفی بسته اشاره ورزی با نوزادان و نوپایان - بخش پایانی