کتاب‌درمانی، بهره‌مندی از کتاب برای کمک و درمان
واژهٔ «کتاب‌درمانی» آمیخته‌ای از دو موضوع است که به آن علاقه‌مند هستیم: خواندن و روان‌شناسی. موضوعی ویژه که به آن می‌پردازیم.
اصطلاح کتاب‌درمانی را نزدیک به یک سده پیش، «ساموئل کروترز»، وزیر توحیدگرا، در مقاله‌اش در ماه‌نامهٔ«آتلانتیک» نوشت و توصیف کرد که چگونه از کتاب‌های قابل استناد به‌عنوان کمکی مؤثر در درمان پزشکی و روان‌شناسی می‌توان بهره برد. هرچند ایدهٔ کتاب‌درمانی از زمان‌های بسیار کهن وجود داشت، مثلاً بالای درب کتابخانه‌ای در شهر تِبس یونان باستان، نوشته شده بود «مکانی شفابخش برای روح»، و همیشه مردم به‌طور غریزی، توانایی داستان‌ها را نه‌تنها برای سرگرمی و آگاهی، بلکه آرامش‌بخش و راهنما شناخته‌اند.
فهرست مطالب
- کتاب‌درمانی چیست؟
- کتاب‌درمانی چگونه انجام می‌شود؟
- کتاب‌درمانی چگونه عمل می‌کند؟
- کتاب‌درمانی به چه کسانی می‌تواند کمک کند
کتاب‌درمانی چیست؟
کتاب‌درمانی به‌عنوان راه‌گشایی برای رشد روان‌شناختی و التیام یافتن از راه خواندن تعریف شده است. بیش‌تر مردم در این زمینه دو شاخهٔ جدا از کتاب‌درمانی را تشخیص می‌دهند، اگرچه مرز دقیقی میان آن‌ها به‌آسانی آشکار نیست.
کتاب‌درمانی رشد، عمدتاً در محیط‌های اجتماعی یا آموزشی برای کمک به کودکان یا بزرگ‌سالان برای رسیدگی به مسائل عمومی زندگی به‌کار می‌رود. برای نمونه، «گرگوری» و «ویسی» توضیح می‌دهند که چگونه پرستاران مدرسه به کودکان در رفع مشکلات زورگویی، با کتاب‌درمانی می‌توانند کمک کنند. همچنین بررسی «فریزویک» و همکارانش در سال 2006 نشان داد که چگونه کتاب‌درمانی بر رفتارهای خودمراقبتی سال‌خوردگان و بازنشستگان تأثیر مثبت می‌تواند داشته باشد، و در آینده احتمال بستری شدن آن‌ها در خانهٔ سالمندان کاهش یابد.
کتاب‌درمانی طبی و بالینی، از کتابهایی در زمینهٔ درمان حرفه‌ای برای درمان اختلال هیجانی یا بهبود تأثیر منفی یک اختلال روحی، روانی یا جسمی بهره می‌برد. کتاب‌درمانی بالینی بیش‌تر مکمل طب سنتی یا درمان‌های روان‌شناختی به‌کار می‌رود. مانند بررسی‌هایی که به‌تازگی گزارش شده و به‌طور موفقیت‌آمیزی از «شعردرمانی» برای کاهش اضطراب و PTSD (اختلال استرسی پس از حادثه) در بیماران دچار سکتهٔ قلبی استفاده کرده است.
اما این روش یک روش درمانی مستقل نیز می‌تواند به‌کار رود. در سال 2004 بررسی در سنجش با تأثیر کتاب‌درمانی به‌صورت فردی با روان‌درمانی سنتی کوتاه‌مدت (12 تا 20 جلسه) بر روی شصت میان‌سال دچار افسردگی انجام شد، و دریافتند که هر دو به یک اندازه در کاهش افسردگی بالینی (بلافاصله پس از درمان و سه ماه بعد) مؤثر بودند.
مقاله تخصصی کتاب درمانی چیست؟ را از کتابک بخوانید.
کتاب‌درمانی چگونه انجام می‌شود؟
کتاب‌درمانی بیش‌تر از این که یک روش درمانی ویژه باشد، یک مفهوم کلی است. همانند نمونه آخر که در بالا گفته شد، کتاب‌درمانی شاید گاهی به‌سادگی «تجویز کتاب» باشد - یعنی به دانش‌آموز، مشتری یا بیمار پیشنهاد دهید کتاب ویژه‌ای را که فکر می‌کنید به آن‌ها کمک خواهد کرد، بخوانند. کتاب‌درمانی بیش‌تر از راه تعامل با مددکار یا راهنما به شکل فردی و یا گروهی از افراد که با مسائل همانندی سر و کار دارند، انجام می‌گیرد و با خواندن یک متن و پاسخ دادن به آن به یک‌دیگر کمک می‌کنند.
ابتکار پیش‌گامانهٔ «سدی پترسون دلانی» Sadie Peterson Delaney با کهنه سربازان جنگ جهانی اول در «بیمارستان VA تاسکیگی»، نمونه‌ای عالی از هر دو نوع است. دلانی کتابدار آموزش‌دیده‌ای بود، اما کتاب‌درمانی با کمک متخصصان دیگر مانند پزشکان، روان‌پزشکان، مددکاران اجتماعی، مشاوران مدرسه، آموزگاران و کارکنان اجتماعی می‌تواند انجام شود.
فرد به‌تنهایی کتاب‌درمانی را می‌تواند آغاز کند. همچنان که بسیاری از خوانندگان مشتاق این کار را انجام می‌دهند، هنگامی که زندگی خاکستری به‌نظر می‌رسد به کتابهایی که علاقه دارند، باز می‌گردند تا روحیه‌شان را بالا ببرند، و یا هنگام رویارویی با چالش‌های مهم زندگی مانند سرطان یا از دست دادن عزیزی به‌دنبال مشاوره و انگیزه هستند.
متن‌درمانی انواع گوناگونی دارد که گونهٔ اصلی و سنتی آن داستان تخیلی است و پس از آن با اختلاف اندکی، شعر در کتاب‌درمانی استفاده می‌شود. اما اکنون کتاب‌های خودیاری نیز به همان اندازه محبوب شده‌اند. زندگی‌نامه و خاطرات نیز بسیار سودمند می‌تواند باشد، اگر از سوی کسی یا دربارهٔ فردی نوشته شده باشد که خود با وضعیت همانند خواننده، دست‌وپنجه نرم کرده و بر آن پیروز گشته است.
البته نیازی نیست متن‌های درمانی همیشه به شکل کتاب کامل باشند. داستان‌های کوتاه در کتاب‌درمانی مؤثر شناخته شده‌اند، به‌ویژه برای کسانی که شاید دامنهٔ توجه آن‌ها به دلیل سن یا اختلال شناختی محدود باشد. همچنین بسیاری از متخصصان دربارهٔ بهره‌مندی از کتاب‌های طنز نوشته‌اند و آموزگاران و درمانگران بیش‌تر از کتاب‌های تصویری برای کمک به کودکان خردسال در راستای رشد و کنار آمدن با وضعیت دشوار، بهره می‌برند.
کتاب‌درمانی چگونه عمل می‌کند؟
در ادبیات نظری بحث‌های فراوانی دربارهٔ کتاب‌درمانی وجود دارد. این که آیا تأثیرهای سودمند آن از خواندن متن است یا تعامل، بحث و به اشتراک‌گذاری آن. احتمالاً پاسخ، هر دو مورد باشد.
اما بیش‌تر مردم در این زمینه موافقند که این روند از راه مراحل درمانی همذات‌پنداری، پالایش روانی و بینش انجام می‌شود. در مرحلهٔ نخست خواننده به شخصیت‌های متن وابستگی پیدا می‌کند و مشکلات و هدف‌های آن‌ها را شناسایی می‌کند. پالایش روانی هنگامی رخ می‌دهد که خواننده شخصیت‌ها را از طریق متن دنبال می‌کند، احساس‌ها، کشمکش‌ها و امیدهای‌شان را تجربه می‌کند و امیدوار است آن‌ها در راستای راه‌حل نهایی گام بردارند. بینش عبارت است از شناخت آگاهانهٔ شباهت‌ها میان شخصیت‌ها یا موقعیت‌های موجود در متن و ویژگی‌ها و وضعیت خود خواننده، و تصمیم بعدی متصل کردن ایده‌ها یا درس‌هایی از متن به افکار و اعمال خواننده.
بسیاری از پژوهشگران، مرحلهٔ چهارم – هماهنگ‌سازی - را اضافه می‌کنند که در آن متن به خوانندگان کمک می‌کند بفهمند تنها نیستند، بلکه بسیاری از افراد دیگر مشکلات و نگرانی‌های همانند آنان دارند و راه‌های رویارویی با آن‌ها را پیدا کرده‌اند. از این دیدگاه، کتاب‌درمانی حتی اگر به‌تنهایی یا تک‌به‌تک (مشاوره‌ای) انجام شود، سودهای مهمی را که بیش‌تر با گروه‌درمانی همراه است، ارائه می‌دهد.
کتاب‌درمانی به چه کسانی می‌تواند کمک کند؟
بیش‌تر مقاله‌های تخصصی دربارهٔ کتاب‌درمانی به‌سمت واقعه‌نگاری، بازگویی بررسی‌های موردی منحصربه‌فرد و توضیح این که چگونه یک برنامه یا کارشناس خاص از کتاب‌درمانی استفاده می‌کند، گرایش دارد. اما برخی از بررسی‌ها با بهره‌گیری از روش‌های تجربی و شبه تجربی، شواهد آماری چشمگیری دربارهٔ کارایی کتاب‌درمانی با گروه‌های متفاوتی مانند بزرگ‌سالان افسرده، کودکان دچار اختلال‌های درونی و بیرونی و کمال‌گرایان پیدا کرده‌اند.
شمار چنین بررسی‌های دقیق به‌تدریج رو به افزایش است، و به نظر می‌رسد سال 2019، «سال کتاب درمانی» باشد - در سال جاری بررسی‌هایی دربارهٔ بهره‌مندی از کتاب‌درمانی برای کودکان پناهنده‌ای که دچار ضربه روحی شده‌اند، کودکان دارای معلولیت ذهنی، قربانیان سوءاستفادهٔ جنسی، بزرگ‌سالان دچار زوال عقل، کودکان دچار اختلال وسواس فکری – عملی (OCD) و آموزگاران پیش از خدمت منتشر شده است.
مقاله تخصصی کتابهایی برای استفاده در کتاب‌درمانی را ازآموزک بخوانید.
دیگر تصاویر
نویسنده
لینک کوتاه