شهروندی دیجیتال چیست؟ - بخش دوم

پیش از مطالعه‌ی مقاله، بخش نحست آن را بخوانید: شهروندی دیجیتال چیست؟ - بخش نخست

در آغاز یادگیری سواد دیجیتال، باید به دانش‌آموز سه مفهوم مهم آموزش داده شود:

• Clickbait
• اخبار ساختگی
• همدلی

Clickbait

Clickbait، اصطلاحی است که از ترکیب دو واژه‌ی Click به معنای انتخاب و ضربه بر روی داده‌های اینترنتی و Bait یعنی طعمه، ساخته شده است و به متن، عنوان، و یا تصویر، چه عکس و چه ویدئو، گفته می‌شود که برای جذب افراد در صفحه‌ی مجازی گذاشته شده‌اند. Clickbait، بیش‌تر توسط صفحه‌های مجازی یا وبگاه‌هایی ایجاد می‌شوند که قصد دارند با جذب مخاطب به سوی خودشان، کالایی را تبلیغ کنند یا به فروش برسانند. هم‌چنین توسط وبگاه‌های مخربی ساخته می‌شود که می‌خواهند ویروس و بدافزار را وارد رایانه‌ی افراد کنند. بنابراین دانش‌آموزان باید یاد بگیرند که بر روی هر محتوای به ظاهر جذابی کلیک نکنند.

اخبار ساختگی

انتشار اخبار ساختگی در فضای اینترنت، یک پدیده‌ی جدید است. این اتفاق از سال 2019 شدت گرفته است. به اخبار نادرستی که به عمد در فضای مجازی منتشر می‌شود، اخبار ساختگی می‌گویند. این اخبار عنوان‌هایی دارند که در دسته‌ی Clickbait قرار می‌گیرند. این عنوان‌ها خوانندگان را به خود جذب می‌کنند و در ادامه با ادعاهای بی‌اساس و دروغ‌، نظرات خواننده را درباره‌ی یک موضوع تغییر می‌دهند.

شناخت اخبار ساختگی از اخبار درست، دشوار  است و از سویی آموزش این شناخت، بسیار ضروری است. اخبار ساختگی می‌تواند بر افراد جامعه تأثیر بگذارد و زندگی عادی آ‌ن‌ها را مختل کند.

روش‌هایی برای جداکردن اخبار درست از ساختگی وجود دارد. برای نمونه اگر شما خبری بخوانید که در آن نویسنده ابتدا طرفدار یک ایده باشد و سپس در طول همان متن و یا در متن‌های بعدی خود، از ان ایده منحرف شده باشد، به احتمال زیاد خبر و اطلاعاتی که به شما می‌دهد ساختگی است.

اگر سایت ارائه دهنده‌ی خبر، از نظر ارزش خبری اعتباری نداشته باشد مثلا یک سایت تبلیغاتی باشد، می‌توان گفت که به احتمال زیاد خبرهای جنجالی آن سایت Clickbait بوده و ساختگی است. بنابراین باید به دانش‌آموزان آموخت که سایت‌ها و صفحات مجازی خبری معتبر را بشناسند و به همه‌ی سایت‌ها اعتماد نکنند.

همدلی

شاید مطرح کردن «همدلی» به عنوان یکی از مفاهیم مورد نیاز برای شهروندی دیجیتالی، تکراری به نظر برسد. ولی باید دانست که همدلی قسمت بزرگی از سواد دیجیتال را تشکیل می‌دهد. همه‌ی ما باید در نظر داشته باشیم که صفحات مجازی فقط مجموعه‌ای از نام‌های بی روح نیستند. بلکه پشت هر کدام از آن‌ها انسانی وجود دارد که مانند ما نیاز به همدلی دارد. دانش‌آموزان باید بدانند که کسب پول از راه فضای مجازی نباید با آزردن افراد یا سواستفاده از احساسات‌شان باشد.

وقتی با نویسنده‌ی یک متن همدلی داریم، درک عمیق‌تری از نوشته‌هایش پیدا می‌کنیم. چرا که با همدلی می‌توان انگیزه‌ی نویسنده را از چیزی که نوشته است تشخیص داد و اگر نویسنده‌ی متن اضطراب یا نیازی دارد، بتوانیم با او به راحتی ارتباط برقرار کنیم و تلاش کنیم تا مشکل او را حل کنیم.

5. تایید شکاف دیجیتال

شکاف دیجیتالی، چیزی شبیه به شکاف طبقاتی است. اختلاف بین کسانی که امکانات دیجیتالی(تبلت و رایانه و...) را دارند و کسانی که فاقد این امکانات هستند را شکاف دیجیتالی می‌گویند. دسترسی به رایانه و اینترنت در بسیاری از جوامع در حال توسعه بسیار محدود است. حتی در جوامع توسعه یافته نیز سطح این دسترسی‌ها در نقاط مختلف، متفاوت است. برای نمونه در کشور آمریکا، 24.77 درصد از مردم، دسترسی به اینترنت ندارند یا افرادی که در ایالت‌های غربی زندگی می‌کنند دسترسی کمی به اینترنت دارند و بخشی از مردم ایالت‌های فقیرنشین آمریکایی به اینترنت و ابزارهای مربوط به آن دسترسی ندارند. این نشان می‌دهد که این شکاف بسیار جدی است. هنگامی که در کشور توسعه یافته‌ی آمریکا، این شکاف وجود دارد، طبیعی است که در کشورهای کمتر توسعه یافته یا در حال توسعه، این شکاف بسیار عمیق‌تر باشد.

دانستن شکاف دیجیتال، از این رو مهم است که مربیان و دانش‌آموزان باید بدانند که امکاناتی که در دسترس آنها است، در دسترس همگان نیست. برخی دانش‌آموزان فاقد این امکانات هستند. بنابراین باید همه بکوشیم که تا حد امکان، شرایط آموزشی یکسانی را برای همه‌ی دانش‌آموزان فراهم کنیم و اگر این رخ نداد، دست کم می‌توانیم از همه‌ی دانش‌آموزان توقع یکسانی در شرکت در کارهای کلاسی نداشته باشیم.

6.تمرین سلامتی دیجیتال

سلامتی دیجیتال به این معنی است که از استفاده‌ی طولانی مدت و نامعقول از اینترنت و رسانه‌های دیجیتال خودداری کنیم. به عبارت دیگر تمرین سلامتی دیجیتال یعنی یاد بگیریم که چه زمانی باید از فناوری دیجیتال استفاده و چه زمانی استراحت کنیم. استفاده زیاد از ابزارهای دیجیتالی، اثرات عمیق و مخربی را بر دانش‌آموزان می‌گذارد. پژوهش‌های انجام شده نشان می‌دهد که در کودکان و نوجوانانی که وقت زیادی را برای ابزارهای دیجیتال می‌گذارند، رشد قسمت خاکستری مغز دچار اختلال می‌شود. این اتفاق باعث کاهش توان ذهنی آن‌ها برای یادگیری درس و حل مسائل می‌شود و بر کسب مهارت‌های مورد نیاز برای زندگی تاثیر منفی می‌گذارد. از سویی سبب انزوای آن‌ها و  افسردگی می‌شود. با گذشت زمان این کودکان و نوجوانان دیگر از چیزهایی که در جهان واقعی وجود دارد لذت نمی‌برند و برای خود یک زندگی مجازی می‌سازند و کم کم از جهان واقعی فاصله می‌گیرند. به طوری که با به وجود آمدن کوچکترین استرس در زندگی مانند یک امتحان درسی، به جای برخورد درست و حل آن مسئله‌ی استرس‌زا به جهان امن مجازی خود پناه می‌برند تا برای لحظاتی هم که شده از آن استرس دور باشند. با تکرار این چرخه یعنی فرار از مشکلات به فضای مجازی، حل نکردن مشکلات دنیای واقعی، بزرگ شدن آن مشکلات و افزایش انگیزه برای گریز به فضای مجازی، فرد در جهان واقعی فردی ناکارآمد و ناتوان و پر از مشکل حل نشده می‌ماند و کم کم ترجیح می‌دهد که از فضای مجازی خارج نشود. و این یعنی بریدن از واقعیت، چیزی که مشابه آن در بیماری روانی اسکیزوفرنی دیده می‌شود. این اتفاقات تلخ و جبران‌نشدنی می‌تواند با آموزش درست سلامتی دیجیتال و تمرین کردن آن، رخ ندهند.

بهترین راه تمرین سلامتی دیجیتال، داشتن برنامه‌ی زمان‌بندی شده، برای استفاده از فضای مجازی است. یادمان باشد که فضای مجازی را نمی‌توانیم از زندگی فرزندان‌مان حذف کنیم بلکه باید آن را مدیریت کنیم. هنگامی که سلامتی دیجیتال را آموزش می‌دهیم، می‌توانیم از ترکیبی از اطلاعات بهداشتی، روان‌شناسی، عصب‌شناسی و تعریف رویدادهای جاری و تجربه‌های شخصی استفاده کنیم تا به دانش‌آموز یاد دهیم که تا چه حد مدیریت این بخش از زندگی‌اش مهم است. آموزش میانه‌روی، ورزش و حتی تغذیه‌ی مناسب می‌توانند نقش مهمی در کمک به دانش‌آموزان داشته باشند تا درک کنند چرا تمرین سلامتی دیجیتال مهم است.

7. ایمن سازی دستگاههای دیجیتال

عنصر نهایی تبدیل شدن به یک شهروند دیجیتالی خوب، ایمن سازی دستگاه‌های دیجیتال است. دانش‌آموزان باید بدانند که چگونه می‌توانند کامپیوترها، تلفن‌های هوشمند و سایر موارد را ایمن کنند. اهمیت ایمن سازی دستگاه‌های دیجیتال به اندازه‌ای است که در برخی از مدارس ایالات متحده، یک نیمسال را به آموزش چگونگی ایمن سازی دستگاههای دیجیتال اختصاص می‌دهند.

درباره‌ی ایمن سازی دستگاههای دیجیتال چند نکته مهم است:

• امنیت تلفن‌های هوشمند: دانش آموزان باید نحوه‌ی قفل کردن گوشی و تغییر کد آن را، به صورت الگو یا رمز، بدانند. اگر از تشخیص چهره برای باز کردن قفل تلفن هوشمند خود استفاده می‌کنند، اطمینان حاصل کنند که عکس‌های مشابه چهره خود را به صورت آنلاین ارسال نمی‌کنند (متاسفانه نرم افزار تشخیص چهره ناقص است و در مواردی دیده شده است که ممکن است عکس شما را به جای شما تشخیص بدهد).
• دانش آموزان نباید از VPN برای ورود به اینترنت استفاده کنند. چون این نرم افزارها معمولا داده‌های دستگاه شما را رمزگشایی و برای برخی شرکت‌ها مخابره می‌کنند.
• دانش آموزان باید در مورد نرم‌افزار آنتی ویروسی که استفاده می‌کنند، دقت داشته باشند. چرا که برخی آنتی ویروس‌ها با اسکن اطلاعات دستگاه دیجیتالی افراد، اقدام به رونویسی یا سرقت آن‌ها می‌نمایند. بنابراین بهتر است فقط از آنتی ویروس‌های معتبر استفاده شود.

از آنجا که امروزه تقریبا تمام کارهای مهم روزمره‌ی ما، مانند پرداخت قبوض، یا انتقال وجه، از راه نرم‌افزارهای گوشی هوشمند انجام می‌شود و در نتیجه اطلاعات مهم حساب بانکی ما در این نرم‌افزارها ذخیره شده است، باید نسبت به امنیت دستگاه خود دقت بیش‌تری داشته باشیم. از سویی گفت‌وگوهای کاری و خصوصی افراد امروزه در تلفن‌های هوشمند و سایر ابزارهای دیجیتال وجود دارد، و این اهمیت امنیت دستگاه‌های دیجیتال را دوچندان می‌کند.

8. برابری جنسیتی در جهان دیجیتال

همان‌طور که در جهان واقعی، نگاه درست به زن و و داشتن دیدگاه برابر میان مرد و زن یک ارزش است، در جهان دیجیتال نیز این نگاه قابل ستایش است. در آموزش‌های دیجیتال باید به دانش‌آموزان آموخت که مانند دنیای واقعی باید به جنس مخالف به دید یک انسان نگاه کرد. متاسفانه امروزه آزارها و سواستفاده‌ها و زورگویی‌های جنسی زیادی در فضای مجازی رخ می‌دهد. این آزارها شامل ارسال پیام‌های جنسی آشکار تا اقدام به اخاذی جنسی است.

قربانیان آزار و اذیت اینترنتی، نشانه‌هایی از افسردگی هم‌چون غم و اندوه، احساس تنهایی، نداشتن اعتماد به ‌نفس، اُفت تحصیلی، احساس رانده شدن و گرایش به خودکشی و حتی انجام دادن آن را، در خودشان می‌توانند نشان دهند. برخی پژوهش‌ها نشان می‌دهد که اثرات مخرب آزار و اذیت جنسی اینترنتی بیش‌تر از آزار و اذیت در مدرسه یا فضای بیرون است. زیرا کودکانی که با این نوع آزار روبه‌رو می‌شوند، فرصتی برای فرار ندارند. از سویی به‌دلیل ناشناس بودن بیش‌تر کسانی که در اینترنت به آزار و اذیت دیگران می‌پردازند، قربانیان این آزار و اذیت‌ها، آن‌ها را نمی‌توانند شناسایی کنند و این موضوع سبب سردرگمی و احساس تنهایی بیش‌تر کودکان قربانی می‌شود.

محیط اینترنت برای افراد تبهکار، نسبت به فضای واقعی، امن‌تر است. بنابراین افرادی که در این فضا افراد دیگر را آزار جنسی می‌دهند، ترس کم‌تری از این کار دارند و به مدت طولانی‌تری آن را ادامه می‌دهند. طول کشیدن این آزارها، فرد آزاردیده را روز به روز افسرده‌تر و گوشه‌گیرتر می‌کند و او را دچار اختلالات جسمی و روحی و روانی زیادی می‌کند

پژوهش‌ها نشان داده است که حدود 9درصد از کودکانی که از اینترنت استفاده می‌کنند، مورد اذیت و آزار جنسی قرار گرفته‌اند. این بررسی‌ها نشان داد که تنها نیمی از قربانیان، فرد آزاردهنده را می‌شناسند و دختران و پسران به یک اندازه درگیر این مشکل هستند. همچنین بیش‌تر این قربانیان از راه‌های یکسانی با آزار و اذیت روبه ‌رو شده بودند، چنان‌که تنها بیست‌وپنج درصد قربانیان راه‌های متفاوتی را برای قربانی شدن گزارش کردند. جالب است بدانیم کسانی که در دنیای واقعی به دیگران آزار می‌رسانند، در دنیای مجازی نیز دیگران را بیش‌تر آزار می‌دهند.

چون تأثیر ویرانگر آزار و اذیت‌‌های اینترنتی بسیار فراوان است، شاید مربیان و پدرها و مادرها در پیش‌گیری از این ناهنجاری‌ها یا مدیریت‌‌شان احساس ناتوانی کنند. اما مربیان و والدین باید بدانند با انجام دادن مجموعه‌ای از کارها می‌توانند از فرزندان خود در برابر تجربه‌ی آزار و اذیت اینترنتی و همچنین تکرار دوباره آن محافظت کنند.

نخستین و مهم‌ترین واکنش این است که با کودکان درباره‌ی رفتار مناسب در فضای مجازی و قوانین آن گفت‌وگو کنیم. همچنین برای آن‌ها قوانینی را برای مدت دسترسی به اینترنت در خانه وضع کنیم(تمرین سلامتی دیجیتال). درباره‌ی پیامدهای رعایت نکردن این قوانین نیز باید به آن‌ها هشدار دهیم. بهتر است تنبیه‌هایی را برای هنگامی‌که کودکان قوانین را زیر پا می‌گذارند، در نظر بگیریم. مانند محروم کردن آن‌ها از گوشی تلفن همراه یا رایانه و کاهش دسترسی آن‌ها به اینترنت.

برای جلوگیری از آسیب و اذیت‌های جنسی کودکان، بهتر است رایانه در مکانی که همه ببینند و در دسترس باشد قرار بگیرد، با این کار وسوسه‌ی انجام دادن اعمال نامناسب با آن در کودکان و نوجوانان کاهش می‌یابد. برخی از پژ‌وهشگران باور دارند که بهتر است هرازگاهی والدین، نام فرزندشان را در موتورهای جست‌وجوگر اینترنتی جست‌وجو کنند تا مطمئن شوند درباره‌‌ی آن‌ها اطلاعات آسیب‌‌رسان یا نادرستی در فضای مجازی منتشر نشده، و کودک ‌شان با محتواهای آزاردهنده ارتباطی نداشته است.

جمع‌بندی

امروزه همه ساکن جهانی بزرگ و بی‌انتها به نام جهان دیجیتال هستیم. بسیاری از ما بدون آنکه بخواهیم یا فرصت فکر کردن داشته باشیم وارد این جهان شگفت‌انگیز و پهناور شده‌ایم. طبیعی است که این جهان نیز مانند جهان واقعی، قوانینی دارد که اگر از آن تبعیت کنیم، شهروند خوب و مفیدی خواهیم بود و اگر آن قوانین را ندانیم یا به آن‌ها عمل نکنیم، به یک شهروند مخرب و آزاررسان تبدیل خواهیم شد. بنابراین باید قبل از غرق شدن بی اختیار در این جهان، آگاهی خود را نسبت به جایی که هستیم بالا ببریم و آموزش‌هایی ببینیم که با آن‌ها بتوانیم از فواید این جهان ناشناخته نهایت استفاده را ببریم و آسیب‌های آن را به حداقل برسانیم.

برای این کار، افراد باید در سنین پایین آموزش‌های لازم را ببینند. این آموزش‌ها مربوط به اخلاق استفاده از فضای مجازی، قوانین آن و همچنین ضروریات و ملاحظات آن است که در این مقاله بیان شد.

در جامعه‌ی ما نیز که جای خالی آموزش در حوزه‌های مختلف دیده می‌شود، بدیهی است که درباره‌ی مفاهیمی مانند سواد دیجیتال و شهروندی دیجیتال برنامه‌ی آموزشی جامعی وجود نداشته باشد. اما می‌توان با آگاه کردن افراد جامعه از راه مقالاتی این‌چنین، نقشی در افزایش آگاهی جامعه داشت.